Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ МЕҲНАТ БОЗОРИДА ИШЧИ КУЧИГА ТАЛАБ ВА ТАКЛИФНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ'

ҚИШЛОҚ МЕҲНАТ БОЗОРИДА ИШЧИ КУЧИГА ТАЛАБ ВА ТАКЛИФНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
429
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ меҳнат бозори / меҳнат ресурслари / ишчи кучига талаб / ишчи кучи таклифи / тартибга солиш / рақобат / ишсизлик / фаол сиёсат / пассив сиёсат / иш билан бандлик / ижтимоий кафо­ латлар. / сельский рынок труда / трудовые ресурсы / спрос на рабочую силу / предложение труда / регулирование / конкуренция / безработица / активная политика / пассивная политика / занятость / социальное обеспечение.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшбуриев Умарбек Рашидович

Мақолада қишлоқ меҳнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишнинг ижтимоий­ иқтисодий аҳамияти, назарий ёндашувлар таҳлил этилган ва мазкур бозорда ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солиш мазмуни ва вазифалари, унинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар аниқланган ҳамда ҳудудий қишлоқ меҳнат бозорига татбиқ қилиш мумкин бўлган бир нечта муҳим тартибга солиш тамойиллари таснифланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ И ПРИНЦИПЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ СПРОСА И ПРЕДЛОЖЕНИЯ РАБОЧЕЙ СИЛЫ

В статье анализируются социально­-экономические последствия регулирования спроса и пред­ложения на сельском рынке труда, теоретические подходы, а также содержание и цели регулиро­вания спроса и предложения рабочей силы на этом рынке, факторы, влияющие на ее развитие, и способы их применения на региональном сельском рынке труда. Несколько важных принципов регулирования были классифицированы.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ МЕҲНАТ БОЗОРИДА ИШЧИ КУЧИГА ТАЛАБ ВА ТАКЛИФНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ»

Эшбуриев Умарбек Рашидович,

Самарканд давлат университети «Иктисодий назария» кафедраси ассистенти

КИШЛОК МЕХНАТ БОЗОРИДА ИШЧИ КУЧИГА ТАЛАБ ВА ТАКЛИФНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ А^АМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

УДК: 331.5.024.54

ЭШБУРИЕВ У.Р. КИШЛОК МЕЦНАТ БОЗОРИДА ИШЧИ КУЧИГА ТАЛАБ ВА ТАКЛИФНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ АЦАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

Маколада кишлок мех,нат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишнинг ижтимоий-иктисодий ах,амияти, назарий ёндашувлар тах,лил этилган ва мазкур бозорда ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солиш мазмуни ва вазифалари, унинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар аникланган х,амда х,удудий кишлок мех,нат бозорига татбик килиш мумкин булган бир нечта мух,им тартибга солиш тамойиллари таснифланган.

Таянч иборалар: кишлок мех,нат бозори, мех,нат ресурслари, ишчи кучига талаб, ишчи кучи таклифи, тартибга солиш, ракобат, ишсизлик, фаол сиёсат, пассив сиёсат, иш билан бандлик, ижтимоий кафо-латлар.

ЭШБУРИЕВ У.Р. СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ И ПРИНЦИПЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ СПРОСА И ПРЕДЛОЖЕНИЯ РАБОЧЕЙ СИЛЫ

В статье анализируются социально-экономические последствия регулирования спроса и предложения на сельском рынке труда, теоретические подходы, а также содержание и цели регулирования спроса и предложения рабочей силы на этом рынке, факторы, влияющие на ее развитие, и способы их применения на региональном сельском рынке труда. Несколько важных принципов регулирования были классифицированы.

Ключевые слова: сельский рынок труда, трудовые ресурсы, спрос на рабочую силу, предложение труда, регулирование, конкуренция, безработица, активная политика, пассивная политика, занятость, социальное обеспечение.

ESHBURIEV U.R. SOCIO-ECONOMIC IMPORTANCE AND PRINCIPLES OF SUPPLY AND DEMAND REGULATION FOR THE WORKFORCE

There is analyzed in the articles the socio-economic implications of the regulation of supply and demand in the rural labor market, theoretical approaches, the content and objectives of regulation of supply and demand of the labor force in this market, and the factors influencing its development, and how they can be applied to the regional rural labor market. Several important regulatory principles have been classified.

Keywords: rural labor market, labor resources, labor force demand, labor supply, regulation, competition, unemployment, active policy, passive policy, employment, social security.

Кириш (Introduction).

Ахолининг мехнатда бандлик даражаси хар кандай давлат иктисодиётининг ривожланиш куламини ифодаловчи курсаткичлардан биридир. Хозирги вактда республикада кишлок мехнат бозорига кириб келаётган мехнатга лаёкатли ахолининг иш билан бандлигини таъминлаш, ишсизларни касбий харакатчанлиги ва ракобат-бардошлигини ошириш, иш билан бандлик дастурларини тузишда худудлар ривожланиши-нинг хусусиятларини эътиборга олиш, кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талабни ошириш-нинг ик,тисодий механизмини такомиллаштириш каби уз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд.

Шу нуктаи назардан Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг Парламентга Мурожаатнома-сида «хукумат томонидан 2019 йил учун банд-ликка кумаклашишнинг янги давлат дастурини тасдиклаши, бу борада ишсизларни касбга укитиш, уларга хукукий ва бошка маслахатлар бериш хамда бошка ижтимоий ёрдам усулларидан кенг фойдаланиш кераклиги» [12] таъкидланди. Шунга кура, 2017-2021 йилларда Узбекистан Республи-касини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясида «янги иш уринларини яратиш хамда ахолининг, энг аввало, урта махсус ва олий укув муассасалари битирувчилари бандлигини таъминлаш, мехнат бозори мутаносиблигини ва инфратузилмаси ривожланишини таъминлаш, ишсизлик даража-сини камайтириш» [10] вазифаси куйилган. Бу вазифаларни самарали хал этиш кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклиф уртасида бозор мувозанатига эришиш хамда уни тартибга солишнинг иктисодий механизмини такомиллаш-тиришни, бу борада илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишни такозо этади.

Мавзуга оид адабиётларнинг та^лили (Literature review).

Илмий адабиётларда мехнат бозорининг мохияти ва мазмуни, функциялари, унинг турлари ва шакллари, ишлаш механизми, ривожланиш тамойиллари, механт бозори моделлари хамда ишсизликни камайтириш йуллари ва иш билан бандликни тартибга солиш механизмлари, иш билан бандлик хизмати фаолияти самарадорли-гини бахолаш, ишга жойлаштириш технология-ларининг айрим жихатлари илмий-назарий хамда услубий жихатдан тадкик этилган.

Машхур иктисодчи олим Ж.М.Кейнс [2, 112150- б.] уз асарида давлат томонидан ик,тисодиётни

тартибга солиш, хусусан, иш билан бандлик тизи-мининг бир кисми сифатида мехнат бозорини тартибга солиш, тулик, бандликка эришиш давлат томонидан тартибга солишнинг асосий вазифа-ларидан бири эканлиги хамда иш билан бандлик, миллий даромад хамда жамFариш уртасидаги боFликлик масалаларининг фундаментал тадки-котига алохида эътибор каратган.

Россиялик олим А.А.Ткаченко [6, 110-115 б.] уз асарида хизмат курсатиш секторидаги иш уринларини кенгайтириш ва бошка тармоклардан ишчи кучини бу ерга ок,иб келишини тезлатишни давлат томонидан к,уллаб-к,увватлаш хамда тулик,-сиз иш куни ва эгилувчан иш билан бандликни таъминлаш асосида иш уринларини яратаётган иш берувчиларга солик имтиёзларини бериш билан боFлик иш билан бандликни ва жорий мехнат бозорини тартибга солиш сиёсатини аник, иккига ажратиб тадкик этади.

Академик К.Х.Абдурахмонов Мехнат иктисо-диёти: назария ва амалиёт номли дарслигида [1, 72-131 -6.] мехнат бозорининг мохияти ва турлари, унинг шаклланиш шарт-шароитлари, тартибга солиш усуллари, мехнат бозори моделлари ва унда касаба уюшмаларининг роли, ахоли иш билан бандлигининг ижтимоий-иктисодий мохияти ва назарий ёндашувлар, рак,обатбардош булмаган ахолининг иш билан бандлиги, мехнат ресурслари мобиллиги ва миграцияси муаммо-лари ёритиб берилган.

Шунингдек, К.Х.Абдурахманов ва Ю.Г.Одегов [5, 186-211 б.] томонидан нашр этилган укув кулланмада мехнат бозори шаклланиши ва ривожланиши, унинг турлари ва шакллари, ишлаш механизми, механт бозори моделлари хамда ишсизликни камайтириш йуллари ва иш билан бандликни тартибга солиш механизмлари тадк,ик, этилган. Шунингдек, мавзуга доир жихати буйича ахолини иш билан таъминлаш дастури ва иш билан бандлик хизмати фаолияти самарадорли-гини бахолаш курсаткичлари таснифининг илмий асослари тадкик этилган.

Ш.Р.Холмуминов, Н.У.Арабовлар [8, 10-215 б.] уз асарларида мехнат бозори инфратузилмаси ва унинг таркибий кисмлари узаро узвий боFлик-лигини илмий-назарий жихатдан тахлил этилиб, уни ривожлантириш самарадорлигини комплекс бахолаш ва истик,боллаштириш услубияти хамда давлат ва нодавлат иш билан бандлик хизматлари шаклланиши ва ривожланишининг асосий йуна-лишлари аникланган. Шунингдек, мехнат бозо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

рини тартибга солишнинг ташкилий-иктисодий механизмини такомиллаштириш ва мехнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадор-лигини оширишнинг стратегик концепцияси ишлаб чикилган.

Ш.Р.Холмуминов, К.З.Хомитов, Н.У.Арабов, Ж.Х.Бобоназарова, Х.Х.Абдурахманов томонидан чоп этилган монографияда [9, 25-95 б.] кишлок ахолисини иш билан таъминлашнинг назарий-методологик асослари ва методик механизмлари ишлаб чикилган хамда улар танланган мехнат ресурслари билан ортикча ва кам таъминланган кишлок худудлари комплекс тахлилини амалга оширишда татбик этиш натижалари баён килинган.

Тадк,ик,от методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнда кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишнинг ижтимоий-иктисодий механизмларини аниклаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбат-ларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бахолаш, киёсий ва солиштирма тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди хамда иш билан банд-лик хизмати фаолиятининг самарадорлигини бахолашнинг оптимал усулларидан фойдаланиш зарурати асосланди.

Шунингдек, кишлок мехнат бозори холатини тахлил этиш жараёнида мехнат ресурслари балан-сини тузиш ва ишга жойлаштиришга мухтож шахс-ларни аниклаш методикасига асосанланган холда тахлил жараёни амалга оширилди.

Тахлил ва натижалар (Analysis and results).

Кишлок мехнат бозори шаклланиши ва уни бозор механизми асосида тартибга солиш имко-ниятининг жуда секинлик билан амалга ошаёт-ганлиги худудий даражада кишлок ахолисининг иш билан бандлигини ошириш максадида ишчи кучига талаб ва таклиф хамда бахосига таъсир килувчи самарали механизмларни шакллантириш заруриятини юзага келтирмокда.

Мехнат бозорини, шунингдек кишлок мехнат бозорини тартибга солиш назариясининг ривож-ланиши ушбу тушунчани аник изохлашни, унинг максадлари, вазифалари ва йуналишларини хамда механизмларини ва кишлок мехнат бозорининг параметрларига таъсир килувчи мавжуд восита ва омилларини аниклашни талаб килади. «Тартибга солиш» терминининг узи механизмнинг

элементлари узаро таъсирини ишлаши учун зарур булган, энг макбулини урнатишни, тартибга кел-тиришни хамда муайян тартиб-коидага буйсу-нишни англатади [6, 110-112 б.].

Мехнат бозори муаммолари, уларнинг тартибга солиниши ва бу жараёнда давлатнинг урни турли хил иктисодий мактабларнинг ва иктисодчиларнинг эътиборини хозиргача узига жалб килиб келмокда. Купинча, ушбу масалалар иш билан бандлик муаммолари билан биргаликда тадкик килинади, уларнинг урганилишига ва уларга хос жихатларга купгина илмий ишлар баFишланган. Шу билан бирга мехнат бозорини тартибга солиш муаммо-ларини урганиш, айрим иктисодий мактаблар томонидан олиб борилган булса хам, асосан ишсизлик билан курашишга ёки унинг сабабла-рини аниклашга йуналтирилган.

Бизнинг тадкикотларимиз натижасидаги наза-рий манбаларнинг тахлили иш билан бандлик, мехнат бозори ва уни тартибга солиш муаммо-ларини ечишга концептуал йуналтирилган бир неча асосий йуналишларни ажратиш имконини берди. Шулардан бир нечтасини куриб чикамиз.

Давлат томонидан иктисодиётни тартибга солиш, хусусан, иш билан бандлик тизимининг бир кисми сифатида мехнат бозорини тартибга солиш Кейнс назариясида алохида эътиборга оли-нади. Ж.М.Кейнс тулик бандликка эришиш давлат томонидан тартибга солишнинг асосий вазифа-ларидан бири деб хисобларди. У биринчи булиб мажбурий ишсизлик тушунчасини киритди [2, 45-66 б.]. Кейнснинг фикрича, иш билан бандлик ортиши туфайли миллий даромад ва демак, истеъ-мол ортади, аммо истеъмол даромадга нисбатан секинрок ортади, чунки даромад ортиши билан «жамтаришга интилиш» кучаяди. Унинг фикрича, одамларнинг даромадлари ортиши билан истеъмол хам усади, аммо бу усиш даромадлар дара-жасида булмайди. Окибатда даромадлар усиши билан жамFариш ортади ва истеъмол нисбати камайиб боради. Охирида эса «самарали талаб» камаяди, талаб шундай йул билан ишлаб чикариш хажмига ва иш билан бандлик даражасига таъсир этади. Истеъмол талабининг етарлича усмаслиги янги инвестицияларга харажатларнинг ошиши йули билан, яъни ишлаб чикариш истеъмолини ишлаб чикариш воситаларига караб ошиш йули билан копланиши мумкин. Шу сабабли инвести-цияларнинг умумий хажми иш билан бандлик хажмини белгилашда хал килувчи ролни уйнайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Кейнс таълимоти буйича иш билан бандликнинг умумий хажми уч омилга - «истеъмолга мойил-лик», «энг юкори самарадорлик» ва фоиз меъё-рига боFлик.

Кейнснинг умумий назариясида инвестиция-ларнинг умумий иш билан бандлик хажмини аниклашдаги асосий роли туFрисидаги тезис мухимдир. Инвестицияларнинг купайиши ишлаб чикаришга кушимча маблаFни жалб этишга олиб келади, бу эса иш билан бандлик, миллий даромад ва истеъмол усишини таъминлайди. Янги инвес-тициялар туфайли иш билан бандликнинг даст-лабки усиши яна кушимча иш билан бандликни вужудга келтиради, чунки кушимча ишчиларнинг талабини кондириш зарурати туFилади. Кушимча иш билан бандликнинг усиш коэффициентини Кейнс мультипликатор деб атайди, у бир томон-дан инвестициялар усиши, иккинчи томондан иш билан бандлик ва даромадларнинг усиши урта-сидаги нисбатни курсатади [4, 367-369 б.].

Бундан ташкари, мехнат бозори ва уни тар-тибга солиш муаммолари МДХ мамлакатлари купгина олимлари томонидан хам уз тадкикот-ларида куриб чикилган.

«Мехнат бозорини тартибга олиш» тушунча-сига муаллифлар хар хил фикрлар билдирганлар. Бир гурух олимлар мазкур категорияни тор маъ-нода, бошкалари эса ушбу тушунчани кенг дара-жада шархлайдилар (талкин киладилар).

Таникли россиялик олим Л.А.Костиннинг фикрича, «мехнат бозорини тартибга солиш деганда унинг самарали ишлашини куллаб-кувватлашни, унинг элементлари - ишчи кучи бахоси, талаби ва таклифи мувозанатига, мутано-сиблигига эришишни, мехнат бозорини бошка бозор тузилмалари билан келишувга эришишини тунуниш керак» [6, 45 б.], деб таъкидлайди.

Академик КД.Абдурахмоновнинг фикрича, дав-латнинг мехнат бозорини тартибга солишдан кузланган максад - иш кучига булган эхтиёжни кучайтириш ва иш кучи самарали таклифини куллаб-кувватлашга кумакдашишдан иборатдир. Бу куйидагилардан иборат [1, 109-б.]:

- иктисодий усиш имкониятларини кенгайти-риш учун мехнат ресурслари салохиятини шакл-лантириш ва уларни иктисодиётдаги таркибий узгаришларга мувофиклаштириш;

- ахоли турли гурухларининг иш билан бандлик даражасини ошириш, ишсизликни камайти-риш оркали ижтимоий тангликни юмшатиш;

- глобал инкироз шароитида иш билан бандликни баркарорлаштириш, иш кучига талабни бутун чоралар билан ошириш.

Кишлок мехнат бозорига таъсир килувчи жуда мухим воситаларидан бири ишчи кучига талабни ёки иш уринлари таклифини раFбатлантирувчи чоралар хисобланади. Иш уринларини яратиш ва саклашда тадбиркорларни молиявий куллаб-кувватлашнинг фаол сиёсати хозирги вактда ишсизларни нафака тулаш йули билан куллаб-кувватлашнинг пассив усулларига нисбатан дав-лат иш билан бандлик сиёсатининг истикболли йуналиши хисобланади.

Бундай куринишдаги куллаб-кувватлаш шакл-лари турли хил булиши мумкин: асосан кичик бизнесда иш уринларини яратишда солик, кредит каби имтиёзлар беришдан тортиб, мехнатга хак тулаш ва ишчиларнинг касбга кайта тайёрлаш харажатларининг бир кисмини бюджет маблаF-лари хисобидан компенсациялашга бериладиган имтиёзларгача уз ичига олади.

Мехнат бозорини тартибга солишнинг ушбу йуналиши максадли - дастур асосида ёндашиш доирасида, яъни иш уринларини яратиш ва саклаш дастурларини ишлаб чикишда катта истикболга эга. Бу холда давлат нафакат ишсизликни камайтиришга кумаклашади, балки мам-лакат иктисодий-ижтимоий мавжуд холатни хисобга олиб энг макбул булган томонга йуллаган холда инвестицион сиёсатга фаол таъсир курсатади. Шунингдек тадбиркорлар учун ишлаб чикаришни диверсификациялашга ва ишсизлар учун янги иш уринларни яратишга, уларни раFбатлантирувчи муайян мотивацион механизм яратади.

Мехнат бозорини, хусусан, кишлок мехнат бозорини тартибга солишни турли хил чет эл назариялар билан бир каторда ватанимиз иктисодчиларининг тадкикотлари хам мухим методологик ахамиятга эга.

Ш.Р.Холмуминовнинг фикрича, давлат томонидан кулланиладиган тартибга солувчиларнинг (иктисодий, ижтимоий, ташкилий, хукукий) урни кишлок мехнат бозорида зиддиятларни юмшатиш, ишчи кучига талаб ва таклиф коньюктурасидаги номувозанатликдан ва уларнинг инкирозий бузи-лиш окибатларидан (ялпи ишсизликнинг пайдо булиши, ижтимоий хужаликда ишга жойлашишга имконият йуклиги, даромадларнинг пасайиши ва бошкалардан) огохлантириш йули билан белги-ланади.

Ишчи кучига талаб ва таклиф уртасида бозор мувозанатига эришиш кишлок мехнат бозорининг шаклланишида хал килувчи иктисодий шартлар-дан бири хисобланади. Аммо бундай мувозанат мавжуд эмас. Бунинг асосий сабаби - таклиф килинган, мехнатга лаёкатли кишлок ахолиси сонининг унга талаб микдорига нисбатан тез усиши [7, 20 б.].

Фикримизча, кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишнинг кенг маънода мухим вазифаларига куйидагиларни киритишимиз мумкин:

- иш хакининг давлат сиёсатини шаклланти-риш, талаб, таклиф ва ишчи кучининг такрор ишлаб чикариш бахосини хисобга олган холда унинг тузатиш механизмларини ишлаб чикиш;

- иктисодий фаол ахолини, асосан кишлок ёшларини тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малака-сини оширишнинг самарали тизимини ташкил килиш;

- уй-жой бозорини шакллантириш ва икти-содиётнинг бошка тармокларини ривожлантириш чоралари хисобидан ишчи кучи харакатчанлигини ошириш учун шароитларни яратиш;

- ишчи кучига талабни (иш уринлари такли-фини) раFбатлантириш;

- энг макбул демографик сиёсатни, миграцион сиёсатни, мехнат мухофазаси чораларини шакллантириш оркали ишчи кучи таклифини энг макбул даражага етказиш.

Бизнинг фикримизча, санаб утилган иш билан бандликка, ишсизликка таъсир килувчи мавжуд воситалар, мехнат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг ижтимоий-иктисодий меха-низмини кенг даражада акс эттиради. Шахар ва кишлок мехнат бозорларини тартибга солиш усул-лари ва шаклларида муайян ухшашликлар бор-лигига карамасдан кишлок мехнат бозори узига хос жихатларга эга.

Худудий сиёсат хозирги вактда ривожланган мамлакатлар кишлок жойларидаги мехнат бозорларини тартибга солишнинг мухим воситаси хисобланади. Бунга биноан кишлокда саноат тармокларини, хизмат курсатиш сохаси ва туризм, халк хунармандчилигини ривожлантириш йули оркали кишлок хужалигидан бушаб кетаётган ишчиларга янги иш уринлари яратилмокда. Бу билан икки масала ечилиши кузатилмокда: бирин-чидан, самарали иш билан бандликни куллаб-кувватлаш ва ишсизлик билан курашиш; иккин-чидан, кишлокда демографик босимга ва халк

хужалиги тизимида унинг функцияларининг кен-гайишига йул куймаслик. Ундан ташкари, илмий-техник тараккиёт ва мехнат унумдорлигининг ошиши таъсирида кишлок хужалигидан сикиб чикарилаётган аграр ишчиларни кайта касбга укитиш учун миллий ва худудий дастурларда маблаF ажратиш назарда тутилади.

Кишлок мехнат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг стратегияси ва тактикасига нисбатан ягона фикр йук. Айирим тадкикотчилар, кишлок хужалигида яширин ишсизликнинг дара-жаси юкори булганда иш билан бандлик сиёса-тидаги эътибор, таркибий силжишлар ва мехнат самарасини ошириш (манфаатида) максадида ишчи кучини тармоклар, худудлар ва иш билан бандликни бошка турларига окиб утишини тез-лаштиришга каратилган булиши керак, деб хисоблайдилар. Улар кишлок хужалигидан ишчиларни бушатиш жараёнини тезлаштиришни ва оммавий ишсизликни ушлаб туриш сиёсати туга-тилишини ёкламокда. Фикримизча, ишчиларнинг бир кисмини сунъий равишда мехнат бозорига чикариш нафакат ишчи кучининг деградацияси тезлашишига, балки саклаб колинган иш уринларида иктисодий вазиятнинг ёмонлашишига олиб келади.

Хозирги кунда республикамиз ахолиси Мар-казий Осиё давлатларида яшаётган жами ахолининг 46,0%дан ортиFини ташкил этмокда. Узбекистонда ахолининг табиий купайиши 20002010 йилларда мустакилликнинг дастлабки йил-лари ва 1995 йилга нисбатан анча пасайган булса-да (2000 йил 1995 йилга нисбатан 73,6 %, 2010 йилда бу курсаткич 93,2 %), ахолининг йил-лар мобайнида прогрессив купайиши натижасида 2016-2017 йилларда ахолининг табиий усиши 1995 йилга нисбатан мувофикликда 9,3% ва 7,3%га ошган.

Демографик жараёнларга боFлик холда, мам-лакатимизда мехнат ресурслари сони йил сайин ортиб бормокда. Тахлиллар шундан далолат бермокдаки, мустакиллик йилларида республикамиз мехнат ресурслари 11547,6 минг кишига купайиб, ушбу курсаткич мазкур йилларда 54,7%га ошганини курсатмокда.

Ушбу тенденция республикада демографик вазиятнинг мураккаблигидан далолат беради. Чунки мехнат бозорида демографик «босим»нинг кучайиши ёшларни, айникса кишлок ёшларини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

2-жадвал. Узбекистон Республикасида мех,нат ресурслари ва иш билан банд ах,оли сони

динамикаси, (минг киши)2

1-жадвал. Узбекистонда ах,оли сонининг узгариш динамикаси1 (минг киши)

Курсат-кичлар йиллар: 2017 йилда 1991 йилга нисбатан узгариши

1991 2000 2005 2010 2017 фоиз

Жами ах,оли сони 21106,3 24813,1 26312,7 29123,4 32653,9 11547,6 154,7

Шундан:

Шах,ар ах,олиси 7624,2 9225,3 9495,1 14897,4 16533,9 8909,7 2,2 марта

Кишлок ах,олиси 13482,1 15587,8 16817,6 14226,0 16120,0 2637,9 119,6

Курсаткичлар йиллар 2017 йи йилга н узга 1да 1991 исбатан риш

1991 2001 2010 2014 2017 +,- фоиз

Доимий ах,оли сони 21106,3 24965,9 29123,4 30492,8 32653,9 11547,6 154,7

Мех,нат ресурслари 10213,2 12817,4 16504,2 18048,0 18672,5 8459,3 182,8

Иш билан бандлар 8254,6 9133,0 11628,2 12818,4 13520,3 5265,7 163,8

Шундан:

Иктисодиёт-нинг расмий секторида 6864,0 6487,1 7496,6 7755,7 7917,0 1053,0 115,3

Иктисодиёт-нинг норасмий секторида 1390,6 2648,9 3842,0 3989,1 4308,8 29182 3,1 марта

Республи-кадан ташкарида ишлаш учун кетганлар 155,3 195,2 289,2 1073,6 1294,5 11392 8,3 марта

Мустакил тарзда иш кидираёт-ганлар 283,4 415,8 617,3 683,6 757,5 474,1 2,7 марта

Ишсизлик даражаси, % 3,8 4,8 5,1 5,2 5,8 2,0 -

иш билан бандлик даражасини ошириш муаммо-сини кучайишига сабаб булмокда.

Бугунги кунда мамлакатимизда шах,ар ах,олисининг мунтазам купайиб бориши куза-тилмокда, яъни 2017 йилда 16533,9 минг кишидан иборат булиб, мазкур курсаткичнинг 1991 йилга нисбатан усиши 2,2 мартага ошган (1-жадвал). Ах,олининг иш билан бандлиги бу даврлар оралиFида 63,8 %га ошган х,олда, иктисодиётнинг расмий секторида банд булганлар улуши 15,3 %га, иктисодиётнинг норасмий секторида банд

1 Основные тенденции и показатели экономического и социального развития Республике Узбекистан за годы независимости (1190-2010) и прогноз на 20112015 гг. Статистический сборник. - Т.: «Узбекистан», 2011. - С. 90-98. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистонда мех,нат ва бандлик. - Т.: «Узбекистон», 2017. -16-28-б.

2 Уша ерда.

булганлар улуши 3,1 мартага ошган3. Шунингдек, мустакил тарзда иш кидираётганлар сони 2,7 мартага ошган4. Бунда ностандарт иш билан бандлик турларининг кенгайиб бораётганлиги алох,ида ах,амиятга эга. Мустакиллик йилларида республи-кадан ташкарида ишлаш учун кетганлар сони 8,3 мартага ошган5. Ишсизлик даражаси 2017 йилда 5,8%ни ташкил этган х,олда, 2,0 бирликка куп булган (2-жадвал).

Шундай килиб, бозор шароитида бошкариш фаолияти функцияси сифатида кишлокда давлат

3 Основные тенденции и показатели экономического и социального развития Республике Узбекистан за годы независимости (1190-2010) и прогноз на 20112015 гг. Статистический сборник. - Т.: «Узбекистан», 2011. - С. 90-98. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистонда мех,нат ва бандлик. - Т.: «Узбекистон», 2017. -16-28-б.

4 Уша ерда.

5 Уша ерда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

томонидан иш билан бандликни ва мехнат бозо-рини тартибга солиш жараёни нафакат уз ахамиятини йукотмайди, балки хужалик юритиш-нинг янги шаклларининг ривожланиши ва мулк-чилик таркибининг узгариши билан кишлок хужалик ишлаб чикаришида мехнат жараёнларига уз таъсир доирасини сезиларли кенгайтиради. Шу билан бир вактда бошкариш ва хужалик юритиш-нинг турли даражаларида бундай тартибга солиш-нинг асосий тамойиллари ва усулларини ишлаб чикишга янги ёндашувлар зарур булмокда.

Бизнинг фикримизча, худудий кишлок мехнат бозорига татбик килиш мумкин булган бир нечта мухим тартибга солиш тамойилларини ажратиш мумкин:

- худуд аграр сектори ривожланишининг иктисодий ва ижтимоий максадларининг узаро мувофиклигини таъминлаш;

- худудий кишлок мехнат бозорини тартибга солишнинг барча жараёнларини агросаноат маж-муаси (АСМ)ни баркарор ривожлантиришга йуналтириш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- кишлок мехнат бозорини бозор механизми асосида тартибга солишни бозор механизми ва давлат томонидан тартибга солишнинг макбул даражада узаро боFликлиги ва узвийлигини таъминлаш;

- кишлок мехнат бозорини тартибга солишга тизимли ёндашиш;

- кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солиш буйича ягона давлат сиёсатини юритиш;

- мехнат бозорини тартибга солишда кишлок жойлари ва кишлок хужалик ишлаб чикаришининг узига хос хусусиятларини хисобга олиш.

Биринчи тамойилни амалга ошириш кишлокда ва АСМда кишлок ахолисини иш билан бандлик муаммоларини ечишни хисобга олган холда, ижтимоий-иктисодий сиёсатнинг хамма худудий устуворликларини жиддий кайта куриб чикишни талаб килади.

Биринчи навбатда ер муносабатлари истик-боллари, мулкчилик ва хужалик юритиш шакл-лари, иктисодий муносабатлар, бошкариш тизими ва бошка элементлар билан бир каторда тулаконли бугин сифатида ушбу муаммони кишлок ва АСМни худудий ривожланиш концеп-циясига ва истикболлаштириш тизимига кири-тишни талаб килади.

Иккинчидан, АСМнинг ишлаб чикариш хажми, даромадалар бошка курсаткичлар билан боFлик

худудий-максадли ва тармок дастурларига хамда Узбекистан Республикаси хукумати томонидан тайёрланаётган бюджет режаси ва истикболдаги стратегик дастурларга иш билан бандлик ва кишлок мехнат бозорининг худудий максадли курсаткичларини киритишни хисобга олиш зарур. Бунда бошкариш даражаси, максадлар ва куйилган масалалардан келиб чиккан холда тартибга солишнинг иктисодий механизмининг усуллари ва воситалари узгаради.

Худудий даражада мехнат бозори ривожланишининг асосий иктисодий- ижтимоий параметр-ларининг мувофиклиги, хусусан, иш билан бандлик сиёсати ва кишлок мехнат бозорининг максадлари хамда устувор йуналишлари узвий боFлик холда мувофиклиги амалга оширилиши керак. Кишлокда иш билан бандлик сиёсати устувор йуналишлари, максадлари билан АСМ сохасида молия-кредит, таркибий, инвстицион ва ташки иктисодий сиёсатнинг мувофикликлиги назарда тутилади. Ушбу блокка биринчи навбатда, махсулотлар сотиб олишнинг ташкилий масала-лари ва озик-овкат сохасидаги интервенциялар, кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чика-рувчиларнинг даромадларини куллаб-кувватлаш механизми ва озик-овкат импортини тартибга солиш киради.

Худудий кишлок мехнат бозоридаги талаб куп холда утказилаётган демографик, миграцион ва ижтимоий сиёсатга боFлик. Бунга боFлик холда, худуднинг демографик ривожланишининг кон-цепциясини ишлаб чикишда унинг кишлок мехнат ресурслари билан таъминланганлигига таъсирини хисобга олиш керак. Кишлокда ижтимоий сохани, айникса, уй-жой ва маданий-маиший объектлар курилишининг ривожланиши кишлок мехнат ресурсларида таркибий силжишларни ва ахоли иш билан бандлиги истикболларини хисобга олмасдан амалга ошириш мумкин эмас.

Республикамизда 2018 йилда баркарор ижти-моий-иктисодий ривожланишни таъминлаш, замонавий янги иш уринларини яратиш, иш билан бандлик самарадорлигини ошириш, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш, кичик бизнес ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш хисобига ахолининг реал умумий даромадлари утган йилга нисбатан 12 фоизга ошиши таъмин-ланди. Шунга кура, «Хар бир оила - тад-биркор»,«Ёшлар - келажагимиз» каби дастурлар доирасида 2 триллион сумга якин маблаF ажра-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

тилиб, жойларда 2 минг 600 дан ортик бизнес лойихалари амалга оширилди [12].

Кишлок мехнат бозорини тартибга солишда тизимли ёндашиш тамойили худудий даражада мехнат бозорини ягона тизим сифатида шахар ва кишлок мехнат бозорларини тадкик этиш имко-нини беради, бунда ишчи кучига булган талаб ва таклиф хам сон жихатдан, хам сифат куринишида узаро боFлик булиши керак. Чунки, шахар ва шахар атрофи худудларида кишлок жойларга нис-батан ишчи кучининг касбий харакатчанлиги анча юкори. Бу эса кишлок жойларда ишчи кучи сифат таркиби (малака даражаси, касбий махорат мута-хассислиги) шахарга нисбатан анча пастлигини билдиради. Шунинг учун худудий мехнат бозо-рининг самарали ривожланишида кишлок мехнат бозорининг ривожланиш хусусиятларини хисобга олган холда максадли дастурлар ишлаб чикишда тизимли ёндашиш зарур. Шу билан бирга кишлокда ишчи кучи касбий харакатчанлигини ошириш хисобига ишлаб чикариш ва хизмат курсатишда интенсив ривожланиш буйича чора-лар курилиши керак. Аграр секторда инвестицион жараёнлар сустлиги ва мамлакатимиз кишлок хужалигида ишлаб чикаришнинг бошка иктисо-диёт тармоклари ва сохаларига нисбатан усиши-нинг пасайиб бориши ушбу тамойилнинг амал килиши худудий кишлок мехнат бозори ривож-ланишининг хозирги даври учун жуда мухимдир.

Кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солиш буйича ягона давлат сиёсатини юритиш. Иш билан бандлик буйича давлат сиёсати доирасида хамма даражадаги маъ-мурий худудларнинг ахолини иш билан таъмин-лаш фаолиятидаги мустакиллигини хисобга олиб ягона умумдавлат иш билан бандлик сиёсатини юритиш керак. Бунда кишлок мехнат бозорида иш билан бандликка кумаклашиш марказлари ва иш билан бандликка кумаклашувчи турли ташки-лотлар кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солишда умумдавлат иш билан бандликни таъминлаш сиёсатининг вазифаларига мувофик равишда худудий сиёсат юритишни амалга оширадилар.

Тартибга солишнинг охирги мухим тамойили, бу хар бир худуднинг кишлок жойларини ва кишлок хужалик ишлаб чикаришини узига хос хусусиятларини хисобга олиш зарурияти билан боFлик булган тамойил хисобланади.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion / Recommendations).

Мехнат бозорининг мавжуд назарий концеп-цияларини тадкик килиш асосида куйидаги хуло-салар чикариш мумкин.

Мехнат бозорини тартибга солишнинг купгина концепциялари мавжудлиги мазкур жараённинг мураккаб механизм эканлигидан далолат беради. Мехнат бозорини тартибга солиш назарияларини шартли равишда давлат томонидан тартибга солишни ёклайдиган ва инкор этувчи концеп-цияларга ажратиш мумкин. Мехнат бозорини давлат томонидан тартибга солишни кескин равишда инкор этувчи ва хеч кандай усулларни тан олмайдиган концепцияга факат классик иктисодий назарияни мисол килиш мумкин. Бошка иктисодий мактабларнинг намояндалари, шу жумладан, неоклассиклар мехнат бозорини тартибга солишнинг турли хил усулларини куллаш зарурлигини тан оладилар.

Бизнинг тадкикотимиз учун мехнат бозорини тартибга солиш тамойили методологик ахамиятга эга, яъни иш кучига талаб ва таклиф мувозанатига эришишга кодир бозорлардан бири сифатида уни куриб чикиш мумкин. Неоклассик назариянинг бошка бир асоси булиб, давлат томонидан таъсир килиш мумкин булган бирдан-бир объект сифатида иш хакини тартибга солиш хисобланади. Ж.М.Кейнснинг назариясига кура, мехнат бозорининг мукаммал эмаслиги ва куп холларда ишчи кучига талаб ва таклиф нисбати буйича уз-узини тартибга солиш имкониятига эга эмаслиги наза-рияси методологик ахамиятни касб этади.

Мехнат бозорини, хусусан кишлок мехнат бозорида талаб ва таклифни тартибга солишнинг тахлилида унинг алохида йуналишлари, усуллари, воситалари ва бошка элементларини тадкик килиш мумкин, аммо бу билан бирга тартибга солишнинг иктисодий механизмини тулик урганиб чикиш мухимдир. Чунки факат унинг тулик тадкик килиниши мавжуд механизм самарасини бахо-лашга, тартибга солишнинг келгуси максадларини очишга, мухим вазифаларни асослашга, мехнат бозорига таъсир килишнинг асосий шакллари ва усулларини аниклашга имкон беради.

Шундай килиб, мехнат бозори шаклланаётган, миллий хусусиятлар ва урф-одатлар яратилган, узига хос демографик, ижтимоий-иктисодий ва илмий-техник мухитга эга давлатга кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклифни тартибга солувчи узига хос такомиллашган иктисодий механизм зарур.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Адабиётлар руйхати:

1. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти: назария ва амалиёт. / Дарслик. Кайта ишлан-ган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: «FAN», 2019.

2. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. - М.: «Гелиос», 1999. -С. 112.

3. Костин Л.А., Зущина Г.М., Султанова Р.М. Рынок труда и теория занятости. - М., 1997.

4. Раззоков А., Тошматов Ш., Урмонов Н. Иктисодий таълимотлар тарихи. - Т.: «Молия», 2002. -367-369-б.

5. Рынок труда. Учебное пособие. / Под общей редакцей д.э.н., проф. Абдурахманова К.Х., д.э.н., проф. Одегова Ю.Г. - Т.: ТФ РЭА, 2009. -С. 384.

6. Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в переходный период. - М. ООО «Информграф», 2000. -С. 215.

7. Холмуминов Ш.Р. Кишлок мехнат бозорининг шаклланиши ва ривожланиши х,амда уларни моделлаштириш (монография). - Т.: «Fan va texnologiya», 2014. -20-б.

8. Холмуминов Ш.Р., Арабов Н.У. Мехнат бозори инфратузилмаси. Укув кулланма. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2016. -332-б.

9. Холмуминов Ш.Р., Хомитов К.З., Арабов Н.У., Бобоназарова Ж.Х., Абдурахманов Х.Х. Кишлок ахолисини иш билан таъминлашнинг назарий ва амалий асослари. Монография. -Т.: Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи, 2018.

10. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли фармо-нининг 1-иловаси. «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси».

11. Узбекистан Республикаси йиллик статистик туплами. 2007-2016 йиллардаги статистик туплам.

12. https://daryo.uz/k/2018/12/28/prezidentning-parlamentga-murqjaatnoma-si-to'liq-matni-elon-qilindi/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.