Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
329
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инфратузилма / меҳнат ресурслари / миграция / ишчи кучига талаб / ишчи кучи таклифи / давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари / рақобат / ишсизлик / фаол сиёсат / ишга жойлаштириш / касбий-малака / рақамли иқтисодиёт.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Разикова Гулмира Шарифовна

Мақолада меҳнат бозори инфратузилмаси самарали ривожланишининг хусусиятлари ва тенденциялари таҳлил этилган ва унинг шаклланиш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ ижтимоий-иқтисодий муаммолар аниқланган ҳамда давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари фаолиятининг асосий йўналишлари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕҲНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШ»

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МЕХНАТ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИ СТАТИСТИК УРГАНИШ

Разикова Гулмира Шарифовна

Тошкент Давлат Иктисодиёт Университети катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7589787

Аннотация: Маколада мехнат бозори инфратузилмаси самарали ривожланишининг хусусиятлари ва тенденциялари тахлил этилган ва унинг шаклланиш самарадорлигини ошириш билан боглик ижтимоий-иктисодий муаммолар аникланган хамда давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари фаолиятининг асосий йуналишлари тадкик этилган.

Калит сузлар: инфратузилма, мехнат ресурслари, миграция, ишчи кучига талаб, ишчи кучи таклифи, давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари, ракобат, ишсизлик, фаол сиёсат, ишга жойлаштириш, касбий-малака, ракамли иктисодиёт.

Кириш

Жахонда юз бераётган глобаллашув жараёнлари, инновацион ривожланиш барча мамлакатларда олиб борилаётган ижтимоий иктисодий ислохотлар замонавий мехнат бозорини ташкил этиш ва уни статистик бахолашни талаб этмокда. Замонавий мехнат бозорини ташкил этишдан асосий максад ахолининг турмуш сифатини оширишдан иборат. Бунинг учун мехнатга лаёкатли ахолининг иш билан бандлигини ошириш, ишсизлик даражасини пасайтириш, замонавий иш уринларини яратиш, мамлакат ахолисини, айникса, кам таъминланган катламларини куллаб-кувватлаш, ишчи кучи захирасини аниклаш ва замон талабларига жавоб берадиган хамда уз фикр мулохазаларига таяниб иш юритувчи кадрларни тайёрлаш талаб этилади.

Ахолининг иш билан бандлик даражаси хар кандай давлат иктисодиётининг ривожланиш куламини ифодаловчи курсаткичлардан

биридир. Мехтат Ba охоли иш билaн бaндлиги сохосидо бозор aлокaлaрини ривожлонтириш янги Ba ухшош бyлмaгaн ёндaшишни, мехтат бозори элементлaрини Ургонишдо мyнтaзaмликни, бозор кaтегориялaри Ba тyшyнчaлaрининг услу6ИЙ бaзaсини янгилaшни тaлaб этaди. Рaкaмли иктисодиётни шaкллaнтириш Ba ривожлвнтириш бyйичa чорa-тaдбирлaрни aмaлгa ошириш келгyсидa ^олини окилонa иш билaн бaндлиги ^х^сид^и институционэл тyзилмaлaр фaолиятлaрини жaдaллaштириш Ba нормaтив-хукукий бaзaлaрини ривожлaнтиришни тaлaб килaди.

Шу нуктви нaзaрдaн Мyxтaрaм Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг Олий Мaжлисгa мyрожaaтномaсидa "2021 йил 1 янвaрдaн тaлaб юкори бyлгaн ишчи кaсблaр бyйичa фyкaролaрнинг мaлaкa дaрaжaсини тaсдиклaш тизимини жорий этиш10, [5] шyндaн келиб чик^н холдо, мaмлaкaтимиздa янги иш yринлaрини ярaтиш хaмдa aхолининг, энг aBBaro, ёшлaрни иш билaн бждлигини тaъминлaш, мехнaт бозори мyтaносиблигини Ba инфрaтyзилмaси ривожлaнишини тaъминлaш, ишсизлик дaрaжaсини кaмaйтиришм долзaрб мaсaлa хисоблвнади.

Тадкикот долзарблиги ва зарурати. Жaхондa мехтат бозорининг етжчи иштирокчилaри хисоблaнгaн мyaссaсaлaрнинг мехнaт бозорини стaтистик моделлaштириш Ba тaхлил килиш учун эволюцион are^ra йyнaлтирилгaн тyзилмaлaрини шaкллaнтириш, мехнaт ресyрслaридaн фойдaлaниш дaрaжaсини стaтистик прогнозлaш, норaсмий мехнaт мyносaбaтлaри Ba мехнaт бозори сегментадиясини стaтистик прогнозлaш, мигрaция жaрaёнлaрини мaмлaкaт иктисодий yсишигa тaъсирини стaтистик прогнозлвш сингaри кaтор мyaммолaрнинг илмий ечимлaрини тaъминлaшгa кaрaтилгaн илмий тадкикот ишлaри тaшкил этилгaн. Бу сохадд стaтистик кyрсaткичлaр тизими Ba моделлaрни тyзишгa комплекс ёндaшиш, стaтистик тохлил сифaтини ошириш, мехнaт бозори элементгарини оптимвл бош^риш Ba торти6го солишни

10 29 декабрь 2018 йил www.uzlider.uz Узбекистан Республикаси Президенти матбуот хизмати давлат рахбарининг 2019 йил учун мулжалланган энг мухим устувор вазифалар х,ак,идаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси.

такомиллаштириш масалалари юзасидан алохида тадкикотлар олиб борилмокда.

Тадкикот методологияси. Тадкикот жараёнида мехнат бозори инфратузилмаси таркибий кисмлари ва уларнинг узаро самарали алокадорлигини таъминлашнинг ахборот-аналитик базасини такомиллаштириш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бахолаш, киёсий ва солиштирма тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди хамда иш билан бандлик хизмати фаолиятининг самарадорлигини оширишнинг ахборот дастурий ва услубий таъминоти усулларидан фойдаланиш зарурати асосланди.

Тадкикот максади инновацион ва ракамли иктисодиёт шароитида мехнат бозорини статистик бахолашнинг услубий жихатларини такомиллаштиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Узбекистоннинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида кулга киритилаётган ижобий натижалар, шунингдек иктисодиётни модернизациялаш асосида замонавий тармок ва ишлаб чикариш кувватларининг йулга куйилиши, бунинг таъсирида республикамиз иктисодий салохиятининг сезиларли даражада ортиб бораётгани, яратилаётган махсулот ва хизмат турларининг купайиб, сифатининг тубдан яхшиланиб бориши, иктисодиётимизнинг янгича мазмун ва мохият касб этаётганлигининг далили хисобланади.

Тадкикот натижалари мехнат бозори холатининг етарли даражада баркарор таъминланиши мехнат бозори инфратузилмаси барча субъектлари, шунингдек давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари томонидан кутилаётган бир катор жорий масалалар ва муаммоларнинг муваффакиятли ечимларини хал этишни зарурат этади.

Иктисодиётни диверсификациялаш ва замонавий иктисодиёт тармокларини модернизациялаш жараёни, уни ташкил этувчи субъектлар иктисодий фаолиятлари моддий базасининг ривожланишига богликдир, чунки моддий ресурслардан самарали фойдаланиш хар кандай иктисодий усишнинг шарти ва бош омили хисобланади.

Мамлакатимизда мехнат бозорига жалб этилаётган ёш мехнат ресурсларини иш билан банд этиш, янги иш уринларини ташкил килиш, касаначиликни ривожлантириш, турли сохаларда кластер тизимини жорий этиш, кам таъминланган оилаларга корамол ажратиш, шунингдек, бошка аник манзилли инвестиция дастурларининг амалиётга тадбик этилиши, хорижий мамлакатлар билан узаро иктисодий алокалар микёсининг кенгайиши натижасида ишчи кучининг миграция жараёнларини мувофиклаштириш сингари мехнат бозорининг асосий элементларини ифодаловчи статистик курсаткичларни тахлил килиш ва прогнозлаш масалаларига алохида эътибор каратилмокда.

Глобализация жараёнлари ва инновацион ривожланиш мехнат муносабатларининг мазмуни ва характерида туб узгаришлар содир булишига олиб келди, яъни хужалик юритувчи субъектларда ишчи кучидан окилона фойдаланиш, нисбий ортикча ишчи кучини иш билан таъминлаш ва кайта таксимлаш, эхтиёжга эга булган кадрлар тайёрлаш, мехнатга муносиб хак тулаш, мехнаткашларни рози килиш ва уларнинг реал даромадларини ошириш ва хк.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг "Халкимизнинг хаёт даражасини юксалтириш учун мехнатга муносиб хак тулаш тизимини шакллантириш ва ахоли реал даромадларини оширишимиз зарур"11, деб таъкидлагани ушбу муаммоларнинг накадар долзарблигидан унга эришиш, Узбекистоннинг жахон иктисодиётида муносиб урин эгаллашининг деярли барча йуналишларини камраб олган. Ушбу стратегик максадларнинг

барчаси Узбекистон ахолисининг турмуш даражаси ва сифатини оширишга

^ ^ 12

йуналтирилган .

Хдракатлар стратегиясида ахоли бандлигини таъминлаш, янги иш уринларини яратиш, ишсизлик даражасини пасайтириш, мехнатга лаёкатли фукароларнинг мехнат килиш ва тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш

11 29 декабрь 2018 йил www.uzlider.uz Узбекистон Республикаси Президенти матбуот хизмати давлат рахбарининг 2019 йил учун мулжалланган энг мухим устувор вазифалар хакидаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси.

12 Стратегиялаш назарияси ва амалиёти [Текст]: дайджест./ В.Л.Квинт. - Тошкент: Тасвир. 2018. - 160 б.

учун шарт-шароитлар яратиш хамда иш излаётган мухтож шахсларни касбий тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш устувор вазифалардан бири килиб белгиланган13.

Мустакилликнинг дастлабки йиллариданок мамлакатимиз иктисодиёти учун энг устувор йуналишлардан бири сифатида ахоли бандлигини ошириш ва янги иш уринлари яратиш масаласига катта эътибор бериб келинмокда (1-Жадвал).

Мехнат бозорининг шаклланиши ва ривожланиши, биринчи навбатда, мавжуд статистик ахборот тизимига узвий богликдир. Ахборот максимал даражада хакконий хамда мехнат бозорида тадкикотлар утказиш учун етарлича тулик булиши, унда содир булаётган жараёнларни жамланган холда акс эттириши, у нафакат ишчи кучи бозорининг ахволини таърифлаши, балки тадкик этилаётган жараёнларни прогнозлаш учун замин булиб, мехнат бозори сохасидаги ахволни янада яхшилашга каратилган чора-тадбирларни амалга ошириш натижасида содир буладиган узгаришларни мустахкамлаши лозим.

1-Жадвал.

Мехнат ресурслари таркиби

Минг киши

Курсаткичлар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Мехнат 16726,0 17286,4 17564,3 17814,1 18048,0 18276,1 18488,9 18666,3 18829,6 18949,0 19158,2 19345,0

ресурслари

Мехнатга 16533,9 17169,6 17451,5 17698,7 17937,8 18167,7 18371,7 18549,0 18712,1 18857,6 19075,7 19258,1

лаёкатли

ёшдаги

мехнатга

лаёкатли ахоли

Доимий 57,9 58,5 58,6 58,5 58,3 58,0 57,7 57,3 56,8 56,2 55,7 55,2

ахолига

нисбатан,

фоизда

Мехнат 98,9 99,3 99,4 99,4 99,4 99,4 99,4 99,4 99,4 93,4 99,6 99,6

ресурсларига нисбатан,

фоизда

Мехнатга 192,1 116,8 112,8 115,4 110,2 108,4 117,2 117,3 117,5 91,4 82,5 86,9

лаёкатли

ёшдан кичик

ва катта

13 http://uza.uz

ëшдaги ишловчилор

Доимий охолига нис6ЭТЭН, фоиздо 0,7 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2

Мехтат ресyрсдaригa нисботон, фоиздо 1,1 0,7 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,4 0,4

1-Жaдвaл мaълyмотлaридaн шуни куриш мумкинки, мехтат ресyрслaри 2010 йилдэ 16726,0 минг кишини тэшкил этган булсо, 2021 йилдэ эсэ 19345,0 минг кишит етгaн, яъни 2619 минг кишит ошганлиги жaдвaд мaълyмотлaридaн моълум булди ëки 115,7 %ни тэшкил этган, яъни 15,7 % го ошганлигини куриш мумкин. Доимий эхолигэ нис6этэн мехнaт ресyрслaри 2010 йилдэ 57,9 %, 2021 йилдэ эсэ 55,2 % эконлигини, яъни шу йиллор ичидэ 2,7 %га комойгонлигини куриш мумкин.

Ушбу сохэдэ эсосий йyнaлишлaрдaн бири булган мехтат бозоридоги толоб Ba токлифни ургжиш котта охомиятта эта. Мехтат бозоридо фоол с^сэтни уткэзиш ундэ содир бyлaëтгaн жaрaëнлaр тугрисидо мaвжyд булгж axборот окимлорининг эхоли бондлигига кумэклэшиш мэркэзи идоролоридо жэмлэнишини куздо тутоди. Бундо бондлик Ba мехтат мунособотлори возирлиги мехтат бозорининг axборот тизимидэги окимлорни мувофиклоштириш Ba ривожлонтиришдоги урнини хисобга олиш лозим.

Бэндлик Ba мехтат мунособотлори возирлиги мувофиклоштириб беродигж стотистик axборот тизими фокотгино моълумотлор мэн6эи булмосдон, оникроги, стотистик моълумотлор 6энки ролини божормосдон, бир кэнчэ вaзифaдaрни хэл этэди. Улорга:

1) моълумотнинг мозмуний кисмини эниклэш, яъни кэйси axборот зэрур булишини белгилош;

2) кобул килитадиган бош^рув корорлорини ишлэ6 чикиш учун зэрур булган мaълyмотлaрни тонлоб олишдэ ëрдaм бериш;

3) axборотни олиш Ba ишлэ6 чикиш доврини белгилош;

4) ахборотнинг шошилинчлиги, унинг ишончлилиги (хакконийлиги) хамда керакли маълумотларни олиш харажатлари уртасида энг кулай нисбатни аниклаш;

5) маълумотларни олиш тартиби регламентини ишлаб чикиш;

6) маълумотларга ишлов бериш, уларни тахлил килиш, саклаш, йигиш ва таркатиш усулларини белгилаш.

Мехнат бозорининг фаолияти хукукий муносабатлар тизими таъсири остида амалга оширилади ва конунчилик хужжатларининг мажмуи билан тартибга солинади. Мехнат бозорининг ахборот тизими ушбу хукукий ахборотнинг ахборот окимларидан бири сифатида камраб олиши ва у доимий янгиланиб борилиши максадга мувофик.

Мехнат бозоридаги вазиятни тахлил килиш ва тадкик этиш натижалари тугрисидаги маълумотлар банкини шакллантириш ахолининг иш билан бандлик сохасида илмий ишланмалар, янги услубий ёндашувлар хамда курсаткичларнинг турли тизимлари тугрисида ахборот окимини назарда тутади. 2-Жадвал. Мехнат бозори Минг киши

Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги маълумотларига мувофик

Курсаткичлар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Иктисодий фаол ахоли 2286,6 12541,5 12850,1 13163,0 13505,4 13767,7 14022,4 14357,3 14641,7 14876,4 14797,4 14980,7

Иш билан банд ахоли 1628,4 11919,1 12223,8 12523,3 12818,4 13058,3 13298,4 13520,3 13273,1 13541,1 13236,4 13538,9

Шу жумладан: иктисодий фаолият турлари буйича

Кишлок, урмон ва балик хужалиги 3118,1 3229,4 3251,7 3402,1 3528,9 3601,7 3646,7 3671,3 3537,2 3544,6 3499,2 3502,1

Саноат 1605,7 1640,7 1669,5 1703,1 1736,5 1768,7 1802,4 1826,8 1802,9 1821,5 1809,5 1883,3

Курилиш 1033,7 1068,8 1105,7 1144,0 1183,3 1222,2 1263,6 1290,0 1205,5 1324,6 1305,6 1286,8

Савдо 1235,6 1269,8 1305,6 1342,0 1378,3 1413,8 1452,4 1480,2 1401,8 1436,4 1405,4 1537,2

Ташиш ва саклаш 509,9 528,7 549,1 570,2 592,1 614,7 638,2 654,9 645,2 646,1 610,5 648,5

Таълим 1102,0 1102,6 1103,3 1104,0 1104,7 1105,3 1105,6 1106,6 1111,7 1134,4 1158,2 1178,3

Согликри саклаш ва 596,2 597,4 598,4 599,5 600,8 601,5 601,6 602,6 604,0 616,7 669,5 659,0

ижтимоий хизматлар

Бошка турлари 2427,2 2481,7 2640,5 2658,4 2693,8 2730,4 2787,9 2887,9 2964,8 3016,8 2778,5 2843,6

Иш билан банд

ахолини мулкчилик турлари буйича

таксимлаш

Давлат сектори 2410,2 2369,4 2363,2 2341,1 2324,7 2341,3 2330,4 2338,3 2427,0 2463,3 2483,1 2609,0

Нодавлат сектори 9218,2 9549,7 9860,6 10182,2 10493,7 10717,0 10968,0 11182,0 10846,1 11077,8 10753,3 10929,9

Мехнат идораларида 16,2 12,9 6,0 5,4 3,4 2,7 5,0 14,4 32,3 57,9 37,1 98,7

руйхатдан утган

ишсизлар

2-Жадвал маълумотларидан шуни куриш мумкинки, 2010 йилда иктисодий фаол ахоли 12286,6 минг киши ташкил этган булса, 2021 йилда эса 14980,7 минг кишини ташкил этган, ёки 10 йилдан ортик давр мобайнида 2694,1 минг кишига ошганлигини куриш мумкин. Шу йиллардаги иш билан банд ахоли сони эса 2010 йилда 11628,4 минг кишини, 2021 йилда эса 13538,9 минг кишини ташкил этиб, 1910,5 минг кишига ошганлиги маълум ёки 10 йилдан ортик мобайнида 116,4 %ни ташкил этиб, 16,4 %га ошганлигини куришимиз мумкин.

Иктисодий фаолият турлари буйича курадиган булсак, 2021 йилда энг куп курсаткич кишлок, урмон ва балик хужалигига тугри келиб 3502,1 минг кишини, кейинги уринларда эса саноатда 1883,3 минг киши, курилишда 1286,8 минг киши, савдода 1286,8 минг киши, таълим сохасида 1178,3 минг киши ва согликни саклаш ва ижтимоий хизматларда 659,0 минг киши иш билан банд эканлигини жадвал маълумотларидан куришимиз мумкин.

Иш билан банд ахолини мулкчилик турлари буйича таксимланганда давлат сектори буйича 2010 йилда 2410,2 минг киши, 2021 йилда эса 2609,0 минг кишини ташкил этиб, утган йиллар давомида 198,8 минг кишига ошган ёки 108,2 %ни ташкил этиб, 8,2 %га ошганлиги маълум. Нодавлат сектор буйича курадиган булсак, 2010 йилда 9218,2 минг киши, 2021 йилда эса 10929,9 минг кишини ташкил этиб, утган 10 йилдан ортик йиллар мобайнида 1711,7 минг кишига купайган, ёки 118,6 %ни ташкил этган, яъни 18,6 %га ошганлигини жадвал маълумотларидан куриш мумкин. Бу икки секторни таккослайдиган булсак, давлат секторига караганда нодавлат секторда 10,4 %га (18,6%-8,2%) фарк килишини куришимиз мумкин.

Фикримизча, Узбекистонда ишсизлар руйхатдан утиши керак булган ахоли бандлигига кумаклашиш маркази томонидан тегишли маълумотлар йигилиши макбулрок куринади, чунки айнан уларга ишчи кучи юзасидан талаб ва таклифни тахлил килиш, республикамизнинг барча худудларида буш иш уринларини хисобга олиш, иш излаётганлар учун буш иш уринларини излаш, ишсизлик буйича нафакаларни тулаш каби вазифалар юклатилган.

Хрзирги пайтда бундай ишлар бозор иктисодиётининг ривожланиши талабларига мувофик, Узбекистон Республикасининг халкаро амалиётда кабул килинган хисоб ва статистика тизимига утишининг Давлат дастурини бажариш доирасида олиб борилмокда.

Маълумки, иш билан бандлик, мехнат бозорида содир буладиган жараёнлар (ишчи кучининг харакати), иш жойларининг мавжудлиги ва улар таркибининг узгариши (ишчи кучига булган талаб) масалалари статистик кузатиш ишларида алохида урин тутади.

Давлат статистикаси томонидан ишчи кучи бозори тугрисида ахборот олиш учун утказиладиган махсус тадкикотларнинг материаллари ишчи кучи таркиби хусусиятлари, ахолининг иктисодий фаоллиги тугрисида ва ахолининг иш билан бандлиги билан боглик муаммолар тугрисида ахборот олишга имкон беради. Махсус ташкил этилган кузатиш маълумотлари асосида тупланган статистик маълумотларни хисобот шакллари ва бошка методлар билан туплаб булмайди. Текшириш материалларини ишлаб чикиш натижасида олинган ахборот давлат ишчи кучининг таркиби ва ахолининг иктисодий фаоллиги хусусиятларини аниклашга имкон беради.

Ахоли бандлигига кумаклашиш марказига мурожаат килган ахолининг ишга жойлаштирилиши, иш излаётганлар (асосан, ишсизлар)ни руйхатдан утказиш, кадрлар тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, ишсизлик буйича нафакалар тулаш ва ишчи кучи бозорининг муаммолари юзасидан бошка хисоботлар, шунингдек, ахоли бандлигига кумаклашиш маркази фаолиятининг унумдорлиги тугрисидаги ахборотлар булган хисоботлар Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлигида йигилади. Ушбу таклиф этилаётган ахборот тизим максади ва вазифаларига унинг бошка тизимлардан фарки ва устунлигига батафсил тухталмаган. Куп йиллик тадкикотлар ва текширишлар тахлили асосида, бизнинг фикримизча, статистик ахборот тизими куйидаги максадларга эришиш учун ташкил этилиши максадга мувофик:

- мехнат бозоридаги вазиятнинг мониторингини олиб бориш;

- уз фаолияти хамда мехнат бозоридаги бошка тузилмалар самарадорлигини статистик бахолаш;

- асосан, "илгарилаб кетувчи" индикаторлар тизимидан фойдаланиб, вазиятни прогнозлаш;

- мехнат бозорини тартибга солиш устуворликларини аниклаш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- иш изловчилар ва ишга ёлловчилар, шунингдек, таълим ва кайта тайёргарлик билан шугулланадиган институтларга маслахат бериш ва методологик ёрдам курсатиш;

- ахоли уртасидаги мойилликлар ва самарали иш билан бандликни аниклаш хамда мехнат бозорини ривожлантириш ва такомиллаштириш дастурларини ишлаб чикишга имкон берадиган ахборотга асосий эътибор бериш.

Амалдаги ахборот тизими тахлилининг курсатишича, ахборотни йигиш, умумлаштириш ва истеъмолчиларга етказиш ишларининг салмокли кисми давлат ва идора ичидаги статистик хисоботлар хиссасига тугри келади. Уларда келтирилган маълумотлар замонавий мехнат бозори сигимини аниклашга, унинг холатини бахолаш, ахолининг иш билан бандлиги сиёсатини мувофиклаштириш хамда ишсизликнинг ижтимоий окибатларини юмшатиш юзасидан чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чикишга имкон беради. Улар билан бир каторда ахоли бандлигига кумаклашиш маркази томонидан ишчи кучи бозори тугрисида маълумот олиш учун утказиладиган махсус текширишларнинг материаллари алохида бир тизим хисобланади. Ишсизлар олаётган ишсизлик нафакаси микдори буйича таксимланиши юзасидан текшириш, ахоли бандлигига кумаклашиш маркази томонидан утказиладиган социологик суровлар ахборот туплаш мумкин булган усуллардир.

Хулоса ва таклифлар. Иктисодиётда хусусий сектор ролининг кенгайиши билан алокадорликда ишга жойлаштиришга кумаклашиш буйича агентликлар, нодавлат ихтисослашган мехнат биржалари ва хусусий воситачи фирмаларнинг яратилиши хамда фаолиятлари давомида максадга мувофик равишда мехнат бозори ягона ахборот тизимидан фойдаланиш хукуки

берилади. Хдкдкатдан хам, давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизмати органлари маълумотлар банкининг шаклланишида кушма хамкорлик худудий мехнат бозорида жараёнлар тезлашишининг мутаносиблигини таъминлайди. Шундай килиб, мехнат бозорида талаб ва таклифни тартибга солиш буйича худудий ахборот тизимларини яратилиши бозор алокаларини шакллантириш, мехнат бозорида хужалик субъектлари трансакцион харажатларини камайтириш, тармоклар буйича ишчи кучи таксимланишини оптималлаштириш максадида, улар уртасида интенсив алокаларни карор топтириш шарт-шароитларини вужудга келтиради. Тупланган маълумотларнинг ишончлилиги мехнат бозори самарали мониторингини таъминлаш учун ахборотлар узатиш жараёнини тезлаштиради ва худудий иш билан бандлик хизмати органлари учун иш билан бандликка кумаклашиш дастурини ишлаб чикишда маълумотлар базасини шакллантиради. Демак, худудий ахборот тизимларининг яратилиши мехнат бозорини тартибга солишда худудий иш билан бандлик сиёсатини самарадорлигини ошириш учун имконият яратади.

Хулоса тарзида кайд этиш лозимки, биринчидан, иш билан банд булганлар сонининг камайиши, иктисодиёт тармокларида иш билан бандлик таркибининг жиддий равишда узгариши, иш билан норасмий бандлик куламларининг кенгайишида уз ифодасини топади. Ушбу жараёнлар шаклланишининг конуниятларини аниклаш ижтимоий-иктисодий ривожлантириш истикболларини белгилашда махаллий микёсдаги мехнат ресурсларини иктисодий тармоклар уртасида таксимотини тугри ташкил этиш, янги ташкил этиладиган корхоналарни режалаштиришда ахоли сонига нисбатан пропорционалликни таъминлаш ахолининг иш билан бандлигини таркибий жихатдан узгартириш дастурларини ишлаб чикиш нихоятда мухимдир. Келтирилган вазифаларни амалга оширилиши уз навбатида мамлакат ахолиси бандлигини таъминлашда мухим ахамият касб этмокда;

иккинчидан, Узбекистон Республикаси 1991-2017 йиллардаги расмий статистик маълумотларга таяниб олиб борилган тахлиллардан келиб чикиб шуни таъкидлаш мумкинки, ахоли сонига мос равишда мехнат ресурслари сони

ва иктисодиётда фаол ахоли сони хам тобора ортиб бормокда. Албатта бундай холат ахоли ёш таркиби билан боглик булиб мехнатга лаёкатлилар сонининг ошишига омил булганлигини кайд этиш лозим;

учинчидан, бандлик масаласини ечишда комплекс тарзда ёндашиш, яъни бандлик дастуридан келиб чикиб мамлакат ва худудлараро ёндашишни такозо этади. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, бугунги кунда Узбекистон Республикасида амалга оширилаётган инвестицион сиёсат шароитида катор лойихалар асосида худудларда корхоналар барпо этилмокда. Бу уз навбатида улар учун кадрлар етиштириб беришни такозо этади. Шунинг учун барпо этилаётган замонавий корхоналар учун олий таълим муассасалари фаоллигини оширган холда улар учун кадрлар етиштириш хамда кайта укитиб бериш, яъни малакасини ошириб бериш тизимини замонавий ёндашувда ташкил этиш лозим.

туртинчидан, мехнат бозори хамда бандлик сохасида гендер тенглиги эркаклар ва аёлларга мазкур бозор такдим этадиган барча имкониятлардан (умуман олганда, маош туланадиган мехнат сохасига, фаолиятнинг барча турларига, турли куринишдаги иш жойларига ва бошкалардан) тенг фойдаланишларини таъминлашни кузда тутади. Бунда, гендер тенглиги -факатгина адолат масаласи хам, инсон хукукларига риоя килишга тегишли булган муаммо хам эмаслигини ёдда тутиш зарур.

Дунёнинг турли мамлакатларида утказилган куплаб тадкикотларнинг курсатишича, аёллар билим даражасининг ошиши ва ахоли жон бошига тугри келадиган ялпи ички махсулот (ЯИМ) микдори уртасида ижобий богликлик мавжуд. Умуман олганда, олиб борилган тахлиллар асосида куйидаги таклифларни келтириш мумкин:

биринчидан, олий таълим тизимида фан-таълим ва ишлаб чикариш интеграциясини кучайтириш хамда реал фаолият олиб бораётган замонавий корхоналар талабидан келиб чикиб максадли дастур асосида тайёрлаш;

иккинчидан, ахоли мехнатга лаёкатли ахолининг уз кдзикдшларини хисобга олган холда таълим мутахассисликларига йуналтириш хамда уларнинг бандлигини таъминлаш;

учинчидан, ахоли уртасида ишбилармонлик ва тадбиркорликка йуналтирувчи тадбирларни амалга ошириш хамда интеллектуал кобилиятини аниклаш оркали уларга тижорат банклари томонидан имтиёзли кредитларни ажратиш.

Ишчи кучининг иш билан бандлиги ахоли учун шахсий эхтиёжларини кондиришда, мухим манба булиб хизмат килади. Шу сабабли статистиканинг турмуш тарзини тавсифловчи курсаткичлар комплексида мехнат бозорининг мехнат ресурслари курсаткичлари алохида уринга эга.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Ахолини иш билан таъминлаш тугрисидаги конуни (янги тахрири). - Тошкент.: Шарк, 1998 й.

2. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. "Халк сузи" 2020 йил 25 январь.

3. "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида"ги 2017 йил 7 февралдаги Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-4947-сонли фармони, 1-илова, 4.1-банд.

4. Рынок труда. Учебное пособие. Под общей редакцей д.э.н., проф. Абдурахманова К.Х., д.э.н., проф. Одегова Ю.Г. - Т.: ТФ РЭА, 2009. - 384.

5. Хомитов К.З. Мехнат бозорининг самарали ривожланиши ва уни моделлаштириш (монография). - Т.: ТДИУ, 2015.

6. Холмуминов Ш.Р., Арабов Н.У. Мехнат бозори инфратузилмаси. Укув кулланма. -Т.: "Фан ва технологиялар", 2016. 150-155 б.

7. Абдурахмонов КХ. Мехнат иктисодиёти (дарслик). -Т.: Мехнат. - 2009. - 512 б.

8. С.Г.Ермолаева. Рынок труда. Учебное пособие. Екатеринбург Издательство Уральского университета, 2015.

9. С.Г.Ермолаева. Рынок труда. Учебное пособие. Екатеринбург Издательство Уральского университета, 2015.

10. Гуломов С.С. Ахборот тизимлари ва технологиялари. -Т.: Шарк. 2000.

- 93 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.