Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ МАТБУОТ ЭРКИНЛИГИ ИНДЕКСИДА (PRESS FREEDOM INDEX) ЎРНИНИ ЯХШИЛАШ ҲАМДА ДАВЛАТ ОРГАНЛАРИ ВА ТАШКИЛОТЛАРИДА УЛАР БИЛАН ТИЗИМЛИ ИШЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ МАТБУОТ ЭРКИНЛИГИ ИНДЕКСИДА (PRESS FREEDOM INDEX) ЎРНИНИ ЯХШИЛАШ ҲАМДА ДАВЛАТ ОРГАНЛАРИ ВА ТАШКИЛОТЛАРИДА УЛАР БИЛАН ТИЗИМЛИ ИШЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
11
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
матбуот

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мансур Юнусов

Матбуот эркинлиги индекси ёки Матбуот эркинлиги индекси – “Чегара билмас мухбирлар” халқаро ноҳукумат ташкилоти томонидан 180 га яқин давлатда матбуот эркинлиги кўрсаткичлари асосида тузиладиган ва чоп этиладиган ҳар йили мамлакатлар таснифи. Пастроқ балл матбуот эркинлигини кўрсатади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Мансур Юнусов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ МАТБУОТ ЭРКИНЛИГИ ИНДЕКСИДА (PRESS FREEDOM INDEX) ЎРНИНИ ЯХШИЛАШ ҲАМДА ДАВЛАТ ОРГАНЛАРИ ВА ТАШКИЛОТЛАРИДА УЛАР БИЛАН ТИЗИМЛИ ИШЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ»

O n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY. PRACTICE, AND STRATEGY

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ МАТБУОТ ЭРКИНЛИГИ ИНДЕКСИДА (PRESS FREEDOM INDEX) УРНИНИ ЯХШИЛАШ ^АМДА ДАВЛАТ ОРГАНЛАРИ ВА ТАШКИЛОТЛАРИДА УЛАР БИЛАН ТИЗИМЛИ ИШЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАШКИЛ ЦИЛИШ

Мансур Юнусов Давлат бошкаруви академияси кафедра мудири, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.10148681

Матбуот эркинлиги индекси ёки Матбуот эркинлиги индекси - "Чегара билмас мухбирлар" халкаро нохукумат ташкилоти томонидан 180 га якин давлатда матбуот эркинлиги курсаткичлари асосида тузиладиган ва чоп этиладиган х,ар йили мамлакатлар таснифи. Пастрок балл матбуот эркинлигини курсатади.

Бутунжащон матбуот эркинлиги индекси "Чегара билмас мухбирлар" халкаро нохукумат ташкилоти томонидан эълон килинадиган йиллик суров ва дунё мамлакатларидаги матбуот эркинлиги щолатига кушимча рейтинг х,исобланади. Рейтинг 2001 йилдан х,озирги кунгача эълон килинган. Охирги тах,рир 2022 йилга мулжалланган.

Индекс давлатларни матбуот эркинлиги даражасига кура балл билан таксимлайди - нолдан (енг яхши курсаткич ОАВ фаолиятига х,еч кандай чекловлар йуклиги) ва ундан юкори (энг ёмон курсаткич). Ташкилот экспертларининг фикрича, индекс щар бир давлатда суз эркинлиги х,олатини тулик аниклаб бера олади. Мамлакатнинг рейтингдаги урни журналистлар ва умуман оммавий ахборот воситалари канчалик эркин эканлиги, матбуот учун кулай шарт-шароитлар яратиш буйича мамлакат расмийлари томонидан кандай чоралар курилаётганига боглик. Рейтинг методологиясининг батафсил тавсифи ва унга оид маълумотлар манбалари "Чегара билмас мухбирлар" ташкилотининг бошка киёсий тадкикот натижаларига кура йиллик х,исоботида келтирилган. Фреедом Щоусе томонидан бошка методология буйича тузилган шунга ухшаш рейтингга х,ам мавжуд.

Чегара билмас мухбирлар Нодавлат ташкилотининг «Матбуот эркинлиги индекси» («Press Freedom Index») дунёда матбуот эркинлигини, журналистларни ва

киберфукароларни х,имоялаш буйича уз ишини олиб боради (2021 йил натижаларига кура, кучли учлик давлатлар Норвегия, Финландия, Швеция; Узбекистон 157-уринда; Охирги уринларни мос равишда — Эритрия, Шимолий Корея, Туркманистон хдмда Хитой эгаллаб турибди).

Узбекистон халкаро

рейтинг ва индексларда урнини янада яхшилаш учун нималар килмокда?

Инсон хукуклари х,имоясини кафолатлаш, ах,оли турмуш даражасини ошириш, иктисодий фаолиятда эркинликни таъминлаш, суд-хукук сохдсидаги моддий ва процессуал нормаларни такомиллаштиришга каратилган ислохотлар мамлакатимизнинг халкаро рейтинг ва индекслардаги курсаткичлари ошишига сабаб булмокда.

Uzbekistan

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö AND INDEXES: THEORY. PRACTICE, AND STRATEGY

Жумладан, сунгги турт йил мобайнида мамлакатимиз Мерос жамгармасининг «Иктисодий эркинлик» индексида 52 погонага, Жах,он банкининг «Логистика самарадорлиги» индексида 19 погонага, «Бизнес юритиш» индексида 18 погонага кутарилган.

Шунингдек, "Узбекистон Республикасининг халкаро рейтинг ва индекслардаги урнини яхшилаш хдмда давлат органлари ва ташкилотларида улар билан тизимли ишлашнинг янги механизмини жорий килиш тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг йил 2 июндаги ПФ-6003-сонли Фармони билан Халкаро рейтинг ва индекслар билан ишлаш буйича республика кенгаши тузилиб, республика учун устувор булган халкаро рейтинг ва индекслар буйича самарадорликнинг энг мух,им курсаткичлари (КР1) тасдикланган.

Жах,он матбуот эркинлиги индекси

Узбекицон матбуот эркинлиги рейтингида юкорига кутарилди, аммо вазият

"к;ийин"лигича колмокда. "Чегара билмас мухбирлар" ташкилотининг 2022 йилги матбуот эркинлиги индексида Узбекистон 133-уринни эгаллади. Бир йил аввал мамлакат 24 погона паст эди. Кучли узгариш рейтинг методологиясининг

янгиланиши билан боклик;. Мамлакатда матбуот эркинлиги билан боглик; вазият хдмон "к;ийин" дея бах,оланмок;да.

NONE WS

IB

"Чегара билмас мухбирлар" халкаро нохукумат ташкилоти (Репортере санс фронтиерес, РСФ) 3-май, Жах,он матбуот эркинлиги кунида 2022 йилги Жах,он матбуот эркинлиги индексини эълон килди.

■я

Uzbekistan loa ■С7 "

• - г*.«»

•мп«*ч '»чиимм • •

Узбекистон 20-уринда 180

мамлакат ва худуд орасида 133-уринни эгаллади. Утган йилги рейтингда мамлакат 24 погона паст - 157-уринда эди. Илм-фан ва оммавий ахборот

0 , воситалари

оламидан етти нафар экспертдан иборат кумита билан хдмкорликда РСФ "матбуот эркинлигининг мураккаблигини" камраб олувчи бешта янги курсаткични жорий килди: сиёсий контект, конунчилик базаси, иктисодий контект, ижтимоий-маданий контект ва хавфсизлик (х,ар бири курсаткич 0 дан 100 баллгача булган шкала буйича бах,оланади).

O n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Тадкикот утган йил давомида янгиланган суровнома (123 савол) ёрдамида юзлаб журналистлар, олимлар ва хукук химоячиларидан интервю олиш оркали утказилган. "Методологиядаги бундай узгариш туфайли 2021 ва 2022 йиллар оралигидаги позициялар ва балларни таккослашда эхтиёткорона муносабатда булиш керак", - дея огохлантиради рейтинг муаллифлари. Рейтингдаги уринлар куплаб мамлакатлар, жумладан, Узбекистонга кушни давлатларда хам кескин кутарилган.

Рейтинг эълон килинганидан сунг Узбекистон Президенти матбуот котиби Шерзод Асадов оммавий ахборот воситалари вакилларини "Мухташам муваффакиятлар билан табриклади, бу эса давлатимиз рахбари рахнамолигида эркинликни таъминлаш борасида амалга оширилган мухим кадамлар самараларидан бири булди.

Узбекистоннинг рейтингдаги урни яхшиланганини давлат рахбарининг матбуот хизмати вакили Комил Алламжонов хам кайд этди. "Демак, агар матбуот камрок безовталанса, бундан хам юкори натижага эришиш имкониятимиз бор. Президентимиз таъкидлаганидек, ортга бурилиш йук! Факат олдинга!" деб ёзган эди.

Узбекистоннинг матбуотдаги рейтинги яхшиландими?

Узбекистон оммавий ахборот воситалари эркинлиги билан боглик вазият "кийин" деб бахоланадиган давлатлар тоифасида колди. Жами 42 та шундай давлат бор (2013 йилда улар сони 38 та эди). "Яхши" холат атиги 8 та давлатда (26), "коникарли" - 40 (27) давлатда, "муаммоли" - 62 (69) давлатда ва "жуда кийин" - 28 (20) та давлатда кайд этилган.

Рейтингда Узбекистоннинг энг якин кушнилари Уганда (132-урин) ва Жазоир (134-урин) булди. ^озогистон 122-каторда (утган йилга нисбатан +33 позиция), Тожикистон 152-уринда (+10), Туркманистон 177-уринда (+1) жойлашган. ^иргизистон 72-уринни эгаллади (+7) ва яна Марказий Осиёда "бекарор иктисодиёт ва кенг таркалган расмий коррупцияга карамай, нисбатан суз ва матбуот эркинлигига эга" ягона давлатга айланд

Норвегия 92,65 балл билан рейтинг етакчиси булиб колди. Ундан кейинги уринларда Дания (90,27), учинчи уринда Шветсия (88,84). Кучли унликка, шунингдек, Финляндия (88,42), Ирландия (88,3), Португалия (87,07), Литва (84,14) ва Лихтенштейн (84,03) киради.

Энг ёмон позициялар Шимолий Корея (180-урин, утган йилга нисбатан -1, 100 баллдан 13,92 балл), Эритрея (179, +1, 19,62), Эрон (178, -4, 23,22), Туркманистон (177, +1). , 25.01), Мянма (176, -36, 25.03), Хитой (175, +2, 25.17), Ветнам (174, +1, 26.11), Куба (173, -2, 27.32), Ирок (172, -9) , 28.59) ва Сурия (171, +2, 27.32).

"Ахборот бетартиблигининг х,алокатли окибатлари"

РСФ таъкидлашича, рейтинг натижалари "2022 йилда ахборот бетартиблиги - ёлгон маълумотлар ва ташвикот таркалишига хисса кушадиган буш тартибга эга булган глобаллашган ва ракамли маконнинг халокатли окибатлари"дан далолат беради.

O n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L 0 AND INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

"Демократик жамиятларда Фох Неwс услубидаги фикр-мулохаза журналистикасининг юксалиши ва ижтимоий тармокларда мустахкамланган дезинформацион каналларнинг кенг кулланилиши жамиятда тобора кучайиб бораётган бахс-мунозараларни кучайтирмокда. Халкаро микёсда, бир томондан очик жамиятлар, иккинчи томондан, ташвикот урушлари олиб бориш оркали уларнинг оммавий ахборот воситалари ва ахборот платформаларини назорат килувчи деспотик режимлар уртасидаги носимметриклик демократик режимларни заифлаштиради. Иккала даражада хам бу икки кутбланиш кескинликни кучайтирувчи омилдир", дейилади "Чегара билмас мухбирлар" хисоботида.

Рейтинглар кисман еттита умумий мезондан фойдаланган холда суровномаларга асосланади: плюрализм (медиа маконида вакиллик даражасини улчайди), ОАВ мустакиллиги, атроф-мухит ва уз-узини цензура, конунчилик базаси, шаффофлик, инфратузилма ва суиицтемоллик. Суровномада оммавий ахборот воситаларининг хукукий асослари (шу жумладан, матбуот сохасидаги хукукбузарликлар учун жазо чоралари, айрим турдаги оммавий ахборот воситаларида давлат монополиясининг мавжудлиги ва оммавий ахборот воситалари кандай тартибга солиниши) хамда давлат оммавий ахборот воситаларининг мустакиллик даражаси хисобга олинган. Шунингдек, Интернетда ахборотни эркин таркатишнинг бузилишига бахо бериш хам хисобга олинади.

Журналистлар, интернет фойдаланувчилари ва ОАВ ёрдамчиларига нисбатан зуравонлик, жумладан, давлат,

куролли милиция, яширин ташкилотлар ёки босим гурухлари томонидан содир этилган

хукукбузарликлар РСФ »•» 3 * • - * ходимлари томонидан йил

давомида кузатиб борилади ва якуний натижа сифатида хисобга олинади. Ташкилотнинг таъкидлашича, хисоботдаги паст балл матбуот эркинлигининг ошишига мос келади. Анкета "Чегара билмас мухбирлар" щамкор ташкилотларига юборилади: беш китъада жойлашган 18 та суз эркинлиги нодавлат ташкилоти, бутун дунё буйлаб 150 та мухбир, шунингдек, журналистлар, тадкикотчилар, хукукшунослар ва хукук химоячилари.

2022 йилда матбуот эркинлиги индексига кура, энг яхши ахволга эга булган бешта давлат Норвегия, Дания, Шветсия, Эстония ва Финляндиядир. Норвегия хали хам рейтинг етакчиси булиб колмокда. Россия беш погона пастлаб, 155-уринга тушиб кетди. Украина 106-уринда. 2021 йилда булгани каби, Эритрея ва Шимолий Корея руйхатни ёпиб, мос равишда 179 ва 180-уринларни эгаллаб турибди. А^Ш - 42, Хитой - 175 уринда.

Жахон матбуот эркинлиги индексини тузишда фойдаланиладиган методология 2022 йилдан бошлаб Жахон матбуот эркинлиги индексининг максади 180 мамлакат ва худудларда журналистлар ва оммавий ахборот воситаларининг матбуот эркинлиги

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

даражасини солиштиришдир. Ушбу таккослаш РСФ ва унинг гурухи экспертлари томонидан 2022 йилдан бошлаб кулланиладиган янги методологияни ишлаб чикишда шакллантирилган матбуот эркинлиги таърифига асосланади:

"Матбуот эркинлиги - журналицларнинг алохида шахслар ва жамоалар сифатида сиёсий, иктисодий, хукукий ва ижтимоий аралашувлардан мустакил равишда, уларнинг жисмоний ва рухий хавфсизлигига тахдидлар булмаган холда, жамият манфаатларини кузлаб янгиликларни танлаш, тайёрлаш ва таркатиш кобилиятидир. "

Индекс 180 та мамлакат ва худудлардаги таквим йилидаги (январ-декабр) нашр этилишидан олдинги вазиятнинг лавхаси. Шунга карамай, у нашр пайтидаги вазиятни тугри акс эттириш учун мулжалланган.

Шу сабабли, йил охиригача бахоланган ва нашр этилиши уртасида мамлакатда матбуот эркинлиги билан боглик вазият кескин узгарганда, маълумотлар мумкин булган энг сунгги вокеаларни хисобга олган холда янгиланади. Бу янги уруш, давлат тунтариши, журналистларга нисбатан мисли курилмаган ёки жуда ноодатий йирик хужум ёки тусатдан ута репрессив сиёсатнинг жорий этилиши билан боглик булиши мумкин. 2022 йил индекси учун ушбу ицисно тартиб Россия, Украина ва Мали билан кулланилган.

Бунда худудлар ва мамлакатларни бахолаш Индекс рейтинги щар бир мамлакат ёки худудга бериладиган 0 дан 100 гача булган баллга асосланади, 100 балл мумкин булган энг яхши балл (матбуот эркинлигининг мумкин булган энг юкори даражаси) ва 0 балл энг ёмон хисобланади.

Ушбу балл икки компонент асосида хисобланади:

журналистларнинг фаолияти билан боглик ва оммавий ахборот воситаларига нисбатан куполликларнинг микдорий хисоби;

матбуот эркинлиги буйича мутахассисларнинг (жумладан, журналистлар, тадкикотчилар, академиклар ва инсон хукуклари химоячилари) 23 тилда мавжуд булган РСФ суровномасига берган жавоблари асосида хар бир мамлакат ёки худуддаги вазиятни сифатли тахлил килиш.

Матбуот эркинлиги харитаси индексдаги барча мамлакатлар балларининг визуал куринишини такдим этади. Ранглар ва таснифлар куйидагича белгиланади: [85 - 100 балл] яхши (яшил) [70 - 85 балл[ коникарли (сарик) [55 - 70 балл[ муаммоли (очик тук сарик) [40 - 55 балл[ кийин (тук апелсин) [0 - 40 балл[ жуда жиддий (тук кизил) Бахолаш мезонлари: бешта контексли курсаткич

Х,ар бир мамлакат ёки худуднинг балли матбуот эркинлиги билан боглик вазиятни унинг барча мураккаблигида акс эттирувчи бешта контекцуал курсаткичлар ёрдамида бахоланади: сиёсий контекс, конунчилик базаси, иктисодий контекс, ижтимоий-маданий контекс ва хавфсизлик.

Х,ар бир курсаткич учун 0 дан 100 гача булган ёрдамчи балл хисобланади. Барча ёрдамчи баллар глобал баллга тенг хисса кушади. Ва хар бир курсаткич ичида барча саволлар ва кичик саволлар тенг вазнга эга.

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L ö ANO INDEXES: THEORY. PRACTICE. AND STRATEGY

Улар давлат ёки бошка сиёсий субъектлар томонидан сиёсий босимга нисбатан оммавий ахборот воситаларининг автономиясини куллаб-кувватлаш ва хурмат килиш даражаси;

касбий цандартларга жавоб берадиган турли журналистик ёндашувларни, шу жумладан сиёсий жихатдан мослаштирилган ёндашувларни ва мустакил ёндашувларни кабул килиш даражаси;

оммавий ахборот воситаларининг сиёсатчилар ва хукуматни жамият манфаатлари учун жавобгарликка тортиш ролида куллаб-кувватлаш даражаси.

Улар журналицлар учун конунчилик ва тартибга солиш мухитига тегишли, хусусан:

журналистлар ва оммавий ахборот воситаларининг цензурасиз, суд санкцияларисиз ёки уларнинг фикр билдириш эркинлигини хаддан ташкари чекламасдан ишлаш эркинлиги даражаси;

журналистлар уртасида камситмасдан маълумотларга кириш имконияти ва манбаларни химоя килиш кобилияти;

журналистларга нисбатан зуравонлик харакатларида айбдор шахсларнинг жазосиз колиши ёки йуклиги.

Улар, хусусан, бахолашни максад килади:

хукумат сиёсати билан боглик иктисодий чекловлар (жумладан, ахборот воситаларини яратиш кийинлиги, давлат субсидияларини таксимлашда тарафдорлик ва коррупция);

нодавлат иштирокчилар (реклама берувчилар ва тижорат шериклари) билан боглик иктисодий чекловлар;

Уз бизнес манфаатларини илгари суриш ёки химоя килишга интилаётган оммавий ахборот воситалари эгалари билан боглик иктисодий чекловлар.

Улар, хусусан, бахолашни максад килади:

гендер, синфий, этник ва дин каби масалаларга асосланган матбуотни коралаш ва хужумлар натижасида юзага келадиган ижтимоий чекловлар;

маданий чекловлар, жумладан, журналистларга хокимият ёки таъсирнинг баъзида шубха остига олмаслик ёки айрим масалаларни ёритмаслик учун босим, чунки бу мамлакат ёки худудда хукмрон маданиятга зид келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.