Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикасида кадрлар тайёрлашмиллийдастури: эришилган натижалар ва истиқболли йўналишлар'

Ўзбекистон Республикасида кадрлар тайёрлашмиллийдастури: эришилган натижалар ва истиқболли йўналишлар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
228
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим тизими / кадрлар тайёрлаш / битирувчиларни иш билан таъминлаш. / educational system / training / employment of graduates.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Аҳмедова М. А.

Ушбу мақолада республикада Кадрлар тайёрлаш миллий дастури қабул қилингандан сўнг эришилган натижалар изоҳлаб берилган, ҳозирда амал қилаётган таълим тизимини такомиллаштириш юзасидан фикр-мулоҳазалар билдирилган. Мақола сўнгида эса таълим сифатини янада яхшилаш бўйича бир қанча таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NATIONAL PROGRAMME OF TRAINING OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN: ARCHIEVEMENTS AND PERSPECTIVES

The article provides an analysis of the national training Program implementation. Existing problems of current education system there are revealed. There are provided some suggestions for further development of education in the country.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикасида кадрлар тайёрлашмиллийдастури: эришилган натижалар ва истиқболли йўналишлар»

Ахмедова М.А.,

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси х,узуридаги Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадк,ик,отлар институти стажёр-тадк,ик,отчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИ: ЭРИШИЛГАН НАТИЖАЛАР ВА ИСЩБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАР

А%МЕДОВА М.А. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИ: ЭРИШИЛГАН НАТИЖАЛАР ВА ИСТИЦБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАР

Ушбу маколада республикада Кадрлар тайёрлаш миллий дастури кабул килингандан сунг эришилган натижалар изох,лаб берилган, х,озирда амал килаётган таълим тизимини такомил-лаштириш юзасидан фикр-мулох,азалар билдирилган. Макола сунгида эса таълим сифатини янада яхшилаш буйича бир канча таклифлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим тизими, кадрлар тайёрлаш, битирувчиларни иш билан таъ-минлаш.

АХМЕДОВА М.А. ПОДГОТОВКА КАДРОВ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН: ДОСТИГНУТЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ И ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ

В статье приведен анализ реализации программы по подготовке кадров. Раскрыты существующие проблемы нынешней системы образования. В заключении даны предложения по дальнейшему развитию образования в республике.

Ключевые слова и понятия: образовательня система, подготовка кадров, трудоустройство выпускников.

AKHMEDOVA M.A. NATIONAL PROGRAMME OF TRAINING OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN: ARCHIEVEMENTS AND PERSPECTIVES

The article provides an analysis of the national training Program implementation. Existing problems of current education system there are revealed. There are provided some suggestions for further development of education in the country.

Keywords: educational system, training, employment of graduates.

Бугунги кунда таълим инсон фаолиятининг барча соца-ларига янги технологияларни жорий этиш, рацобатбар-дошликни ошириш, турмуш даражасини кутаришнинг муцим шартига айланиб бормоцда. Юртимизда таълим-тарбия соцасида амалга оширилган ишларнинг моцияти биз кузлаган эзгу ниятларимизга эришиш, цеч кимдан кам булмайдиган цаёт барпо этиш, ёшларимиз, бутун халцимизнинг маъна-вий юксалиши йулида мустацкам замин яратишдан иборат-дир. Шунинг учун мустацилликнинг дастлабки йиллариданоц мамлакат мицёсида таълим, илм-фан, касб-цунар ургатиш тизимларини тубдан ислоц цилишга ницоятда катта зару-рият сезила бошланди.

Узбекистоннинг замонавий индустриал ду-нёга кушилишга интилиши ундан тез узгариб турувчи мех,нат бозори эх,тиёжларига мосла-шишга кодир булган таълим тизимини яра-тишни катъий талаб килди. Таълим муассаса-ларини ривожлантириш ва улар томонидан сифатли таълим хизматлари курсатилишини раFбатлантирувчи ракобатни кучайтириш за-руратга айланди. 1997 йилда юртимизда «Таълим туFрисида»ги конун кабул килиниб, унинг 1-моддасида шундай дейилган: «Ушбу Конун фукароларга таълим, тарбия бериш, касб-х,унар ургатишнинг х,укукий асосларини бел-гилайди х,амда х,ар кимнинг билим олишдан иборат конституциявий х,укукини таъминлаш-га каратилган»1.

Конун асосида юртимизда «Кадрлар тайёр-лаш миллий дастури» ишлаб чикилди2. Маз-кур дастурнинг максади таълим сох,асини тубдан ислох, килиш, уни утмишдан колган мафкуравий карашлар ва саркитлардан тула халос этиш, ривожланган демократик давлат-лар даражасида, юксак маънавий ва ахлокий талабларга жавоб берувчи юкори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратиш-дан иборат булди. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да таълим муассасаларида замонавий педагогик технологияларни яратиш ва улардан амалиётда кенг фойдаланишга эри-шиш, «Таълим-фан-амалиёт» интеграцияси-нинг таълим тизимидаги самарасига алох,ида эътибор каратилган. Ушбу дастур доирасида республикада 12 йиллик мажбурий таълимга, жумладан, 9 йиллик мактаб таълими ва ундан кейинги 3 йиллик урта махсус, касб-х,унар таъ-лимига боскичма-боскич утилди. МДХ дав-латлари уртасида Узбекистон бундай тизимга утишда биринчилар каторида булди.

Натижада таълимнинг барча боскичларида укув дастурлари кайта куриб чикилди х,амда халкаро талабларга мослаштирилди. 2012 йилда БМТ томонидан тузилган ах,олининг таълим даражаси рейтингида Узбекистон 80-уринни

1 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Таълим туFрисида»ги 464-1-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон.

2 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги

«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури туFрисида»ги 463-1-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й.,11-12-сон.

эгаллаб, унда Туркия (121) ва Хитой (116) каби дунёнинг бир катор ривожланаётган мамла-катларидан олдинги уринларда булиши мам-лакатимизда таълимга каратилаётган эътибор-нинг амалий натижаси х,исобланади3.

Инсон кайси касб эгаси булишидан катъи назар, илк сабокни мактабда олади, шунинг учун умумтаълим мактабларининг нафакат инсон х,аётида, балки давлат микёсида х,ам урни катта. Бугунги кунда юртимизда 9779 та умумтаълим мактаби мавжуд булиб, уларда 4491 минг укувчи тах,сил олмокда.

Бугунги кунга келиб, умумтаълим мактаб-ларидаги 71,7 фоиз укитувчи олий маълумотга эга, х,ар бир укитувчига 10 тадан укувчи туFри келмокда, бу, уз навбатида, укувчиларнинг укув дастурларини яхши узлаштиришларига сабаб булмокда.

Мамлакатимизда таълим сифатини оши-ришга булган эътибор ёш авлод тарбиясида мух,им ах,амият касб этмокда. Айникса, умумтаълим мактаблари учун таълим стандартлари талабларига мувофик юкори самарали мультимедиа воситалари х,амда укув адабиётлари ва кулланмаларининг электрон вариантлари-ни яратиш йулга куйилганлиги сох,а ривожи-га катта х,исса кушмокда. Илгари укувчиларга факат назарий билим берилган булса, бугунги кунда х,ам назарий, х,ам амалий, х,ам виртуал усулда укув машFулотлари ташкил этилмокда. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 16 апрелдаги «Узбекистон Республикасида «Электрон таълим» миллий тизимини яратиш» инвестиция лойих,асини амалга ошириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-1740-сонли карори билан урта махсус, касб-х,унар ва олий таълим тизи-мида «Электрон таълим» олиш тизими жорий этилган. Айни пайтда ушбу электрон тармок мамлакатимиз ва хорижий олий таълим муас-сасалари билан «телекуприклар» ташкил этиш, билим масканларида ишлаб чикилган ресурс ва веб-лойих,аларни - веб-сайтлар, портал-лар, ижтимоий тармоклар, виртуал лаборато-рияларни жойлаштириш х,амда улардан кенг фойдаланиш учун имконият яратиш, кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёр-лашда мух,им ах,амият касб этмокда. Бугунги

3 http://gtmarket.ru/ratings/education-index/education-^ех-^о

кунда юртимизда замонавий укув компьютер синфлари билан таъминланган умумтаълим мактабларининг сони ортмокда, АКТ самара-дорлиги ошириб борилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг ташаббуси билан бюджетдан ташкари Таъ-лим муассаларини реконструкция килиш, му-каммал таъмирлаш ва жихозлаш жамFармаси ташкил этилди. Ушбу жамFарманинг вазифа-си укув даргохларини янги технологиялар, укув-лабораториялари, компьтерлар, укув жихозлари билан таъминлашдан иборат булиб, 2011-2015 йиллар мобайнида ЖамFарма хисобидан барча мактабларнинг компьютер хоналари билан таъминланиши кузда тутил-ган. Шунингдек, хозирда 400 та болалар спорт объектларини хамда 221 та болалар мусика ва санъат мактабларини куриш ва кайта таъмирлаш ишлари олиб борилмокда.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни урганиш тизимини янада такомил-лаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-1875-сонли карори билан 2013-2014 укув йилидан бошлаб республиканинг барча х,удудларида чет тилларни, асосан, инглиз тилини урганиш умумтаълим мактабларининг биринчи синфларидан уйин тарзидаги дарс-лар ва оFзаки нутк дарслари шаклида, иккинчи синфдан бошлаб эса алифбо, укиш ва грам-матикани узлаштириш шаклида боскичма-боскич бошланади. Бу борада 1-синфлар учун яратилган "Kids' English" инглиз тили дарслик мажмуасига кушимча равишда укитувчилар ва ота-оналар учун узбек хамда рус тилида кулланмалар чоп этилиб, жойларга тулик ет-казилган. Ушбу карорга асосан, жорий йилда барча х,удудлардаги умумтаълим мактаблари-дан 160 нафар инглиз тили, 45 нафар немис, 40 нафар француз тили тренер-укитувчилари са-ралаб олинди ва олий таълим муассасаларига малака оширишга юборилди.

Укувчилар умумтаълим мактабларини битиргач, мажбурий 3 йиллик урта махсус, касб-хунар таълимида (УМКХТ) укишни да-вом эттирадилар. УМКХТ узлуксиз таълим ти-зимининг мустакил куриниши булиб, таълим академик лицей ва касб-хунар коллежлари-да олиб борилади. Академик лицей давлат таълим стандартларига мувофик урта махсус таълим беради, укувчиларнинг имкониятла-

ри ва кизикишларини хисобга олган холда уларнинг жадал интеллектуал чукур ривожла-нишларини кузда тутадиган, сохалаштирилган, табакалаштирилган, касбга йуналтирилган таълим олишларини таъминлайди. Академик лицейларда укувчилар узлари танлаб олган таълим йуналиши (гуманитар, техник, аграр ва бошка сох,алар) буйича билим савияла-рини ошириш х,амда фанни чукур урганишга каратилган махсус касб-^унар куникмаларини узларида шакллантириш имкониятига эга буладилар. Бу куникмаларни муайян олий таълим муассасаларида таълим олиш жа-раёнида ёки мех,нат фаолиятида руёбга чикаришлари мумкин. Касб-х,унар коллежи тегишли давлат таълим стандартлари доираси-да урта махсус, касб-х,унар таълимини беради; укувчиларнинг касб-х,унарга мойиллиги, билим ва куникмаларини чукур ривожлантириш, танлаб олинган касб-х,унар буйича бир ёки бир неча ихтисосликни эгаллашлари имкони-ни беради1.

Хозирда республикамизда замонавий таълим стандартлари асосида жих,озланган 1408 та урта-махсус, касб-х,унар коллежи ва 143 та академик лицей фаолият юритиб, уларда 214 йуналиш буйича кадрлар тайёрланмокда. Урта махсус, касб-хунар тизимида 2012 йилда 1685,9 минг укувчи тахсил олган булиб, бу курсаткич 2000 йилга нисбатан 5 бараварга ошди. Бугунги кунга келиб, 9-синф битирувчи-ларининг деярли 100 фоизи урта-махсус, касб хунар таълими билан камраб олинган.

2012-2013 укув йилида юртимиздаги касб-хунар коллежларидан 215 та саноат, 109 та курилиш, 83 та транспорт, 40 та алока, 298 та кишлок хужалиги, 199 та иктисодиёт, 6 та хукук, 79 та соFликни саклаш, 23 та жисмоний тарбия ва спорт, 116 таълим, 207 хизматлар ва 33 та киноматография ва санъат йуналишлари буйича мутахассислар тайёрланди2 (1-расм).

2001 йили энг куп битирувчилар сони соFликни саклаш тармоFига (24%) туFри келган булса, 2012 йилга келиб битирувчиларнинг энг

1 Узбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 11-12-сон.

2 Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. Статистический сборник «Основные показатели развития образования и подготовка кадров в 2012 году».

1-расм. УМК^Т битирувчиларининг тармок,лар буйича так,симланиши, фоизда

катта кисми кишлок хужалиги (19%) тармоFига тутри келди. Шу билан бирга, 2006 йилдан бошлаб, хизматлар сохасини янада ривожлан-тириш буйича давлат дастурларининг жорий этилиши натижасида ушбу соха мутахассис-ларига талаб янада орта бошлади. Натижада 2012 йилга келиб, касб-хунар коллежлари то-монидан хизматлар сохаси буйича 33,4 минг мутахассис тайёрланиб, бу курсаткич жами битирувчиларнинг 13 фоизини ташкил этди (1-расм).

2012 йили касб-хунар коллежлари ва академик лицей битирувчилари сони 536,2 минг ки-шини ташкил этган булиб, уларнинг 84,4 фои-зи, шу жумладан, 43,2 фоизи уз мутахассислиги буйича ишга жойлаштирилди. Битирувчиларнинг 4,6 фоизи олий таълим муассасаларида укишни давом эттирдилар (2-расм)1.

Юртимизда сунгги йилларда коллеж би-тирувчиларини иш билан таъминлаш х,амда уларни тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш долзарб масалалардан бири булиб келмокда. Битирувчиларнинг бандлигини таъминлаш максадида х,удудларда кадрларга булган эх,тиёж прогноз курсаткичлари ишлаб чикилди. Таълим муассасаларининг соха йуналишлари ва кувватларини эътиборга олган холда, умумтаълим мактабларининг 9-синфини тамомлаёт-ган укувчиларни урта махсус, касб-хунар таъ-

1 Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. Статистический бюллетень «Основные показатели охвата молодежи системой общего среднего, среднего специального, профессионального и высшего образования, а также ее последующего трудоустройства в 2012 году». - С.18 и 34.

лими муассасаларига уларнинг касбга булган кизикишини эътиборга олган холда камраб олиш буйича х,ар бир касб-хунар коллежлари-да аник кабул режалари лойихаси шаклланти-рилди.

Иш берувчиларнинг кадрларга булган эхтиёжини тулик коплаш х,амда касб-хунар коллежлари битирувчиларини келгусида иш билан таъминлаш имкониятини ошириш максадида х,ар бир касб-хунар коллежининг таёрлов йуналишлари ва берилаётган касблар таркиби х,ар тамонлама урганиб чикилмокда. Коллежнинг укув дастурлари ва режалари иш берувчи корхона, ташкилот ва муас-сасалар талабларидан келиб чиккан холда узгартирилмокда. Шунингдек, касб-хунар коллежларида таълим бераётган педагог-укитувчилар таркиби кайта куриб чикилиб, талабга жавоб бермайдиган укитувчилар урни юкори малакали укитувчилар билан тулдириб борилмокда. Вилоятлардаги корхона, ташкилот ва муассасалар рахбарлари уз мутахас-сисликлари буйича касб-хунар коллежларида дарс беришга жалб этилмокдалар.

Узбекистонда таълимни ривожлантириш-га бюджет харажатларининг катта кисми ажратилмокда. 2012 йили ушбу сохага давлат бюджети харажатларининг 34,1%и тyFри келди, ушбу курсаткич нафакат Марказий Осиёда, балки Европада хам юкори курсаткич хисобланади. Таълимга сарфланаётган бюджет харажатларининг 56,1%и умумтаълим мактабларига, 21,4%и урта махсус, касб-хунар таълимига ва 5,4%и олий таълим муас-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

2-расм. Академик лицей ва касб-х,унар коллежлари битирувчиларининг таксимланиши, фоизда

сасаларига тyfри келмокда1. Ажратилаётган мабла^арнинг катта кисми укув даргох,ларини кайта таъмирлашга сарфланмокда.

Мустакиллик йилларида таълим сох,асида амалга оширилган ислох,отлар натижасида мамлакатимиз юкори курсаткичларга эриш-ди. Узбекистан Республикаси Президенти таъкидлаганидек: «Бугун утган давр мобай-нида амалга оширган ишларимизни холисо-на бах,олар эканмиз, таълим-тарбия сох,асида х,али киладиган купгина вазифаларимиз бор-лигини, уз ечимини кутаётган долзарб муам-моларни х,ал килиш, энг мух,ими, бу борада бошлаган ислох,отларни мантикий якунига ет-казиш, уларнинг ярим йулда колиб кетишига, узибуларчиликка йул куймаслик зарурлигини х,аммамиз яхши тушунамиз»2. Дарх,акикат, таълим сох,асини янада ривожлантириш учун яна бир катор чора-тадбирларни амалга ошириш керак. Республикамизда умумтаълим мактаб-лари ва касб-х,унар таълимини ривожланти-риш ва битирувчиларни ишга жойлаштириш даражасини янада юкори курсаткичларга кутариш учун куйидаги таклифлар уринли деб уйлаймиз:

1 Аналитическая записка (эксклюзивная серия) № 1(12) 2012, "Высшее образование в Узбекистане: состояние и рекомендации". Публикация ПРООН в Узбекистане. 2012. -С. 6.

2 Узбекистон укитувчи ва мураббийларига. // Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1 октябрь - «Укитувчи ва мураббийлар куни» умумхалк байрами муносабати билан Узбекистон укитувчи ва мураббий-ларига йуллаган байрам табриги. 2013 йил 30 сентябрь. Манба: http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-ituvchi-va-тигаЬЫПапда-30.09.2013-28780.

• юртимизда жорий этилган электрон таълим олиш тизими асосида барча таълим муасса-саларида бутун дунё тан олган таълим тизими-ни модернизация килишнинг асосий боскичи х,исобланган e-learning электрон таълимини жорий этиш билан кишлок ва шах,арлардаги таълим сифатидаги тафовутни бартараф этиш мумкин. Шунингдек, бу электрон таълим олиш тизими укувчиларнинг укув дастурларига кизикишлари ортишига ва укитувчилар мала-касининг ошишига хизмат килади. Ушбу электрон таълим олиш тизими укувчиларнинг укув дастурларини узлаштиришларини 17-20%га ошира олиши жах,он тажрибасида исботлан-ган. E-learning АК.Ш, Канада, Янги Зеландия, Япония, Франция ва бошка бир катор ривож-ланган мамлакатларда жорий этилган;

• бюджет мабла^ари чекланган ва таъ-лимга талаб ортиб бораётган х,озирги ша-роитда давлат таълим муассасалари билан бир каторда нодавлат таълим секторининг х,ам иш олиб бориши ракобатнинг ривожла-нишига кумаклашади. Ракобатни ривожлантириш максадида барча таълим тизимида давлат ва нодавлат муассасаларини яратиш максадга мувофикдир;

• умумтаълим тизимида табиий фанларни ривожлантириш ва янги технологияларни жорий этиш максадида, айнан кимё, биология, физика ва математика фанларини чукурлаштириб ургатиладиган ихтисослашган мактаблар тизи-мини янада такомиллаштириш лозим;

• барча таълим тизимидаги педагогларнинг малакасини оширишга янада чукуррок ах,амият

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

каратиш, чет тилларини узлаштиришни юкори даражага кутариш максадида хорижий мута-хассисларни жалб этиш, педагоглар уртасида чет мамлакатлар билан стажёрлар алма-шиш тизимини янада кучайтириш максадга мувофик.

Юкорида келтирилган таклиф ва тавсия-лар мамлакатимизда таълим сифатини х,амда унинг ракобатбардошлигини оширишда мух,им ах,амият касб этади, деган фикрдамиз.

Адабиётлар:

1. «Инсон тараккиёти» маърузаси. 2013, БМТТД.

2. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. Статистический сборник «Основные показатели развития образования и подготовка кадров в 2012 году».

3. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. Статистический бюллетень «Основные показатели охвата молодежи системой общего среднего, среднего специального, профессионального и высшего образования, а также ее последующего трудоустройства в 2012 году». -С. 18 и 34.

4. Кашкин Е.А. Запросы рынка труда и систем профессионального образования в условиях инновационного развития. // Журнал «Регион: экономика и социология». М., 2009, № 3.

5. Материалы Республиканской научно-практической конференции «Демографическое развитие Республики Узбекистан». - Т.: 2011.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.