Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
22
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инфратузилма / меҳнат ресурслари / миграция / ишчи кучига талаб / ишчи кучи таклифи / давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари / рақобат / ишсизлик / фаол сиёсат / ишга жойлаштириш / касбий-малака / рақамли иқтисодиёт. / infrastructure / labor resources / migration / labor demand / labor supply / public and private employment services / competition / unemployment / active policy / employment / vocational skills / digital economy.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Разикова, Гулмира Шарифовна

Мақолада меҳнат бозори инфратузилмаси самарали ривожланишининг хусусиятлари ва тенденциялари таҳлил этилган ва унинг шаклланиш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ ижтимоий-иқтисодий муаммолар аниқланган ҳамда давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари фаолиятининг асосий йўналишлари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STATISTICAL STUDY OF LABOR MARKET DEVELOPMENT IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The article analyzes the characteristics and trends of the effective development of the labor market infrastructure, identifies socio-economic problems related to the improvement of the efficiency of its formation, and researches the main directions of the activity of state and non-state employment services.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШ»

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕХ^НАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК УРГАНИШ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.10542960

Разикова Гулмира Шарифовна

ТДИУ Статистика кафедраси катта укитувчи

Аннотация: Мацолада меунат бозори инфратузилмаси самарали ривожланишининг хусусиятлари ва тенденциялари таулил этилган ва унинг шаклланиш самарадорлигини ошириш билан бозлиц ижтимоий-ицтисодий муаммолар аницланган уамда давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари фаолиятининг асосий йуналишлари тадциц этилган.

Калит сузлар: инфратузилма, меунат ресурслари, миграция, ишчи кучига талаб, ишчи кучи таклифи, давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари, рацобат, ишсизлик, фаол сиёсат, ишга жойлаштириш, касбий-малака, рацамли ицтисодиёт.

СТАТИСТИЧЕСКОЕ ИЗУЧЕНИЕ РАЗВИТИЯ РЫНКА ТРУДА В

РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН

Аннотация: В статье анализируются особенности и тенденции эффективного развития инфраструктуры рынка труда, выявляются социально-экономические проблемы, связанные с повышением эффективности его формирования, исследуются основные направления деятельности государственных и негосударственных служб занятости.

Ключевые слова: инфраструктура, трудовые ресурсы, миграция, спрос на рабочую силу, предложение рабочей силы, государственные и частные службы занятости, конкуренция, безработица, активная политика, занятость, профессиональные навыки, цифровая экономика.

STATISTICAL STUDY OF LABOR MARKET DEVELOPMENT IN THE

REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Annotation: The article analyzes the characteristics and trends of the effective development of the labor market infrastructure, identifies socio-economic problems related to the improvement of the efficiency of its formation, and researches the main directions of the activity of state and non-state employment services.

Keywords: infrastructure, labor resources, migration, labor demand, labor supply, public and private employment services, competition, unemployment, active policy, employment, vocational skills, digital economy.

KHPHm

^axoHga W3 SepaeTraH rgoSaggamyB ^apaeHgapu, нннoвaцнoн pHBO^naHHrn Sapna MaMgaKaraapga oguS SopugaeTraH h^thmohh HKTHCogHH ucgoxoTgap 3aMOHaBHH MexHaT So3opuHu TamKug этнm Ba yHu cTaracTuK SaxogamHu TagaS этмoкga. 3aMOHaBHH MexHaT So3opuHu TamKug этнmgaн acocuft MaKcag axoguHuHr TypMym cu^araHu omupumgaH uSopar. ByHHHr ynyH MexHarra gaeKarau axoguHuHr Hm SugaH SaHgguruHu omupum, umcroguK gapa^acuHu nacaHTupum, 3aMOHaBHH um ypuHgapuHu aparum, MaMgaKar axogucuHu, aHHHKca, KaM TatMHHnaHraH KaTgaMgapuHu KyggaS-KyBBaraam, umnu Kynu 3axupacuHH aHHK^am Ba 3aMOH TagaSgapura ^aBo6 SepaguraH xaMga y3 $HKp Mygoxa3agapura TaaHuS um wpuTyBHH KagpgapHu TaHepgam TagaS этнgagн.

AxonuHHHr um SugaH SaHgguK gapa^acu xap KaHgaft gaBgar HKTHCogueTHHHHr puBO^naHum KynaMHHH u^ogagoBnu KypcaTKu^gapgaH Supugup. MexHaT Ba axogu um SugaH SaHgguru coxacuga 6o3op agoKagapuHu puBO^naHTupum aHru Ba yxmam SygMaraH eHgamumHu, MexHaT 6o3opu эgeмeнтgapннн ypraHumga MyHTa3aMguKHu, 6o3op Kareropuagapu Ba TymyHnanapuHuHr ycgySuft 6aзacннн aHrugamHu TagaS этagн. PaKaMgu uKTucogueTHu maKggaHTupum Ba puBo^gaHTupum SyHuna nopa-TagSupgapHu aMagra omupum Kegrycuga axoguHu OKu^OHa um SugaH SaHgguru coxacugaru ннcтнтyцнoнag Ty3ugMagap ^aoguaTgapuHu ^agaggamrapum Ba HopMaruB-xyKyKuH Sa3agapuHu puBo^naHTupumHu TagaS Kugagu.

ffly HyKTau Ha3apgaH MyxTapaM npe3ugeHTuMu3 ffl.Mнpзнeeвнннr OguH Ma^gucra Mypo^aarnoMacuga "2021 nun 1 aHBapgaH TagaS WKopu SygraH umnu KacSgap Synuna ^yKapogapHuHr MagaKa gapa^acuHu TacguKgam тнзнмннн ^opuft этнm, [5] myHgaH KeguS huk^h xogga, MaMgaKaraMroga aHru um ypuHgapuHu aparum xaMga axoguHuHr, энr aBBago, emgapHu um SugaH SaHgguruHu TatMuHgam, MexHaT So3opu MyTaHocuSguruHu Ba uH^paTy3ugMacu puBo^gaHumuHu TatMuHgam, umcroguK gapa^acuHu KaMaHTupum" gog3apS Macaga xucoSgaHagu.

MaB3yra oug agaSueTgap Ta^gugu

MaMgaKaTuMu3 uKTucognu oguMgapugaH aKageMuK ^.XASgypaxMoHoB MexHaT So3opura "umnu Kynu TaKpop W3ara KegumuHuHr Sapna SocKu^gapuga: yHuHr eтнmтнpнgнmн (ui^^moum TaKcuMgaHumu (umnu KynuHuHr н^тнмoнн, KacSuH Ba xygyguH Kynumu opKagu TaKcuMgaHumu) Ba MexHaT coxacuga

фойдаланиши боскичларида ходим билан иш берувчи уртасида кечадиган ижтимоий муносабатлар тушунилиши керак"(1), деб таъриф берилган.

Ш.Р.Холмуминов тадкикотларида мехнат бозорига "..мехнатга кобилиятли ахолининг иш билан банд булган ва банд булмаган кисмлари ва иш берувчилар уртасидаги муносабатлар хамда уларнинг шахсий муносабатларини, шунингдек, уларнинг шахсий манфаатларини хисобга олувчи контрактлар (мехнат келишувлари) асосида "мехнат кобилиятлиларини" харид килиш - сотишни амалга оширувчи хамда ишчи кучига талаб ва таклиф уртасидаги нисбатларни бевосита тартибга солувчи, бозор иктисодиётининг мураккаб, куп аспектли, усувчи ва очик ижтимоий-иктисодий тизимчасидир"(2), деб тушунтириш берилган.

Х.Н.Муминов эса мехнат бозорини "... инсоннинг мехнатга лаёкатини сотиш, сотиб олиш ва ундан фойдаланиш билан боглик ижтимоий-иктисодий муносабатлар мажмуаси" сифатида тушунтиради.

К.З.Хрмитов мехнат бозорига "Мехнат бозори, бу - шартномада белгиланган чекловлар асосида тасдикланувчи ва иш берувчилар томонидан таклиф этилаётган иш уринларига мос равишда ишчи кучи алохида курсаткичларининг эркин таклифи асосида ташкил этилган товар-пул муносабатлари негизида ишчи кучи ёллашга доир ижтимоий-мехнат муносабатларини тартибга солувчи институтдир"(3), деб таъриф берган.

И.С.Маслованинг таърифи буйича - "мехнат бозори - бу усувчи тизим, унда мулкчилик субъектлари ишчи жойлари ва ишчи кучи таклифлари, ходимга ва "ёлланма" ишга талаб хажми, таркиби ва нисбатини" (4) ифодалайди.

А.А.Никифирова эса "Мехнат бозори ривожланишининг даражаси ва бозорда иштирок этувчи кучлар: тадбиркорлар, мехнаткашлар ва давлат уртасида маълум даврда эришилган манфаатлар балансини акс эттирувчи ижтимоий муносабатлар тизими сифатида вужудга келган"(5), деб хисоблайди.

Юкоридагиларни хисобга олган холда, фикримизча, умумий куринишда мехнат бозори деганда, бир томондан иш берувчилар, иккинчи томондан ишга талабгорлар (ёлланувчилар)нинг узаро муносабатини амалга оширувчи бозор тушунилади ва у куйидаги компонентлардан ташкил топади: мехнатга талаб; мехнат таклифи; ишчи кучи бахоси; ишчи кучи киймати; ракобат.

Тадкикот долзарблиги ва зарурати. Жахонда мехнат бозорининг етакчи иштирокчилари хисобланган муассасаларнинг мехнат бозорини статистик моделлаштириш ва тахлил килиш учун эволюцион агентга йуналтирилган тузилмаларини шакллантириш, мехнат ресурсларидан фойдаланиш даражасини статистик прогнозлаш, норасмий мехнат муносабатлари ва мехнат бозори сегментациясини статистик прогнозлаш, миграция жараёнларини мамлакат

иктисодий усишига таъсирини статистик прогнозлаш сингари катор муаммоларнинг илмий ечимларини таъминлашга каратилган илмий тадкикот ишлари ташкил этилган. Бу сохада статистик курсаткичлар тизими ва моделларни тузишга комплекс ёндашиш, статистик тахлил сифатини ошириш, мехнат бозори элементларини оптимал бошкариш ва тартибга солишни такомиллаштириш масалалари юзасидан алохида тадкикотлар олиб борилмокда.

Тадкикот методологияси. Тадкикот жараёнида мехнат бозори инфратузилмаси таркибий кисмлари ва уларнинг узаро самарали алокадорлигини таъминлашнинг ахборот-аналитик базасини такомиллаштириш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бахолаш, киёсий ва солиштирма тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди хамда иш билан бандлик хизмати фаолиятининг самарадорлигини оширишнинг ахборот дастурий ва услубий таъминоти усулларидан фойдаланиш зарурати асосланди.

Тадкикот максади инновацион ва ракамли иктисодиёт шароитида мехнат бозорини статистик бахолашнинг услубий жихатларини такомиллаштиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Узбекистоннинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида кулга киритилаётган ижобий натижалар, шунингдек иктисодиётни модернизациялаш асосида замонавий тармок ва ишлаб чикариш кувватларининг йулга куйилиши, бунинг таъсирида республикамиз иктисодий салохиятининг сезиларли даражада ортиб бораётгани, яратилаётган махсулот ва хизмат турларининг купайиб, сифатининг тубдан яхшиланиб бориши, иктисодиётимизнинг янгича мазмун ва мохият касб этаётганлигининг далили хисобланади.

Тадкикот натижалари мехнат бозори холатининг етарли даражада баркарор таъминланиши мехнат бозори инфратузилмаси барча субъектлари, шунингдек давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари томонидан кутилаётган бир катор жорий масалалар ва муаммоларнинг муваффакиятли ечимларини хал этишни зарурат этади.

Иктисодиётни диверсификациялаш ва замонавий иктисодиёт тармокларини модернизациялаш жараёни, уни ташкил этувчи субъектлар иктисодий фаолиятлари моддий базасининг ривожланишига богликдир, чунки моддий ресурслардан самарали фойдаланиш хар кандай иктисодий усишнинг шарти ва бош омили хисобланади.

Мамлакатимизда мехнат бозорига жалб этилаётган ёш мехнат ресурсларини иш билан банд этиш, янги иш уринларини ташкил килиш, касаначиликни ривожлантириш, турли сохаларда кластер тизимини жорий

этиш, кам таъминланган оилаларга корамол ажратиш, шунингдек, бошка аник манзилли инвестиция дастурларининг амалиётга тадбик этилиши, хорижий мамлакатлар билан узаро иктисодий алокалар микёсининг кенгайиши натижасида ишчи кучининг миграция жараёнларини мувофиклаштириш сингари мехнат бозорининг асосий элементларини ифодаловчи статистик курсаткичларни тахлил килиш ва прогнозлаш масалаларига алохида эътибор каратилмокда.

Глобализация жараёнлари ва инновацион ривожланиш мехнат муносабатларининг мазмуни ва характерида туб узгаришлар содир булишига олиб келди, яъни хужалик юритувчи субъектларда ишчи кучидан окилона фойдаланиш, нисбий ортикча ишчи кучини иш билан таъминлаш ва кайта таксимлаш, эхтиёжга эга булган кадрлар тайёрлаш, мехнатга муносиб хак тулаш, мехнаткашларни рози килиш ва уларнинг реал даромадларини ошириш ва х.к.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг "Халкимизнинг хаёт даражасини юксалтириш учун мехнатга муносиб хак тулаш тизимини шакллантириш ва ахоли реал даромадларини оширишимиз зарур", деб таъкидлагани ушбу муаммоларнинг накадар долзарблигидан унга эришиш, Узбекистоннинг жахон иктисодиётида муносиб урин эгаллашининг деярли барча йуналишларини камраб олган. Ушбу стратегик максадларнинг барчаси Узбекистон ахолисининг турмуш даражаси ва сифатини оширишга йуналтирилган1.

Хдракатлар стратегиясида ахоли бандлигини таъминлаш, янги иш уринларини яратиш, ишсизлик даражасини пасайтириш, мехнатга лаёкатли фукароларнинг мехнат килиш ва тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратиш хамда иш излаётган мухтож шахсларни касбий тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш устувор вазифалардан бири килиб белгиланган2.

Мустакилликнинг дастлабки йиллариданок мамлакатимиз иктисодиёти учун энг устувор йуналишлардан бири сифатида ахоли бандлигини ошириш ва янги иш уринлари яратиш масаласига катта эътибор бериб келинмокда (1-Жадвал).

Мехнат бозорининг шаклланиши ва ривожланиши, биринчи навбатда, мавжуд статистик ахборот тизимига узвий богликдир. Ахборот максимал даражада хакконий хамда мехнат бозорида тадкикотлар утказиш учун етарлича тулик булиши, унда содир булаётган жараёнларни жамланган холда акс

1 Стратегиялаш назарияси ва амалиёти [Текст]: дайджест./ В.Л.Квинт. - Тошкент: Тасвир. 2018. - 160 б.

2 http://uza.uz

эттириши, у нафакат ишчи кучи бозорининг ахволини таърифлаши, балки тадкик этилаётган жараёнларни прогнозлаш учун замин булиб, мехнат бозори сохасидаги ахволни янада яхшилашга каратилган чора-тадбирларни амалга ошириш натижасида содир буладиган узгаришларни мустахкамлаши лозим.

1-Жадвал.

Мехнат ресурслари таркиби (минг киши)

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Курсаткичлар

Мехнат 17564,3 17814,1 18048,0 18276,1 18488,9 18666,3 18829,6 18949,0 19158,2 19345,0 19517,5

ресурслари

Мехнатга 17451,5 17698,7 17937,8 18167,7 18371,7 18549,0 18712,1 18857,6 19075,7 19258,1 19393,0

лаёкатли ёшдаги

мехнатга

лаёкатли ахоли

Доимий 58,6 58,5 58,3 58,0 57,7 57,3 56,8 56,2 55,7 55,2 54,4

ахолига

нисбатан,

фоизда

Мехнат 99,4 99,4 99,4 99,4 99,4 99,4 99,4 93,4 99,6 99,6 99,4

ресурсларига

нисбатан,

фоизда

Мехнатга 112,8 115,4 110,2 108,4 117,2 117,3 117,5 91,4 82,5 86,9 124,5

лаёкатли

ёшдан кичик ва

катта ёшдаги

ишловчилар

Доимий 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,3

ахолига

нисбатан,

фоизда

Мехнат 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,4 0,4 0,6

ресурсларига

нисбатан,

фоизда

1-Жадвал маълумотларидан шуни куриш мумкинки, мехнат ресурслари 2012 йилда 17564,3 минг кишини ташкил этган булса, 2021 йилда эса 19517,5 минг кишига етган, яъни 1953,2 минг кишига ошганлиги жадвал маълумотларидан маълум булди ёки 111,1 %ни ташкил этган, яъни 11,1 % га ошганлигини куриш мумкин. Доимий ахолига нисбатан мехнат ресурслари 2012 йилда 58,6 %, 2022 йилда эса 54,4 % эканлигини, яъни шу йиллар ичида 4,2 %га камайганлигини куриш мумкин.

Ушбу сохада асосий йуналишлардан бири булган мехнат бозоридаги талаб ва таклифни урганиш катта ахамиятга эга. Мехнат бозорида фаол сиёсатни утказиш унда содир булаётган жараёнлар тугрисида мавжуд булган ахборот окимларининг ахоли бандлигига кумаклашиш маркази идораларида жамланишини кузда тутади. Бунда бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги мехнат бозорининг ахборот тизимидаги окимларни мувофиклаштириш ва ривожлантиришдаги урнини хисобга олиш лозим.

Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги мувофиклаштириб берадиган статистик ахборот тизими факатгина маълумотлар манбаи булмасдан, аникроги, статистик маълумотлар банки ролини бажармасдан, бир канча вазифаларни хал этади. Уларга:

1) маълумотнинг мазмуний кисмини аниклаш, яъни кайси ахборот зарур булишини белгилаш;

2) кабул килинадиган бошкарув карорларини ишлаб чикиш учун зарур булган маълумотларни танлаб олишда ёрдам бериш;

3) ахборотни олиш ва ишлаб чикиш даврини белгилаш;

4) ахборотнинг шошилинчлиги, унинг ишончлилиги (хакконийлиги) хамда керакли маълумотларни олиш харажатлари уртасида энг кулай нисбатни аниклаш;

5) маълумотларни олиш тартиби регламентини ишлаб чикиш;

6) маълумотларга ишлов бериш, уларни тахлил килиш, саклаш, йигиш ва таркатиш усулларини белгилаш.

Мехнат бозорининг фаолияти хукукий муносабатлар тизими таъсири остида амалга оширилади ва конунчилик хужжатларининг мажмуи билан тартибга солинади. Мехнат бозорининг ахборот тизими ушбу хукукий ахборотнинг ахборот окимларидан бири сифатида камраб олиши ва у доимий янгиланиб борилиши максадга мувофик.

Мехнат бозоридаги вазиятни тахлил килиш ва тадкик этиш натижалари тугрисидаги маълумотлар банкини шакллантириш ахолининг иш билан бандлик сохасида илмий ишланмалар, янги услубий ёндашувлар хамда курсаткичларнинг турли тизимлари тугрисида ахборот окимини назарда тутади.

2-Жадвал.

Бандлик ва мех,нат муносабатлари вазирлиги маълумотларига мувофик

(минг киши)

Курсаткичлар 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Иктисодий фаол ахоли 12850, 1 13163,0 13505,4 13767,7 14022,4 14357,3 14641,7 14876,4 14797,4 14980,7 15038,9

Иш билан банд 12223,8 12523,3 12818,4 13058,3 13298,4 13520,3 13273,1 13541,1 13236,4 13538,9 13706,2

ахоли

Шу жумладан:

Кишлок, урмон ва 3251,7 3402,1 3528,9 3601,7 3646,7 3671,3 3537,2 3544,6 3499,2 3502,1 3438,7

балик хужалиги

Саноат 1669,5 1703,1 1736,5 1768,7 1802,4 1826,8 1802,9 1821,5 1809,5 1883,3 1810,6

Курилиш 1105,7 1144,0 1183,3 1222,2 1263,6 1290,0 1205,5 1324,6 1305,6 1286,8 1314,3

Савдо 1305,6 1342,0 1378,3 1413,8 1452,4 1480,2 1401,8 1436,4 1405,4 1537,2 1525,2

Ташиш ва саклаш 549,1 570,2 592,1 614,7 638,2 654,9 645,2 646,1 610,5 648,5 633,1

Таълим 1103,3 1104,0 1104,7 1105,3 1105,6 1106,6 1111,7 1134,4 1158,2 1178,3 1268,7

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Согликни саклаш ва 598,4 599,5 600,8 601,5 601,6 602,6 604,0 616,7 669,5 659,0 671,3

ижтимоий хизматлар

Бошка турлари 2640,5 2658,4 2693,8 2730,4 2787,9 2887,9 2964,8 3016,8 2778,5 2843,6 3044,3

Давлат сектори 2363,2 2341,1 2324,7 2341,3 2330,4 2338,3 2427,0 2463,3 2483,1 2609,0 2540,0

Нодавлат сектори 9860,6 10182,2 10493,7 10717,0 10968,0 11182,0 10846,1 11077,8 10753,3 10929,9 11166,2

Мехнат идораларида 6,0 5,4 3,4 2,7 5,0 14,4 32,3 57,9 37,1 98,7

руйхатдан утган

ишсизлар

2-Жадвал маълумотларидан шуни куриш мумкинки, 2012 йилда иктисодий фаол ахоли 12850,1 минг киши ташкил этган булса, 2022 йилда эса 15038,9 минг кишини ташкил этган, ёки 10 йилдан ортик давр мобайнида 2188,8 минг кишига ошганлигини куриш мумкин. Шу йиллардаги иш билан банд ахоли сони эса 2012 йилда 12223,8 минг кишини, 2022 йилда эса 13706,2 минг кишини ташкил этиб, 1482,4 минг кишига ошганлиги маълум ёки 10 йилдан ортик мобайнида 112,1 %ни ташкил этиб, 12,1 %га ошганлигини куришимиз мумкин.

Иктисодий фаолият турлари буйича курадиган булсак, 2022 йилда энг куп курсаткич кишлок, урмон ва балик хужалигига тугри келиб 3438,7 минг кишини, кейинги уринларда эса саноатда 1810,6 минг киши, курилишда 1810,6 минг киши, савдода 1525,2 минг киши, таълим сохасида 1268,7 минг киши ва согликни саклаш ва ижтимоий хизматларда 671,3 минг киши иш билан банд эканлигини жадвал маълумотларидан куришимиз мумкин.

Ахоли бандлигига кумаклашиш марказига мурожаат килган ахолининг ишга жойлаштирилиши, иш излаётганлар (асосан, ишсизлар)ни руйхатдан утказиш, кадрлар тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, ишсизлик буйича нафакалар тулаш ва ишчи кучи бозорининг муаммолари юзасидан бошка хисоботлар, шунингдек, ахоли бандлигига кумаклашиш маркази фаолиятининг унумдорлиги тугрисидаги ахборотлар булган хисоботлар Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлигида йигилади. Ушбу таклиф этилаётган ахборот тизим максади ва вазифаларига унинг бошка тизимлардан фарки ва устунлигига батафсил тухталмаган. Куп йиллик тадкикотлар ва текширишлар тахлили асосида, бизнинг фикримизча, статистик

ахборот тизими куйидаги максадларга эришиш учун ташкил этилиши максадга мувофик:

- мехнат бозоридаги вазиятнинг мониторингини олиб бориш;

- уз фаолияти хамда мехнат бозоридаги бошка тузилмалар самарадорлигини статистик бахолаш;

- асосан, "илгарилаб кетувчи" индикаторлар тизимидан фойдаланиб, вазиятни прогнозлаш;

- мехнат бозорини тартибга солиш устуворликларини аниклаш;

- иш изловчилар ва ишга ёлловчилар, шунингдек, таълим ва кайта тайёргарлик билан шугулланадиган институтларга маслахат бериш ва методологик ёрдам курсатиш;

- ахоли уртасидаги мойилликлар ва самарали иш билан бандликни аниклаш хамда мехнат бозорини ривожлантириш ва такомиллаштириш дастурларини ишлаб чикишга имкон берадиган ахборотга асосий эътибор бериш.

Амалдаги ахборот тизими тахлилининг курсатишича, ахборотни йигиш, умумлаштириш ва истеъмолчиларга етказиш ишларининг салмокли кисми давлат ва идора ичидаги статистик хисоботлар хиссасига тугри келади. Уларда келтирилган маълумотлар замонавий мехнат бозори сигимини аниклашга, унинг холатини бахолаш, ахолининг иш билан бандлиги сиёсатини мувофиклаштириш хамда ишсизликнинг ижтимоий окибатларини юмшатиш юзасидан чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чикишга имкон беради. Улар билан бир каторда ахоли бандлигига кумаклашиш маркази томонидан ишчи кучи бозори тугрисида маълумот олиш учун утказиладиган махсус текширишларнинг материаллари алохида бир тизим хисобланади. Ишсизлар олаётган ишсизлик нафакаси микдори буйича таксимланиши юзасидан текшириш, ахоли бандлигига кумаклашиш маркази томонидан утказиладиган социологик суровлар ахборот туплаш мумкин булган усуллардир.

Хулоса ва таклифлар. Иктисодиётда хусусий сектор ролининг кенгайиши билан алокадорликда ишга жойлаштиришга кумаклашиш буйича агентликлар, нодавлат ихтисослашган мехнат биржалари ва хусусий воситачи фирмаларнинг яратилиши хамда фаолиятлари давомида максадга мувофик равишда мехнат бозори ягона ахборот тизимидан фойдаланиш хукуки берилади. Хдкикатдан хам, давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизмати органлари маълумотлар банкининг шаклланишида кушма хамкорлик худудий мехнат бозорида жараёнлар тезлашишининг мутаносиблигини таъминлайди. Шундай килиб, мехнат бозорида талаб ва таклифни тартибга солиш буйича худудий ахборот тизимларини яратилиши бозор алокаларини шакллантириш, мехнат

бозоpидa xyжaлик cyбъeктлapи тpaнcaкцион xapaжaтлapини кaмaйтиpиш, тapмокдap бyйичa ишчи кучи тaкcимлaнишини оптимaдлaштиpиш мaкcaдидa, yлap ypтacидa интeнcив aдокaдapни кэрор топтириш шapт-шapоитлapини вужудгэ кeлтиpaди. Тyплaнгaн мaълyмoтлapнинг ишончлилиги мeхнaт бозори caмapaди мониторингини тaъминлaш учун axбopoтлap yзaтиш жapaëнини тeзлaштиpaди вa худудий иш билэн бэндлик xизмaти opгaнлapи учун иш билaн бaндликкa кyмaкдaшиш дacтypини ишлaб чикишдэ мaълyмoтлap бaзacини шaкллaнтиpaди. Дeмaк, худудий axбopoт тизимлapининг яpaтилиши мeхнaт бозорини тapтибгa coлишдa худудий иш билaн бaндлик cиëcaтини caмapaдopлигини ошириш учун имконият яpaтaди.

Хyлoca тapзидa кдйд этиш лозимки, биpинчидaн, иш билaн бaнд бyлгaнлap coнининг кaмaйиши, и^г^од^т тapмoкдapидa иш билaн бaндлик тapкибининг жиддий paвишдa yзгapиши, иш билaн нopacмий бaндлик кyлaмлapининг кeнгaйишидa Уз ифoдacини топади. Ушбу жapaëнлap шaкллaнишининг конуниятлэрини aникдaш ижтимoий-ик;тиcoдий ривожлэнтириш иcтикбoллapини бeлгилaшдa мвхвллий ми^адота мeхнaт pecypcлapини и^и^дий тapмoкдap Уpтacидa тaкcимoтини тyFpи тэшкил этиш, янги тэшкил этилэдиган кopxoнaлapни peжaдaштиpишдa эхоли coнигa ниcбaтaн пропорционэлликни тэъминлэш эхолининг иш билон бэндлигини тэркибий жихэтдэн узгэртириш дacтypлapини ишлэб чикиш нихоятдэ мухимдир. Keлтиpилгaн вaзифaлapни эм^та оширилиши уз тавботидо момлокот aхoлиcи бэндлигини тоъминлошдо мухим эхэмият кacб этмокдэ;

иккинчидэн, Узбeкиcтoн Рecпyбликacи 2012-2022 йиллордоги pacмий cтaтиcтик мaълyмoтлapгa тэяниб олиб борилгэн тaхлиллapдaн ^либ чикиб шуни тэъкидташ мумкинки, эхоли coнигa мoc рэвишдэ мeхнaт pecypcлapи coни во иктиcoдиëтдa фэол эхоли coни хэм тоборэ ортиб бормокдэ. Алботто бундэй холэт эхоли ëш тэркиби билэн бoFлик булиб мeхнaтгa лaëкaтлилap coнининг ошишигэ омил булганлигини кэйд этиш лозим;

учинчидэн, бэндлик мacaдacини eчишдa кoмплeкc тэрздэ ëндaшиш, яъни бэндлик дacтypидaн кeлиб чикиб мaмлaкaт вэ xyдyдлapapo ëндaшишни тэкозо этэди. Шуни элохидэ тэъкидлэш лозимки, бугунги кундэ Узбeкиcтoн Рecпyбликacидa эм^та oшиpилaëтгaн инвecтициoн cиëcaт шэроитидэ кдтор лoйихaдap acocидa xyдyдлapдa кopxoнaдap бэрпо этилмокдэ. Бу уз новботидо улэр учун кэдрлэр eтиштиpиб бepишни тэккозо этэди. Шунинг учун бэрпо этилaëтгaн зэмонэвий кopxoнaдap учун олий тэълим мyaccacaдapи фэоллигини оширгэн холдэ угар учун кэдрлэр eтиштиpиш хэмдэ кэйтэ укитиб бepиш, яъни мaдaкacини ошириб бepиш тизимини зэмонэвий ëндaшyвдa тэшкил этиш лозим.

туртинчидан, мехнат бозори хамда бандлик сохасида гендер тенглиги эркаклар ва аёлларга мазкур бозор такдим этадиган барча имкониятлардан (умуман олганда, маош туланадиган мехнат сохасига, фаолиятнинг барча турларига, турли куринишдаги иш жойларига ва бошкалардан) тенг фойдаланишларини таъминлашни кузда тутади. Бунда, гендер тенглиги -факатгина адолат масаласи хам, инсон хукукларига риоя килишга тегишли булган муаммо хам эмаслигини ёдда тутиш зарур.

Дунёнинг турли мамлакатларида утказилган куплаб тадкикотларнинг курсатишича, аёллар билим даражасининг ошиши ва ахоли жон бошига тугри келадиган ялпи ички махсулот (ЯИМ) микдори уртасида ижобий богликлик мавжуд. Умуман олганда, олиб борилган тахлиллар асосида куйидаги таклифларни келтириш мумкин:

биринчидан, олий таълим тизимида фан-таълим ва ишлаб чикариш интеграциясини кучайтириш хамда реал фаолият олиб бораётган замонавий корхоналар талабидан келиб чикиб максадли дастур асосида тайёрлаш;

иккинчидан, ахоли мехнатга лаёкатли ахолининг уз кизикишларини хисобга олган холда таълим мутахассисликларига йуналтириш хамда уларнинг бандлигини таъминлаш;

учинчидан, ахоли уртасида ишбилармонлик ва тадбиркорликка йуналтирувчи тадбирларни амалга ошириш хамда интеллектуал кобилиятини аниклаш оркали уларга тижорат банклари томонидан имтиёзли кредитларни ажратиш.

Ишчи кучининг иш билан бандлиги ахоли учун шахсий эхтиёжларини кондиришда, мухим манба булиб хизмат килади. Шу сабабли статистиканинг турмуш тарзини тавсифловчи курсаткичлар комплексида мехнат бозорининг мехнат ресурслари курсаткичлари алохида уринга эга.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистон Республикасининг Ахолини иш билан таъминлаш тугрисидаги конуни (янги тахрири). - Тошкент.: Шарк, 1998 й.

2. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. "Халк сузи" 2020 йил 25 январь.

3. "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида"ги 2017 йил 7 февралдаги Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-4947-сонли фармони, 1-илова, 4.1-банд.

4. Рынок труда. Учебное пособие. Под общей редакцей д.э.н., проф. Абдурахманова К.Х., д.э.н., проф. Одегова Ю.Г. - Т.: ТФ РЭА, 2009. - 384.

5. Тарасова Н. Трудовые отношения в условиях глобализации и технологической революции (опыт стран запада) // Общество и экономика. -М.: 2000. №1. -С. 67.

6. Холмуминов Ш.Р., Арабов Н.У. Мехнат бозори инфратузилмаси. Укув кулланма. -Т.: "Фан ва технологиялар", 2016. 150-155 б.

7. Гуломов С.С. Ахборот тизимлари ва технологиялари. -Т.: Шарк. 2000. - 93 б.

8. International Labor Review. 1995. V. 134. №4-6. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2017 йил № 5, 2017 www.iqtisodiyot.uz 9

9. Костюнина Г.М. Социальная политика в области труда (опыт Республики Корея) // Труд за рубежом. 2000. №4. -С. 29-30.

10. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти (дарслик). -Т.: Мехнат. - 2009. -512 б.

11. Холмуминов Ш.Р. ^ишлок мехнат бозорининг шаклланиши ва ривожланишини моделлаштириш. Иктисод фанлари доктори диссертацияси. -Т.: 1998. - 284-б.

12. Хомитов К.З. Мехнат бозорининг самарали ривожланиши ва уни моделлаштириш (монография). - Т.: ТДИУ, 2015.

13. С.Г.Ермолаева. Рынок труда. Учебное пособие. Екатеринбург Издательство Уральского университета, 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.