Научная статья на тему 'ДЕМОГРАФИК ВАЗИЯТНИНГ МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИНИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИГА ТАЪСИРИ'

ДЕМОГРАФИК ВАЗИЯТНИНГ МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИНИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
343
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат ресурслари / иш билан бандлик / демография / демографик вазият / ижимоийиқтисодий ривожланиш. / трудовые ресурсы / занятость / демография / демографическая ситуация / социальноэкономическое развитие.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зуфарова Гулмира Абдухалиловна

Маколада демографик омилларни иш билан бандликка таъсири ҳамда ижтимоий-иқтисодий жараёнларни ўзгариш масалалари ўрганилган. Ўзбекистон аҳолисига хос бўлган демографик вазият, хамда бу вазиятни юмшатиш билан меҳнатга лаёқатли меҳнат ресурсларини иш билан таъминлаш имкони пайдо бўлиши ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ДЕМОГРАФИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ НА ЗАНЯТОСТЬ ТРУДОВЫХ РЕСУРСОВ

В статье рассматривается влияние демографических факторов на занятость, изучены вопросы динамики социально-экономических процессов. Освещены вопросы специфики демографического положения населения Узбекистана, а также появления возможности обеспечения занятости трудоспособного населения путём смягчения этой ситуации.

Текст научной работы на тему «ДЕМОГРАФИК ВАЗИЯТНИНГ МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИНИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИГА ТАЪСИРИ»

Зуфарова Гулмира Абдухалиловна,

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали "Агробизнес ва инвестицион фаолият" кафедраси доцент, иктисод фанлари номзоди

ДЕМОГРАФИК ВАЗИЯТНИНГ МЕЦНАТ РЕСУРСЛАРИНИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИГА ТАЪСИРИ

УДК: 361.9 (575.122)

ЗУФАРОВА Г.А. ДЕМОГРАФИК ВАЗИЯТНИНГ МЕЦНАТ РЕСУРСЛАРИНИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИГА ТАЪСИРИ

Маколада демографик омилларни иш билан бандликка таъсири х,амда ижтимоий-иктисодий жара-ёнларни узгариш масалалари урганилган. Узбекистан ах,олисига хос булган демографик вазият, хамда бу вазиятни юмшатиш билан мех,натга лаёкатли мех,нат ресурсларини иш билан таъминлаш имкони пайдо булиши ёритилган.

Таянч иборалар: мех,нат ресурслари, иш билан бандлик, демография, демографик вазият, ижимоий-иктисодий ривожланиш.

ЗУФАРОВА Г. А. ВЛИЯНИЕ ДЕМОГРАФИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ НА ЗАНЯТОСТЬ ТРУДОВЫХ РЕСУРСОВ

В статье рассматривается влияние демографических факторов на занятость, изучены вопросы динамики социально-экономических процессов. Освещены вопросы специфики демографического положения населения Узбекистана, а также появления возможности обеспечения занятости трудоспособного населения путём смягчения этой ситуации.

Ключевые слова: трудовые ресурсы, занятость, демография, демографическая ситуация, социально-экономическое развитие.

ZUFAROVA G.A. DEMOGRAPHIC SITUATIONS INFLUENCE ON EMPLOYMENT OF LABOR RESOURCES

The article considers the influence of demographic factors to employment and studied the issues of socio-economic changes in the processes. The specific demographic trends in Uzbekistan, as well as the mitigation of the situation provide employment opportunities for growing populations.

Key words: labor resources, employment, demography, demographic situation, socio-economic development.

Кириш.

Мамлакат иктисодиётини ривожлантириш, ,амда ме,наткашларни моддий фаровонлигини юксалтириш нафакат иктисодий со,адаги, балки куп жи,атдан ижтимоий со,аларда амалга оши-рилаётган исло,отлар билан бевосита боFликдир.

Хозирги даврда тараккиёт куп жи,атдан инсон ресурсларидан канчалик самарали фойдалани-лишига боFл и к эканлиги ,акидаги тезиснинг нечоFлик туFри эканлиги ривожланган мамлакат-лар тажрибаси курсатиб турибди. Айнан инсон омили билан боFлик булган курсаткичлар, яъни инсонларнинг ме,нат со,асидаги маънавияти, уларнинг билим ва илмий сало,ияти, кобилияти, иктисодий фаоллиги кабилар иктисодий тараккиёт, фаровонлик ва мамлакатлар хафсиз-лигини таъминловчи омиллар каторидан булиб юзага чикмокда.

А,олини ижтимоий ,имоя килиш ва кликни саклаш тизимини такомиллаштириш, хотин-кизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, Узбекистонда фукароларнинг ме,нат ва тадбиркорлик ташаббусларини куллаб-кувватлаш ва раFбатлантириш, иш билан таъмин-ланиш со,асида ижтимоий кафолатлар бериш ва а,олини ишсизликдан ,имоя килишни таъ-минлаш со,асида ижтимоий кафолатлар бериш ва а,олини ишсизликдан ,имоя килишни таъ-минлаш чора-тадбирларини ишлаб чикиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири ,исобланади1.

Инсон омилидан самарали фойдаланиш эса мамлакатда амалга ошириладиган ме,нат муно-сабатлари ва бандлик со,асидаги сиёсатга бевосита боFликдир. Шунинг учун ,ам демографик прогнозларнинг амалга ошириш жараёнини назорат килиш ва ме,натга лаёкатли а,олини иш билан таъминлашга каратилган изчил сиё-сат юритиш, ме,нат бозорини шакллантириш иктисодиёт со,асида якин келажакдаги устувор йуналишлардан бири сифатида белгиланди.

Муаммонинг урганилганлик даражаси.

Республикада ме,нат бозоридаги вазият, ,удудий демографик жараёнларни узига хос хусу-сиятлари, ишчи кучи сифати ва малакасини ошириш масалалари буйича хорижлик ва ма,аллий иктисодчи олимларнинг илмий изланишларида

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси т^рисида"ги ПФ-4947-сон Фармони.

урганилиб чикилган. Жумладан Рощин А.Ю. (4), Рофе А.И. (5), Ермолаева С.Г. (6), Емцова Р.Г. (7), Воскопович Н.А. (8) лар томонидан та,лил килинган.

Демографик жараёнлар Максакова Л.П. (9), Абдурахмонов К.Х. (2), Холмуминов Ш.Р. (10), Алиев Б. (3), Базаров Т. (4) ларнинг илмий ишла-рида а,оли сонининг юкори суръатлар билан усиши, унинг таркибида ёшлар салмоFининг юкорилиги ,амда а,олининг асосий кисми кишлок жойларида яшаши ме,нат бозорининг шаклланишини белгиловчи асосий омиллардан булиб ,исобланади. Бинобарин, асосий демографик омилларни таъсири ме,натга лаёкатли а,олини ,ам усиш суръатларини белгилаб беради. А,оли табиий усиши курсаткичларининг айникса кишлок жойларида юкорилиги ва нати-жада ме,нат ресурсларининг тез суръатлар билан усиши ва айни пайтда ме,нат ресурслари сони билан ишчи уринлари сони уртасидаги дисбаланс, яъни усиб бораётган ме,нат ресурслари учун янги ишчи уринларини ташкил этиш суръатларини оркада колаётганлиги, кишлок ме,нат бозоридаги вазиятни кескинлаштирувчи омил сифатида юзага келади.

Айнан инсон омили билан боFлик булган курсаткичлар, яъни инсонларнинг ме,нат со,асидаги маънавияти, уларнинг билим ва илмий сало,ияти, кобилияти, иктисодий фаоллиги кабилар иктисодий тараккиёт, фаровонлик ва мамлакатлар хафсизлигини таъминловчи омиллардан булиб юзага чикмокда.

Шу нуктаи назардан, 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантириш-нинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясида мазкур масалалар аник ва рав-шан вазифалар ,амда амалга оширилиши зарур булган ишлар шаклида мамлакатнинг ,ар бир вазирлик ва идора, корхона ва муассаса, колаверса ,ар бир фидоий инсонга лунда ва тушунарли тарзда баён килиб берилган.

Мазкур вазифани амалга ошириш йулида а,олининг кенг катламлари, жамоатчилик ва ишбилармон доиралар вакиллари, давлат орган-ларининг ра,барлари ва мутахассислар билан амалий су,бат ,амда му,окамалар олиб борилди; шунингдек амалдаги конун ,ужжатлари, миллий ва халкаро ташкилотларнинг ахборот-та,лилий материаллари, маърузалари, тавсиялари ва шар,лари урганилди, ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибаси та,лил килинди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Демак, мехнат ресурсларини мехнат фаолия-тининг турли сохаларига жалб килиш, ишлашни хохловчи хар бир шахс учун фаолият турини эркин танлаш имкониятларини яратиб бериш йули билан уларни окилона бандлигини таъ-минлаш хозирги куннинг энг долзарб масала-ларидан бирига айланмокда.

Тацлил ва натижалар.

Узбекистон иктисодиётини ислох килиш жараёни жахон цивилизациясига хос зиддият-лар, жумладан фан-техника тараккиёти билан ишсизликнинг пасайиши, мехнатнинг характери, шароитлари билан унга хак тулаш уртасидаги зиддиятлар бир катор муаммолар борлигини курсатди. Республикамизга хос муаммолар ахолининг турмуш даражаси ва мехнат самара-дорлиги унча юкори булмаган холда ахолининг мехнатда фаоллиги билан, кадрлар худудлар ва тармоклар буйича етарли даражада харакатчан эмаслиги, кадрлар тайёрлаш ва кайта тайёрлаш хар доим хам бозор шароитларига мос кела-вермаслиги билан, мехнат бозорининг инфрату-зилмаси ривожланмаганлиги билан боFликдир.

Иктисодиётни баркарорлаштириш шарои-тида ахолини иш билан банд килиш ва уни кайта шакллантиришнинг мухим коидаси иктисодий ва социал натижаларни муросага келтиришдан иборат. Бу эса баркарорлаштиришга каратилган чора-тадбирларнинг хамма вариантлари улар-нинг мехнат бозорига таъсири нуктаи-назаридан олдиндан бахоланишни такозо этса, уларга туза-тиш киритиш кераклигини англатади.

Фикримизча, мехнат бозорини ташкил этувчи элементларни таърифлашга булган шундай ёнда-шиш мехнат бозорини хар томонлама урганиш ва унда кечадиган жараёнларни прогнозлаш имкониятларини кенгайтиради.

Хозирги вактда шаклланиб ривожланаётган мехнат бозори туFрисида суз юритадиган булсак, унинг узига хос хусусиятлари Узбекистоннинг иктисодий, ижтимоий демографик хусусиятла-ридан келиб чикади. Бошкача килиб айтганда, мехнат бозорининг шаклланишига ижтимоий-иктисодий, демографик ва худудий омиллар таъсир курсатади. Буларнинг ичида энг асо-сийси демографик омиллар, яъни мехнат бозори куп жихатдан демографик жараёнлар таъси-рида булади. Бундан ташкари мехнат бозорининг шаклланишига худудий омил, аникроFи ахолининг жойлашиши хам таъсир курсатади. Маълумки, республика ахолисининг 60 фоиздан

ортик1роFи, баъзи вилоятларда 70 фоизи, кишлок жойларда яшайди. Бундай вазият мехнат бозори таркибини хам белгилайди.

Илмий адабиётларда маълумки мехнат бозорининг асосий сегментлари (таркиби) сифатида "ички", "ташки" мехнат бозори келтирилади. Бундан ташкари мехнат бозори туFрисидаги кон-цептуал тасаввурларда "мослашувчан" мехнат бозори тушунчаси хам мавжуд. Мазкур концеп-туал ёндашувларда асосий урFу ишчи кучининг сафарбарлиги ва унинг йуналишларига берилади.

Биз таклиф этаётган мехнат бозорининг тас-нифида ва уни тадкик этишда асосий эътибор худудий омилга берилади. Шу уринда таъкид-лаш керакки, бозор иктисодиётида "кишлок мехнат бозори" тушунчаси янги тушунча булиб хисобланади ва иктисодий фан сохасида кам урганилган. Лекин таъкидлаш лозимки, бу сохада республикада илмий изланишларнинг дебочаси сифатида Узбекистон миллий иктисодиётини ислох килиш шароитларида кишлок мехнат бозори шаклланиши ва ривожланишини наза-рий асослари ва бу жараёнларни эконометрик моделлаштириш комплекс тахлил килиш ва истикболини белгилаш методологияси ишлаб чикилди (10).

Юкорида таъкидлаганимиздек, демографик жараёнлар, яъни ахоли сонининг юкори суръ-атлар билан усиши, унинг таркибида ёшлар салмоFининг юкорилиги хамда ахолининг асосий кисми кишлок жойларида яшаши республика мехнат бозорининг шаклланишини белгиловчи асосий омиллардан булиб хисобланади. Биноба-рин, асосий демографик омил мехнат ресурсла-рининг хам усиш суръатларини белгилаб беради. Ахоли табиий усиши курсаткичларининг айникса кишлок жойларида юкорилиги ва натижада мехнат ресурсларининг тез суръатлар билан усиши ва айни пайтда мехнат ресурслари сони билан ишчи уринлари сони уртасидаги номуто-носиблик, яъни усиб бораётган мехнат ресурслари учун янги ишчи уринларини ташкил этиш суръатларини оркада колаётганлиги кишлок мехнат бозоридаги вазиятни кескинлаштирувчи омил сифатида юзага келади. Кишлок мехнат бозоридаги вазиятга таъсир этувчи яна бир омил сифатида кишлок сохасида ортикча иш кучини бушатиш жараёнини келтириш лозим.

Мехнат ресурсларини иш билан бандлиги Узбекистонда маълум объектив ва субъектив сабабларга кура бир неча йиллар давомида энг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-жадвал. Узбекистан Республикаси, Андижон вилоятининг 2018 йилдаги ах,оли сони, бандлик

х,олати ва ЯИМни ах,оли жон бошига курсаткичлари 1 (12)

Курсаткичлар Узбекистон Республикаси Андижон вилояти

1. Жами а,оли сони, минг киши 32 656 660* 3 200 000

2. Ик,тисодда банд булган а,оли, % 67,4** 69,6

3. Ялпи ички ма,сулот, млрд.сум 407 514,5 *** 27 121,6

4. А,оли жон бошига туFри келадиган ялпи ички ма,сулот, минг сум 12 365,6 **** 8 923,9

5. Умумреспублика даражасига нисбатан а,оли жон бошига даромадларни так,симланиши, % 2018 йил декабр 100,0 (8 664,8 минг сум) 96,7***** (8 381,7 минг сум)

долзарб муаммолардан булиб келган. Респу-бликадаги узига хос демографик вазият, яъни а,оли сонининг тез суръатлар билан усиши объектив сабаблардан бири булса, янги иш уринларини яратиш эса субъектив сабаблардан бири ,исобланади. Иш билан бандлик муаммо-ларини кескинлашганлиги а,оли даромадларига ,ам таъсир курсатмасдан колмайди.

Республикада амалга оширилиб келинаётган ишлар шуб,асиз а,оли даромадларига ,ам уз таъсирини курсатади. Масалан, 2013 йили а,оли жон бошига умумий даромадларнинг утган йилга нисбатан реал усиш суръатларини кузатадиган булсак, Узбекистон Республикаси буйича 113,9 фоизга усган булса, Андижон вилоятида эса бу курсаткич 114,2 фоизни ташкил этган. Узбекистон Республикаси буйича 2017-2018 йиллари 107,2108,1 фоизни ташкил этган. Андижон вилоятида эса бу курсаткич 109,8-107,72 фоизга тенг булган (11).

Республика буйича а,оли жон бошига ,исобланган ЯИМ 12 365,6 минг сумни ташкил этди ва бу курсаткич утган йилнинг мос даврига нисбатан 3,3% га юкоридир. Андижон вилояти буйича ЯХМ жорий нархларда 27121,6 млрд.

1 * http://web.stat.uz/open_data/ru/1-1%20Aholi%20 soni_rus.pdf

**http://web.stat.uz/open_data/ru/11.2%20OD_

Employment_rate_rus.pdf, ***http://web.stat.uz/open_ data/ru/14.6%20Economically%20active%20population_ rus.pdf,

****https://stat.uz/uploads/dokЫ/2018/yanvar-dekabr/uz/1 .pdf, *****http://web.stat.uz/open_data/ ru/2.%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BA %Ю1%83%Ю0%^%Ю0%^%Ю1%8В%Ю0%В5%20 %D0%B4%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0BC+.pdf

2 http://web.stat.uz/open_data/ru/6.%D0%A0%D0%B5% D0%B0%D0%BB%D 1 %8C%D0%BD%D 1 %8B%D0%B9%20 %D 1 %80%D0%BE%D 1 %81%D1 %82%20c%D0%BE%D0% B2%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%BD%D0%BE %D0%B3%D0%BE%20%D0%B4%D.pdf

сумни ташкил этди ва 12,1% га усди. Иктисодий усиш кишлок, урмон ва балик хужалигида -105,7% (ЯХМ таркибидаги улуши - 49,3%), сано-атда - 151,2% (20,8%), курилишда - 106,1% (4,2%), хизматлар со,асида - 104,6% (25,7%) кузатилган ижобий усиш суръатлари натижасида таъмин-ланди. А,оли жон бошига ,исобланган ЯХМ 8 923,9 минг сумни ташкил этди ва 10,2% га усди (1-жадвал).

Маълумки а,оли даромадларини асосий кисмини иш х,ак,и ташкил этади. Ме,нат ресурс-ларини бандлик курсаткичлари канча юкори булса, унинг даромади ,ам ошиб боради. Масалан, Узбекистон Республикаси буйича банд а,оли сонининг мех,натга лаёк,атли ёшдаги а,оли сонига нисбати билан ,исобланганда куйидаги статистик маълумотларга эга булдик. 2013 йили Республика буйича банд а,оли сони 67,7 фоизни ташкил этган булса, Андижон вилоятида шу йили бу курсаткич 69,9 фоизга тенг булган. Охирги 2017-2018 йиллар мобайнида Андижон вилоятида банд курсаткич 73,0 - 69,6 фоизга тенг булган (2-жадвал).

А,оли бандлигини таъминлаш жамият ижтимоий-иктисодий ривожланишининг

энг му,им шартларидан бири ,исобланади ва у иктисодиётда ало,ида а,амиятга эга. Узбекистонда а,олини иш билан таъминлашни янада яхшилаш ва унинг фаровонлигини оши-ришнинг энг му,им йуналиши сифатида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, хизмат курсатиш ва касаначилик со,аларини куллаб-кувватлаш ва ривожлантиришни раFбатлантириш, ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш буйича кенг куламли ишлар амалга оширилмокда.

Андижон вилояти ижтимоий-иктисодий жи,атдан мамлакатда узига хос уринга эга булган вилоят булишига к,арамасдан вилоятда хам бар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

2- жадвал. Узбекистан ва Андижон вилоятининг бандлик даражаси1, фоиз

Йиллар 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Узбекистан Республикаси буйича 67,1 67,7 68,2 68,7 69,2 67,4

Андижон вилояти буйича 69,9 70,8 71,5 72,3 73,0 69,9

тараф килиш лозим булган муаммолар йук эмас ва бу муаммолар юкорида айтилганидек, асо-сан ахолининг яшаш шароитига бевосита таъ-сир килувчи ижтимоий сохаларда уз аксини топмокда.

Маълумки, мамлакатнинг келажакдаги иктисодий ривожланиши хозирги ёш авлодни соFлом, бакувват ва илмли булишига боFликдир. Чунки, ёшларимиз эртанги куннинг бунёдкор кучи, курилажак фукаролик жамиятининг фаол аъзосидир. Андижон вилояти макроик,тисодиётни мехнат ресурслари билан ортик даражада таъ-минлаш даражаси мавжудки, бу иш жойлари билан ишчи кучи уртасидаги номутаносибликка олиб келади.

Республикада тугилиш даражасининг юкорилиги, улим курсаткичларининг нис-батан пастлиги ва бунинг натижаси сифа-тида ах,оли табиий усиш курсаткичларининг юкорилиги ах,оли сонини тез суръатлар билан усишини таъминловчи асосий омиллардан булиб хисобланади. Масалан, 1992 йили республика буйича умумий табиий усиш коэффици-енти 26,6 промилле булган булса, 1996 йили 21,1 промиллега тенг булган. Андижон вилоятида эса бу курсаткич мувофик, равишда 27,2 ва 21,6 про-миллени ташкил этди. 1998 йилда республика ахолисининг табиий усиши 19,8 промиллега тенг булди. Албатта, кейинги 10 йиллар давомида бу жараёнда сезиларли узгаришлар содир булди, яъни ахолини табиий усиш курсаткичлари пасая бошлади. Лекин шунга карамай уларни юк,ори курсаткич деб бахолаш мумкин. Агар ахолини табиий усиш даражасини вилоят туманлари буйича тахлил этиладиган булса, вилоятнинг асосий ахолиси куп ва зич туманларига Андижон, Шахрихон, Кургонтепа, Хужаобод туманлари киради.

Ахолининг усиши табиий, иктисодий, ижтимоий шароитларга, миллий урф-одатлар ва удум-ларга боFлик. Ахолининг купайиши мамлакат микёсида ижтимоий ва иктисодий муаммоларни келтириб чикаради.

1 http://web.stat.uz/open_data/ru/11.2%20OD_ Employment_rate_rus.pdf .

Ахолининг табиий харакатлари деганда тугилиш, улим, никох ва ажралиш жараёнлари-даги узгаришлар назарда тушунилади. Тугилиш ва улим жараёнларини тахлил килиш мутлок ва солиштирма курсаткичларни таккослашни такозо килади.

Мутлок курсаткичда ахолининг сони (маъ-лум вакт ичидаги микдори), тугилиш ва улим сони хисобга олинади. Мутлок курсаткичлар буйича мамлакат микёсидаги тугилиш ва улим курсаткичларини тахлил килиб, хулоса килиб булмайди. Статистик маълумотларни тахлил килишда таккослаш усуллари оркали тугри хулоса чикариш мумкин.

Шу уринда, айтиб утиш лозимки, мехнат ресурсларининг бир кисмини республикадан ташкарига кучиб кетиши натижасида асосан шахарлардаги корхоналардан бушаб колаётган ишчи уринларини кишлок мигрантлари хисобига тулдириш масаласини ишчи кучига булган талаб ва таклиф уртасида касбий хамда малака даража-сига иш уринларини тугри келмаслиги бу муам-мони хал этиш кийин булмокда. Чунки шахар мехнат бозорига кишлокдан кириб келаётган ишчи кучини асосан малакасиз ишчилар ташкил этади. Шуни хам таъкидлаш жоизки, ишчи кучи таклифи билан унга булган талаб уртасидаги касб- малака жихатидан Узбекистондаги мехнат бозорининг узига хос хусусиятларидан биридир. Бундай вазият мехнат ресурсларини иш билан самарали бандлигини таъминлаш, ишчи кучи бахосини оширишга каратилган сиёсатни амалга ошириш лозимлигини курсатади. Кишлок мехнат ресурсларини самарали бандлигини таъминлаш уларни даромадларини кутаришнинг асосий йуналишлари бу - кишлок жойларида саноатни, маиший хизмат курсатиш сохаларини ривожлан-тириш; тадбиркорлик, кичик ва урта бизнес учун кенг имкониятлар яратишдир.

Мехнат ресурслари сонининг узгариши тари-хий, табиий-иклим ва ижтимоий-иктисодий ривожланишга тугридан-тугри таъсир килади.

Айни пайтда мехнат ресурсларининг худудий жойлашишини урганишда ишлаб чикариш хамда ижтимоий-маиший инфратузилмани режалашти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

риш ва бошк,ариш билан бирга ахоли миграция жараёни ва уни такрор ишлаб чик,ариш жараён-ларига хам эътибор бериш талаб этилади.

Тараккиёт ахоли сонига, унинг мехнатга ярокли кисми микдорига ва ,удуд буйлаб кандай жойлашганлигига боFлик.

Демографик жараёнлар, яъни ахоли сонининг купайиши, бу усишнинг хусусиятлари ва суръати, тугилиш даражасининг узгариши, улим даражаси, никохда булиш, авлодлар алмашинуви, узок, ёки киска умр куриш, жисмоний балогат ва оила тар-киби кабилар бутун жамият ривожланиши билан узаро узвий алокададир. Улар жамият ривожла-нишига тобе булиб, унга таъсир утказади, у ёки бу давлатларда ижтимоий-ик,тисодий узгаришлар кечишини осонлаштиради ёки кийинлаштиради. Шунинг учун хам ахоли сонининг узгаришига алок,адор муаммолар, унинг худудий жойлашуви ва мамлакат иктисодиётига таъсири турли фан-лар вакиллари — демографлар, иктисодчилар, жуFрофлар, файласуфлар, хукукшунослар, тиб-биётчилар ва бошк,алар диккатини доимо жалб этиб келади.

Мамлакатда ишлаб чик,ариш корхоналарини модернизация килиш, янги иш уринларини яратиш билан бандликни таъминлаш оркали иктисодий усишга эришиш мумкин. Бунинг учун эса Андижон вилояти ахолисини иш билан таъминлаш буйича худудий дастурлар ишлаб чикиш ва уни максадли амалга ошириш мехнат ресурсларини иш билан таъминлашга ёрдам беради. Бунинг учун Андижон вилоятининг банд булмаган а,олисининг сони ва жинсий, ёши, маълумот даражаси таркиби аник,лаб олинади. Банд булмаган ахоли таркиби та,лили худудда ахолини иш билан таъминлаш муаммоларини хал этишда чора-тадбирлар йуналишларини асос-ланган холда белгилаш учун зарур булади. Бунда мехнат бозори, мехнат ресурслари баланси ва ме,нат органлари маълумотлари асосида банд булмаган а,оли сони аникланади.

Демографик тукнашув зонасидан чикиб кетиш учун тугилиш даражасини уртача ,ар бир нико, сонига туFилиш сонини 2,6 хисобидан ошириш керак. Бунинг учун узбек оилалардаги уртача режалаштирилган фарзандлар сонини 2,8-3,0 чак,алок,к,а етказиш, 3-4 болали оилалар сонини оммавийлаштириш, 5 ва ундан ортик болали оилаларни раFбатлантириш керак.

Юк,оридаги фикрлардан келиб чик,к,ан холда, а,олининг репродуктив кайфиятига таъсир этиб,

тугилиш курсаткичини оширишга каратилган сиёсатни икки йуналишга булиш керак:

1) оилаларнинг болалар сонига булган тала-бини кондириш максадида турмуш даражасини кутариш;

2) турмуш даражасини кутариш билан болалар сонига булган талабни жамиятни демографик тукнашувдан олиб чикиб кетадиган дара-жага кутаришга эришиш.

Биринчи йуналиш ижтимоий сиёсатнинг максадлари билан боFлик булиши, лекин факатгина имтиёзлар ва нафакалар тизими билангина чекланиб колмаслиги керак. Бу йуналишнинг максади хар бир оилани давлат кумагисиз тижорат фаолияти, ёлланма мехнат билан шуFулланиб, уз даромадлари хисобига яшай оладиган килишдир.

Иккинчи йуналишда давлат сиёсати ва жамоат ташкилотлари фаолиятининг максади — тугилиш даражасини кутариш, оилани мустахкамлаб, ижтимоий институтини яратиш, оилавий хаётга куникиш, имкониятларни кенгайтириш, ота-она учун болаларнинг фойдалилигини урганишдир.

Ривожланган мамлакатларда кариялар салмоFи купрок булади. Ахолининг кариши ёш буйича таркибдаги узгаришларга олиб келиб, ахолининг кариган кисми умумий ахоли сонига нисбатан купрок хажмни ташкил килади. Бу жараён туFилиш, улим, миграция ва урушлар таъсирида юз беради. Ушбу жараёнларнинг асо-сийси тугилиш хисобланиб, тугилишнинг камай-иши хисобига ахоли таркибида катта ёшдаги ахолининг салмоги купаяди. Болалар улимининг камайиши ахоли кариши олдини олади.

Европа давлатлари ахолисининг ёш таркиби эса бутунлай узгачадир. Бу ерда ахоли таркибида болалар салмоFи жуда кам булиб, 0-14 ёшдаги болалар жами ахолининг 14-25 фоизини ташкил этади. Шарк,ий ва Fарбий Европадаги баъзи давлатларда эса 60 ва ундан юк,ори ёшдаги кариялар салмоги болаларга караганда хам юкорирокдир. Европа давлатларида кариялар жами ахолининг 14-25 фоизини ташкил этади. Дунёда кариялар салмоги энг юкори булган давлат Швеция булиб, унда жами ахолининг 26 фоизи 60 ва ундан юкори ёшли кариялардан иборат. Шу билан бирга Европада ахолининг асосий кисмини мехнат ёшидагилар (15-65 ёш) ташкил этиб, уларнинг салмоFи жами ахолининг 55-68 фои-зига туFри келади. Германияда ахолининг 68,5 фоизи мехнат ёшидаги ахолидир, бу курсаткич

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

буйича Германия дунёда биринчи хисобланади. Умуман, Европа жахонда ахолиси энг кари китъа саналади. Чунки Европа давлатларида тугилиш даражаси паст, ахолининг уртача умр куриши эса юкорирокдир.

Узбекистон ахолисининг ёш таркибини дунё ахолисининг ёш таркиби билан таккослаганда хам Узбекистонда болалар салмоFининг анча юкорилиги кузатилади.

Ахоли таркибида эркаклар ва аёллар салмоFининг тенглиги, яъни мутаносиблиги уларнинг никохга киришига ва оилалар ташкил топишига кулай вазият яратади. Лекин хар доим хам жамиятда эркаклар ва аёллар салмоFи тенг булавермайди.

Ахолининг оилада фарзандларнинг сонига булган муносабатларининг узгаришига аёллар-нинг жамиятдаги хамда оиладаги мавкеи туб-дан узгарганлиги, аёлларнинг ижтимоий ишлаб чикаришга жалб этилганлиги, маълумотлилик ва маданият даражасининг ортиб бориши, истал-маган хомиладорликнинг олдини олувчи турли хил замонавий воситаларнинг кенF тарFиб эти-лиши ва х,. к. катта таъсир курсатмокда.

Мехнат ресурсларини шакллантиришнинг минтакавий хусусиятлари, аввало, демографик ва социал-иктисодий омилларнинг таъсири билан боFликдир. Демографик омилларга ахолининг такрор ишлаб чикарилишидаги жадаллик киради, у хал килувчи даражада тугилиш даражаси билан боFликдир. Бу даража канчалик юкори булса, мехнатга кобилиятли ёшдаги ахоли, демак мехнат ресурслари шунчалик тез усади.

Ижтимоий-иктисодий омиллардан мехнат ресурсларини шакллантириш учун анча ахамиятли булган минтакадаги ишлаб чикариш ва иктисодий конъюнктура тузилмасининг хусусиятлари (мехнат унумдорлигининг усиши)ни айтиб утиш мумкин. Бу хол ишловчи усмирлар ва ишловчи пенсионерлар сонига таъсир килади. Иш уринларининг, айникса, усмирлар ва катта ёшдаги ишловчиларнинг мехнатдан фойдала-нишга мос келадиган иш уринларининг мав-жудлиги ишлаб чикариш тузилмаси билан боFликдир.

Хулоса ва таклифлар.

1. Узбекистон Республикасининг узига хос хусусиятларидан келиб чиккан холда, кишлок мехнат бозорини шаклланиши ва ривожла-ниши масалаларини урганишга, унда кечаётган жараёнларни чукур тахлил этиш ва уларни олди-дан башоратлаш кабиларга алохида эътиборни каратиш зарур. Бунинг учун эса ахолини руйхатга олиш максадга мувофик булади.

2. Вилоят туманларининг ахолиси зич худудлари урганилиб, ушбу худудни ижтимоий-иктисодий ривожланиш дастурини тайёрлашда мехнат ресурсларини мехнатга лаёкатли кисми урганилиб, уларни купрок кайси сохаларга мала-касидан келиб чикиб шу сохаларни ривожлан-тиришга каратиш.

3. Тадбиркорликни амалга ошириш максадида хар бир худуд марказларида кичик маслахат хоналарини ташкил этиш.

4. Мехнат булимлари билан ташкилотлар уртасида алокани янада мустахкамлаш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони.

2. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти (назария ва амалиёт). - Тошкент: «Мехнат», 2004. 18-бет.

3. Алиев Б. Мехнат бозорини шакллантиришнинг узига хос хусусиятлари. / Узбекистон иктисодий ахборотномаси, - 2003 й. 5-сон, 62-бет.

4. Базаров.Т, Иброхимов М. Инсон капитали. / Кадрлар маслахатлари буйича маълумот-нома, 2010 й. №11, 26 бет.

5. Рощин С.Ю., Разумова Т.О. Экономика труда. Учебное пособия. - Москва, 2001.

6. Рофе А.И., Зыбко Б.Г., Ишин В.В. Рынок труда, занятость населения, экономика ресурсов для труда / Под ред. А.И.Рофе/. - М.: МИК, 2014. - 145 с.

7. Ермолаева С.Г. Механизмы российского рынка труда — М.: Издательский дом "Дело" РАНХиГС, 2016. - 560 с.

8. Емцова Р.Г. Безработица, структурная перестройка экономики и рынок труда в Восточной Европе и России / Под ред, Коммандер С., Коричелли Ф./ - М.: ИНФРА-М, 2016. - 391 с

9. Воскопович Н.А., Годин А.М. Сельские жители и рынок труда // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - М.: 2001 №1 с.6-8.

10. Максакова Л.П. Сельские мигранты на рынках труда городов Узбекистана. В сб. науч. докл. "Узбекистан: миграция из сел в город в условиях трансформирующего рынка труда". Выпуск №3. - М.: 1999. 42 бет.

11. Холмуминов Ш.Р., Арабов Н.У. Мехнат бозори инфратузилмаси. Укув кулланма. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2016. - 332 - б.

12. http://web.stat.uz/ ВС+^1

13. http://web.stat.uz/open_data/ru/+.pdf

14. http://web.stat.uz/open_data/ru/1.1%20Aholi%20soni_rus.pdf

15. http://web.stat.uz/open_data/ru/11.2%20OD_Employment_rate_rus.pdf,

16. http://web.stat.uz/open_data/ru/14.6%20Economically%20active%20population_rus.pdf,

17. https://stat.uz/uploads/doklad/2018/yanvar-dekabr/uz/1.pdf,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.