Научная статья на тему 'Аҳоли бандлигини таъминлаш ва аҳоли турмуш даражасини оширишнинг истиқболли йўналишлари'

Аҳоли бандлигини таъминлаш ва аҳоли турмуш даражасини оширишнинг истиқболли йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1106
220
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
аҳоли бандлиги / ишчи кучи / иқтисодий ўсиш / меҳнат бозори / ишсизлик

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ф. Н. Ачилов

Мақолада Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётни барқарорлаштириш шароитида меҳнат бозорини такомиллаштириш, ишчи кучига амалда ҳақиқий талаб ва таклиф асосида бандликни таъминлашнинг ижтимоий муносабатлари тўғрисида баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Аҳоли бандлигини таъминлаш ва аҳоли турмуш даражасини оширишнинг истиқболли йўналишлари»

Ахоли бандлигини таъминлаш ва ахоли турмуш даражасини оширишнинг истикболли йуналишлари

Ф.Н.Ачилов, Самарканд давлат университети, E-mail: f-achilov@mail.ru

Аннотация - Маколада Узбекистон Республикасида иктисодиётни баркарор-лаштириш шароитида мехнат бозорини такомиллаштириш, ишчи кучига амалда хакикий талаб ва таклиф асосида бандликни таъминлашнинг ижтимоий муносабатлари т^рисида баён этилган.

Калит сузлар - ахоли бандлиги, ишчи кучи, иктисодий усиш, мехнат бозори, ишсизлик.

Ахоли бандлигини таъминлаш ахоли турмуш даражасини оиширишнинг мухим омилидир. Республикамиз Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек: «...Биз амалга ошираётган иктисодий ислохотлар ва ижтимоий узгаришларнинг самараси, бирин-чи навбатда, ахолининг моддий ахволи ва фаровонлигини, унинг хаёт даражаси ва сифатини оширишга кай даражада таъсир курсатаётгани билан улчанади» [1]. Ушбу узгаришлар дастлаб мехнат муносабатлари оркали намоён булиб, мехнат бозорини шакллантириш ва ривожлантириш зарура-тини келтириб чикарди. Ушбу бозор фаолиятини ривожланиши ахолининг иш билан бандлик муаммоларини ечишда мухим ахамият касб этади.

Бу борада мамлакатимизда мехнат бозорини шакллантириш жараёнида "Ахолининг иш билан бандлиги тугрисида"ги конун [2] хамда Узбекистон Республикасининг Мехнат кодекси [3] мухим хукукий асос хисобланади. Келтириб утилган меъёрий хужжатлар ахоли турмуш фаровонлигини оширишда уларнинг бандлигини таъминлашнинг мухим асосини ташкил этади.

Аммо, келтириб утилган конун ва кодексда белгиланган кафолатга карамай 2017 йилда "Юртимизда йилига 1,5 миллион одамни ишга жойлаштиришга эхтиёж булса-да, утган йили Бандликка кумаклашиш марказлари атиги 248 минг кишини ёки 16,5 фоизини ишга жойлаштирган. Бунинг асосий

сабаби иш фаолиятидаги эскирган шакл ва усуллар хдмда бандлик муаммоларини хал этишдаги расмиятчилик билан боглик" [4]. Ушбу келтириб утилган холат мамлакатимизда мехнат бозори

мутаносиблигини ва инфратузилмаси ривожланишини таъминлаш, ишсизлик даражасини камайтириш масаласига алохида эътибор каратишни такозо этиб, танланган мавзунинг долзарблигини белгилаб беради.

Муаммонинг урганилганлик даражаси

Олиб борилган тадкикот ишлари хамда адабиётлар тахлили асосида уларни уч гурухга булиб урганиш максадга мувофикдир:

1) Совет даврида нашр килинган адабиётлар,

2) Мустакиллик йилларида амалга оширилган тадкикотлар, нашр этилган адабиётлар,

3) Мавзуга оид хорижда чоп этилган адабиётлар.

Мавзу доирасида ишчи кучларини миграцияси, уларга яратилиши лозим булган шарт шароитлар (яшаш ва ишлаш хукуклари) ва киска, урта хамда узок муддатли шартномаларнинг, иш стажи, кадрлар айланмаси даражасининг ишлаб чикаришга таъсири буйича S.Altorjai [5] томонидан олиб борилган тадкикотда куриш мумкин. Мехнат бозори сифат хусусияти-нинг энг мухим мезони уни инфра-тузилмасининг ривожланиш даражаси эканлиги, мехнат бозори инфратузилмасининг ижтимоий-иктисодий мохияти, таркибий кисмлари элементлари, асосий вазифалари ва функцияларининг айрим жихатлари борасида ^.Х.Абдурахмонов [6] томонидан тадкик этилган.

Иш билан бандлик хизматлари шаклланиши ва ривожланишининг асосий йуналишлари Ш.Р.Холмуминов, Н.У.Ара-бовларнинг [7] тадкикотларида уз аксини топган.

Шунингдек, А.Эгамбердиев, Р.Убайдул-лаева, Л.П.Максакова, А.Мельннкова,

Р.Ризаев, С.К.Зиядуллаев, И.Исхаковларни тадкикотларида [8] мехнат ресурсларини жамият тараккиётидаги урни, унинг жойлашпши масалалари урганилган.

Юкорида келтириб утилган

изланишлардаги фикр-мулохазалар, олиб борилган тадкикот натижалари ва улардан чикарилган хулоса хамда таклифлардан фойдаланган холда, мехнат бозорининг амал килиш механизмини чукур тахлил этишга турли назарий ва амалий ёндашувлар асосида тадкикотлар олиб боришни такозо этади.

Тахдил ва натижалар

Мехнат бозори хам, барча бозорлар каби талаб ва таклиф асосида шаклланади. Бунда талаб, буш иш уринларини эгаллашга булган эхтиёж, таклиф эса - банд килинмаган ишчи кучининг мавжудлиги ёки иш урнини узгартириш истаги сифатида майдонга чикади.

Бу борада мехнат бозорларини чукур урганиш, илмий тадкикотлар олиб бориш ва унга таъсир этувчи омиллар тахлилини утказиш талаб этилади. Мехнат бозорига таъсир курсатувчи ташки ва ички омилларни алохида курсатиб утиш зарур.

Ахоли бандлигини тартибга солиш ва ишчи кучини самарали таксимлашнинг янги

Жадвал маълумотларига эътибор каратадиган булсак, 1991 йилга нисбатан 2017 йилда ахоли сони 55,9 фоизга усганлигини куриш мумкин. Бу албатта, Узбекистон Республикасида мехнатга лаёкатли ёшдагиларни ошишига олиб келиб, ахоли бандлигини таъминлаш муаммосини келтириб чикаришга сабаб булди. Чунки, статистик маълумотлар ушбу курсаткични 2017 йилда 1991 йилга нисбатан 92,1 фоизга усиб 19440,8 минг кишига етганлигини курсатмокда.

Бу эса, талаб ва таклиф уртасидаги

механизмларини шакллантиришнинг бозор тамойиллари ва ижтимоий-мехнат муноса-батларининг трансформацияси мехнат сохасида янги тенденцияларни пайдо килмокда. Бу борада бир катор тадбирларни:

- мехнат бозорида ишчи кучига булган талаб ва таклифга таъсир этувчи омилларни аниклаш, уларнинг тутган урнига бахо бериш;

- Узбекистон Республикасида давлатнинг ахолини бандлигини ошириш сохасидаги чора-тадбирларини тахлил килиш ва ишчи кучини самарали таксимлашга эришишга каратилган механизмини эконометрик моделини ишлаб чикиш;

- Узбекистонда ёшлар мехнат бозорини тадкик килиш ва унинг самарадорлигини оширишга каратилган амалий тавсиялар ишлаб чикишни хамда уни амалиётга жорий этишни талаб этилади.

Миллий хусусиятларимизга боглик равишда махаллий ахолининг утрок холда яшаши туфайли, мамлакатимизда худудий мехнат бозорларини ривожлантиришга уриниш узига хос ахамият касб этади. Бу борада авваламбор, республика ахолисининг ёш таркибига ахамият каратиш лозим (1-жадвал).

1-жадвал

нисбатга салбий таъсир курсатиши мумкин. Турли мехнат бозорлари уртасидаги фаркни тенглаштириш, мехнат ресурслари етарли даражада булган худудларда ишлаб-истикомат килувчиларнинг ижтимоий химояланганлигини таъминлаш максадида махаллий микёсдаги мехнат ресурсларини иктисодий тармоклар уртасида таксимотини тугри ташкил этиш буйича бандлик дастурларини ишлаб чикиш максадга мувофикдир. Узбекистон Республикасида ахоли усиши билан корхоналар сони хам усиб бормокда. Аммо, бу борада ахоли

Курсаткичлар 1991 й. 2011 й. 2017 й. 2017 йилнинг 1991 йилга нисбатан узгариши %

Жами ахоли сони 20607,7 29123,4 32120,5 155,9

Мехнатга лаёкатли ёшдан кичиклар 8883,7 9099,3 9665,7 108,8

Мехнатга лаёкатли ёшдагилар 10122,5 17804,7 19440,8 192,1

Мехнатга лаёкатли ёшдан катталар 1601,5 2219,4 3014 188,2

сонига нисбатан пропорционалликни таъминлаш лозим.

Тадкикотлар шуни курсатадики, хозирги кунда ахолини иш билан бандлигини таъминлашда нафакат урта махсус ва олий укув муассасалари битирувчиларини балки, урта ёшдаги яъни 40-50 ёш атрофидаги ишга лаёкатли ахоли катлами уртасида хам ишсизлар сонини (айникса, аёллар уртасида) куплигини эътиборга олиш максадга мувофикдир. Чунки, ушбу ёшдагиларни уз

Жадвал маълумотларига кура, 2017 йилда 1991 йилга нисбатан 40-49 ёшгача булган мехнатга лаёкатли ахоли сони 3 баробар, 1524 ёшдагилар эса 1,5 мартага усган булиб, бу уз навбатида, республика буйича 1991 йилда ахолининг уртача ёши 23,3 ёшни ташкил этган булса, 2017 йилга келиб бу курсаткич 28,5 ёшни ташкил этмокда, яъни республика ахолисининг уртача ёши 5,2 ёшга кексайганлигини куриш мумкин. Бу борада янги корхоналарни ташкил этиш хамда иш уринларини яратишга эътиборни каратиш лозим.

Хулоса

Хулоса килиб айтганда, иш билан банд булганлар сонининг камайиши, иктисодиёт тармокларида иш билан бандлик таркиби-нинг жиддий равишда узгариши, иш билан норасмий бандлик куламларининг кенгайишида уз ифодасини топади. Ушбу жараёнлар шаклланишининг конуниятлари-ни аниклаш ижтимоий-иктисодий ривож-лантириш истикболларини белгилашда махаллий микёсдаги мехнат ресурсларини иктисодий тармоклар уртасида таксимотини тугри ташкил этиш, янги ташкил этиладиган корхоналарни режалаштиришда ахоли сонига нисбатан пропорционалликни таъминлаш ахолининг иш билан бандлигини таркибий жихатдан узгартириш дастур-

мутахассисликлари буйича маълум даражада тажрибага эгалиги ва нафака ёшигача кунимлилиги хамда ёшларга уз тажрибаларини ургатишдек имкониятларга эгалиги бу катлам ахолисининг ютугидир. 40-50 ёшгача булган мехнатга лаёкатлилар уртасидаги ахоли сони 1991 йилга нисбатан 2017 йилда усиб 3693,8 минг кишига етиб ундан 1868 мингини аёллар ташкил этади (2-жадвал).

2-жадвал

ларини ишлаб чикиш нихоятда мухимдир. Келтирилган вазифаларни амалга оширилиши уз навбатида мамлакат ахолиси бандлигини таъминлашда мухим ахамият касб этади.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Ш.М.Мирзиёев, Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. (Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг цушма мажлисидаги нутц), Тошкент, Узбекистон, 2016, 15-16 бетлар

[2] Узбекистон Республикасининг Ауолини иш билан таъминлаш тугрисидаги цонуни, Тошкент, Шарк, 1998

[3] Узбекистон Республикаси Меунат кодекси, Тошкент, Адолат, 1996, 256 бет

[4] Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни

2016 йилда ижтимоий-ицтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва

2017 йилга мулжалланган ицтисодий дастурнинг энг мууим устувор йуналишларига багишланган Вазирлар Маукамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси, Халк сузи, 2017 йил 16 январ, №11

[5] S.Altorjai, Overqualification of immigrants in the UK, Institute for Social and Economic

Ёши 1991 йил 1 январь холатига 2017 йил 1 январь холатига 2017 йилнинг 1991 йилга нисбатан узгариши

эркаклар аёллар эркаклар аёллар эркаклар аёллар

40-49 614,4 614,3 1825,8 1868 3,0 3,0

15-24 1970,1 1964,7 2981,8 2852,6 1,5 1,5

Research, University of Essex. https://www.iser.essex.ac.uk/research/publi cations/workingpapers/iser/2013-11.pdf [6] R.Lowenstein, An excellent description of the academic debate over how to measure the labor market impact of immigration and how this discussion has influenced the U.S. policy debate. The Immigration Equation, New York Times Magazine, 2006 July 9

[7] ^.Х.Абдурахмонов, Мехнат щтисодиё-ти, Дарслик, Тошкент, Мехнат, 2009, 512 бет

[8] Ш.Р.Холмуминов, Н.У.Арабов, Мехнат бозори инфратузилмаси. Укув кулланма, Тошкент, Фан ва технологиялар, 2016. 150-155 бетлар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.