Научная статья на тему 'КОРРУПЦИЯ: МОҲИЯТ ВА ТАЛҚИН'

КОРРУПЦИЯ: МОҲИЯТ ВА ТАЛҚИН Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
401
74
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
коррупция шакллари / порахўрлик / йирик коррупция / майда коррупция / forms of corruption / bribery / large-scale corruption / petty corruption

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Тохиржон Турғунович Мирзаев, Нилуфар Абдуваҳобовна Муминова

Ҳуқуқий манбаларга кўра, “коррупция” сўзи лотинча сўздан олинган бўлиб, “бузмоқ” деган маънони англатиб, мансабдор шахслар томонидан унга берилган мансаб ваколатлари ва ҳуқуқлардан ўзларининг шахсий манфаатларини кўзлаб, қонунчилик ва ахлоқ қоидаларига зид равишда фойдаланишини билдиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CORRUPTION: NATURE AND INTERPRETATION

According to legal sources, the word "corruption" is derived from the Latin word, which means "to violate", which means that officials use the official powers and rights granted to them for personal gain, contrary to the law and ethics.

Текст научной работы на тему «КОРРУПЦИЯ: МОҲИЯТ ВА ТАЛҚИН»

КОРРУПЦИЯ: МО^ИЯТ ВА ТАЛЛИН

Тохиржон ТурFунович Мирзаев Нилуфар Абдувахобовна Муминова

Андижон вилояти юридик техникуми Андижон вилояти юридик техникуми

кафедра мудири укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Хукукий манбаларга кура, "коррупция" сузи лотинча суздан олинган булиб, "бузмок" деган маънони англатиб, мансабдор шахслар томонидан унга берилган мансаб ваколатлари ва хукуклардан узларининг шахсий манфаатларини кузлаб, конунчилик ва ахлок коидаларига зид равишда фойдаланишини билдиради.

Калит сузлар: коррупция шакллари, порахурлик, йирик коррупция, майда коррупция

CORRUPTION: NATURE AND INTERPRETATION

Тохиржон ТурFунович Мирзаев Нилуфар Абдувахобовна Муминова

Андижон вилояти юридик техникуми Андижон вилояти юридик техникуми

кафедра мудири укитувчиси

ABSTRACT

According to legal sources, the word "corruption" is derived from the Latin word, which means "to violate", which means that officials use the official powers and rights granted to them for personal gain, contrary to the law and ethics.

Keywords: forms of corruption, bribery, large-scale corruption, petty corruption

КИРИШ

Сиз оддий фукаросиз. Лекин шунга карамасдан уйингиз остонангиздан чикишингиз биланок "коррупция" билан боглик холатларга куп маротаба дуч келасиз. Масалан, транспорт воситангизни бошкариш асносида, йул харакати коидаларини бузган такдирингизда йул харакати хавфсизлиги ходимларига, болангизни богчага жойлаштириш учун богча мудирасига, кизингизни укишга киритиш учун бирон-бир укитувчига, проректор ёки ректорнинг узига воситачилар оркали, узингиз учун яхширок ишга утиш истагини амалга ошириш учун пора бериш зарурияти... Бу хаммамизга таниш холат, шундай эмасми? Бирок, бу иллатнинг давлатнинг ривожланиши, жамиятнинг тараккий этишига кай даражада тускинлик килаётганлигини биласизми? Бу иллатнинг хар

биримизнинг кон-конимизга сингиб кетганлигини, истак ва хохишлар тезрок амалга ошиши учун мажбурий ва ихтиёрий тарзда "коррупция" деган доирага кайта ва кайта киришни кандай изохлаш ва бартараф килиш мумкин?! Бугун мавзуимиз шу хакда.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хукукий манбаларга кура, "коррупция" сузи лотинча суздан олинган булиб, "бузмок" деган маънони англатиб, мансабдор шахслар томонидан унга берилган мансаб ваколатлари ва хукуклардан узларининг шахсий манфаатларини кузлаб, конунчилик ва ахлок коидаларига зид равишда фойдаланишини билдиради.

"Коррупция" ходисасининг тарихи бир неча минг йилликларга бориб такалади. Тарихий манбалар шуни курсатадики, коррупция эрамиздан аввалги Шумер подшолиги даврида хам мавжуд булган. Инсоният яралибдики, мазкур тушунча у билан ёнма-ён яшайди, унга карши мунтазам равишда кураш олиб боради. Хар бир даврга монанд равишда коррупцияга карши курашиш усуллари турлича кечади. Инсоният тарихидан далолатки, бу иллатни таг-томири билан буткул йукотишнинг имкони йук. Факат уни камайтириш имконияти мавжуд холос, хаттоки айрим давлатларда, масалан Хитой Халк Республикасида коррупцияга оид жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан, яъни жуда куп микдорда пора олганлиги учун жорий этилган улим жазоси хам хали хануз инсонларни бундай холатларга йул куйиш холатларидан кайтара олгани йук. Чунки инсоният бор экан, коррупцияга мойиллик, шу йул билан уз шахсий манфаатларини тезрок ва кулайрок усул оркали амалга ошириш давом этаверади.

Дунёнинг етакчи динларида хам порахурлик салбий иллат сифатида каттик кораланади. Масалан, насронийларнинг мукаддас китоби хисобланмиш "Инжил"да "Совгаларни кабул килма, чунки совга курни курадиган килади ва хакикатни узгартиради" дейилган. Ислом динининг мукаддас китоби хисобланмиш "Куръони карим"да "Бошкаларнинг мулкини нохак йул билан олманглар ва бошкаларга тегишли булган нарсаларни олиш учун уз мулкингиздан хокимларингизга пора килиб узатманглар" дейилган.

1787 йилда кабул килинган А^Ш Конституциясида пора олиш А^Ш президентини импичментга тортиш мумкин булган икки жиноятнинг бири сифатида курсатиб утилган. Сиёсий партияларнинг вужудга келиши ва уларнинг мамлакат хаётидаги урнининг ошиб бориши Х1Х-ХХ асрларда ривожланган давлатларида дунёнинг бошка мамлакатларига нисбатан анча камайишига олиб келди.

Сингапур 1965 йилда мустакилликка эришгач, коррупция даражаси энг юкори булган давлатлар каторида турар эди. Лекин бу иллатга карши утказилган бир катор тадбирлар бу давлатда коррупциянинг минимал даражага тушишига олиб келди. Биринчи навбатда бу ерда бюрократик жараёнлар енгиллаштирилиб, судьяларнинг даромадлари ва имтиёзларни ошириш эвазига суд тизимининг мустакиллиги оширилди. Шу билан бирга коррупция жиноятлари учун санкциялар огирлаштирилиб, фукароларга коррупцияга карши жиноятларни тергов килишда хамкорлик килишдан бош тортганлиги учун жуда катта молиявий санкциялар белгиланди. Бир катор давлат идораларида оммавий "тозалашлар" утказилиб, бу жараёнлар телеканаллар оркали бутун мамлакатга намойиш килинди. Давлат хизматчисининг ахлок стандартларига риоя этиши каттик назорат остига олинди. Мазкур тадбирларнинг барчаси Сингапур давлатини киска муддатларда коррупция даражаси энг паст мамлакатлар руйхатида илгор давлатлар каторига олиб чикди. Мазкур давлатда пора олишдан бош тортган амалдорларга мукофотлар таркатилади. Сингапур давлатида куплаб хизматларни масалан, паспорт ва тугилганлик хакидаги гувохномаларни уйда зарур шаклларда тулдириб, тегишли органларга электрон почта оркали юбориш оркали олиш имконияти мавжуд. Хукумат бундай хизматларни Интернет оркали такдим этиши одатий тарз сифатида кабул килинади. Шуни таъкидлаш керакки, агар фукаро ушбу хизматларни олиш учун муассасага шахсан ташриф буюрса, у холда ушбу муассасага алохида эхтиёжсиз келганлиги учун унга жарима солинади.

Японияда эса давлат сектори ходимларининг виждоний фаолият олиб бориши тегишли органлар томонидан доимий равишда бахолаб борилади.

Жанубий Кореяда хукумат вакти-вакти билан давлат хизматчиларини имтихондан утказиб туради. Давлат хизматчисининг 5 даражасини олиш учун утказиладиган имтихон уч боскичдан иборат булиб, давлат хизматчиларининг хукук, тарих, чет тили ва бошка фанлар буйича билимлари текширувдан утказилади. Иккинчи боскичда номзодларнинг касбий малакаси ва билимлари, учинчи боскичда номзоднинг шахсий хусусиятлари синовдан утказилади.

Америка Кушма штатларида репортёр журналистлар коррупцияга карши курашда энг самарали жамоат назоратини урнатган. Бирок Узбекистонда журналистлар суриштирув харакатларини утказиш борасида етарли билим ва малакага эга эмаслар. Уткир танкидий маколалар деярли йук ёки ёзилган такдирда хам матбуот юзини курмайди. Авваллари Узбекистонда "Хуррият" деган мустакил газета булар эди. Мазкур газета ходимларининг ишлаш принциплари бошка газета ходимларникидан тубдан фарк киларди. Мазкур газетада бирон-бир танкидий макола ёритилса, бу "сенсация" буларди.

Маколанинг учи теккан корхона, ташкилот, муассаса ёки унинг мансабдор шахслари маколада билдирилган фикрларга нисбатан муносабат билдириб, уз камчиликларини бартараф этар эдилар.

МУХ,ОКАМА

Хрзирги кунда дунё буйича коррупциянинг даражасини улчашнинг бешта асосий усули кулланилади. Коррупция билан шугулланадиган шахсларнинг аксарият кисми узларининг шахси ва фаолияти сир тутилишини истаганликлари нуктаи назаридан коррупция хакида аник ва батафсил маълумот олиш жуда мураккаб ва кийин масала. Дунё мамалкатлари орасида улчов усуллари орасида энг кенг таркалгани коррупцияни идрок этишни бахолаш хисобланади ва бунга мисол тарикасида "Transparensy International" халкаро ташкилотининг коррупцияни идрок этиш индекси, Жахон банкининг коррупцияни бошкариш индексини мисол тарикасида келтириш мумкин.

Улчашнинг яна бир кенг таркалган усули бу коррупцияни бахолаш буйича суров усули ("Transparensy International" халкаро ташкилотининг глобал коррупция барометри ва Жахон банкининг бизнес сурови) У мамлакатда коррупция муаммолари билан боглик тажрибаси тугрисида фирмалар ва ахоли уртасида суров утказишдан иборатдир.

"Коррупция" ходисасини тегишли органлар томонидан бевосита кузатиш хам мамлакатдаги коррупцияни бахолаш усулларидан бири сифатида кулланилади. Масалан, Индонезия давлатида туккиз ой муддат давомида тадкикотчилар юк машиналари хайдовчиларининг кийимини кийиб, одатий йуналишлар буйлаб, юк машиналари хайдовчиларини кузатиб боришган ва юк машиналари хайдовчилари полиция назорат пунктида тухтаганларида канча тулашганлигини кайд этиб боришган. 300 тадан ортик саёхатлар давомида улар 6000 дан ортик ноконуний туловлар амалга оширилганлигининг гувохи булишган. Натижада ноконуний туловлар умумий саёхат харажатларининг 13 фоизини ташкил этганлигини маълум булган. Ушбу усулнинг нокулай жихати шундан иборатки, у куп вакт ва молиявий харажатларни талаб килади.

"Transparensy International" халкаро ташкилотининг коррупцияни идрок этиш индекси буйича Узбекистон Республикаси 2010 йилда 16 балл билан 172-уринни, 2019 йилда эса 180 та давлатлар каторида 153-уринни эгаллаган. Бу Узбекистон давлатининг ижобий динамикага эришганлигидан далолатдир. "Transparensy International" халкаро ташкилотининг халкаро коррупцияга карши курашиш барометрининг 2016 йилдаги маълумотларига кура, Узбекистондаги респодентларнинг атиги 18 фоизи пора бергани хакида хабар берган ва уларнинг атиги 23 фоизи коррупцияни мамлакатдаги учта жиддий муаммолардан бири

сифатида кайд этган. Ахоли уртасида энг куп коррупцияга йул куйиладиган сохалар буйича утказилган ижтимоий суров натижаларига кура, респодентларнинг 17 фоизи уларга пора берганлигини тан олганлиги сабабли йул-патрул ходимлари, респодентларнинг 16 фоизи уларга пора берганлигини тан олганлиги сабабли таълим ва тиббиёт ходимлари энг коррупциялашган соха вакиллари сифатида эътироф этилган. "Коррупция тугрисидаги хабар беришга нима тускинлик килади?" деган саволга респодентларнинг 39 фоизи бу саволга жавоб бера олмаслигини, 17 фоизи эса "Салбий окибатлардан куркиш туфайли" дея билдиришган.

"Ижтимоий фикр" марказининг жамоатчилик фикрини урганиш натижалари шуни курсатадики, Узбекистон Республикасида ахолининг 43,7 фоиз фикрига кура, 2018 йилда согликни саклаш ва тиббиёт сохаси, кейинги уринда ахолининг 39,4 фоиз овози билан таълим ва ахолининг 12,2 фоиз овози билан солик сохаси коррупция ва порахурликка энг куп мойил булган сохалар каторига киритилди. Айни шу марказ томонидан утказилган "Жамоатчилик фикри кузгусида коррупцияга карши курашиш" суров натижаларига кура 2018 йилда согликни саклаш тизими, ишга кабул килиш жараёни, олий ва халк таълими тизими, кейинги уринда эса судлар, прокуратура органлари, солик органлари ва санитария-эпидемиология назорати Узбекистон буйича энг куп коррупцияга йул куйиладиган сохалар каторига киритилди.

Бирлашган Миллатлар ташкилоти томонидан 2009 йил 9 декабрь куни Мексиканинг Мери шахрида коррупцияга карши курашда давлатлар уртасидаги алокаларни янада кучайтириш максадида конференция ташкил этилди. Бу конференция давомида 100 дан ортик давлат томонидан Коррупцияга карши конвенция имзоланди. Мазкур конференцияда БМТ томонидан 9 декабрь санаси бутун дунё буйича коррупцияга карши курашиш куни деб эълон килинди. Узбекистон Республикасининг 2008 йил 7 июлдаги УР^ 158-сонли конунига мувофик, Узбекистон Республикаси БМТнинг Коррупцияга карши конвенциясини ратификация килган, унга кура Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси, Ички ишлар Вазирлиги, Давлат хавфсизлик хизмати, Адлия вазирлиги коррупциянинг олдини олиш буйича аник чора-тадбирлар ишлаб чикиш ва уларни амалга оширишда бошка иштирокчи давлатларга ёрдам курсатиши мумкин булган органлар сифатида белгилаб куйилган.

Барчамизга маълумки, 2020 йилнинг 29 июнь куни Узбекистон Республикаси Президентининг фармонига кура, Узбекистон Республикаси Коррупцияга карши курашиш агентлиги ташкил этилди. Бу давлат бошлигининг бутун дунё мамлакатлари уртасида хам коррупция масаласи энг долзарб муммолардан бири эканлиги, коррупциянинг олдини олиш

ва унга карши курашиш давлат ва жамият тараккиёти учун мухим кадамлардан эканлигини теран хис килганлигидан далолатдир.

НАТИЖА

Узбекистон Республикаси Коррупцияга карши курашиш агентлигининг директори А.Бурхонов томонидан берилган маълумотларга кура, агентликни ташкил этиш жараёнлари бошлангач, мазкур агентликка ишга кириш истагини билдирган 13.000 нафар фукаролардан аризалар келиб тушган. Шулардан атиги 146 киши тест синовларига куйилган. 4 та йуналиш буйича 50 саволни уз ичига олган тест синовлари утказилди, коррупцияга карши курашиш саводхонлиги (25 та савол), дунё ва Узбекистондаги сиёсат (10 та савол), мантикий фикрлаш (10 та савол), тарих ва фалсафа фанлари буйича (5 та савол) булган. Дастлаб комиссия 65 баллдан юкори булган номзодларни кейинги боскичга утказиш тугрисидаги карор кабул килган, аммо тест натижалари шуни курсатганки, атиги 7 киши 65 баллдан юкори балл туплаган. Шу сабабли комиссия утиш балини 56 баллгача камайтиришга карор килди. Натижада 55 баллдан юкори бал тупланган 23 киши кейин боскичга утган. Охир окибатда 30 нафар иш урнига 23 нафар киши синовдан утган. Улар яна икки боскичдан, яъни психофизиологик тест ва сухбатдан утишган. Синовдан утмаган 123 нафар киши кадрлар захирасига киритилган.

ХУЛОСА

Узбекистон Республикасида коррупцияга карши курашиш сохасида олиб борилаётган катор ислохотлар давлат жамиятни, давлат бошкаруви ва хужалик органларини мазкур иллатдан холи булиши учун курашаётганлигидан далолатдир. Бизнинг фикримизча, коррупцияга карши курашишда ахолининг хукукий онг ва хукукий маданиятини юксалтириш,

жамоатчиликни жалб килиш, коррупциянинг салбий окибатларини оммавий ахборот воситалари оркали жамоатчилик эътиборига етказиш максадга мувофик булади. Узбекистон Республикаси дунёнинг ривожланган мамлакатлари синовидан утган корупцияга карши курашиш усуллари ва услубларидан фойдаланган холда коррупцияга карши курашиш борасида ижобий натижаларни кулга киритишига умид билдириб коламиз.

REFERENCES

1. Х.Шорахмедов. "Коррупция даражаси мамлакат тараккиёти ва демократиянинг курсаткичи хисобланади"- Акмал Бурхонов. Газета. uz

2. Коррупция: унинг тарихий илдизлари, коррупцияга карши курашиш усуллари

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.