Научная статья на тему 'Ўзбекистонда умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими сифатини ошириш масалалари'

Ўзбекистонда умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими сифатини ошириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2815
175
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узлуксиз таълим / умумий ўрта таълим / ўрта махсус / касб-ҳунар таълими тизими / таълим сифати. / continuing education / secondary education / the system of secondary specialized vocational education / quality of education

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ахунова Ш.

Мақолада Ўзбекистонда умумий ўрта ва ўрта махсус таълим тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар ва таълим сифатини ошириш борасида эришилган натижалар ҳақида фикр юритилган. Ўқитиш сифатини замон талаблари даражасига кўтариш юзасидан фикр-мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING THE QUALITY OF GENERAL SECONDARY AND SECONDARY VOCATIONAL EDUCATION IN UZBEKISTAN

The article describes the reforms implementing in general secondary and secondary vocational education in Uzbekistan and the results achieved in improving the quality of education. There are provided as well proposals to improve the quality of education to satisfy the level of modern requirements.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими сифатини ошириш масалалари»

Ахунова Ш.Н.,

OapfOHa политехника институти «Иктисодиёт» кафедраси катта укитувчиси, иктисод фанлари номзоди

УЗБЕКИСТОНДА УМУМИЙ УРТА ВА УРТА МАХСУС, КАСБ-ХУНАР ТАЪЛИМИ СИФАТИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ1

АХУНОВА Ш. УЗБЕКИСТОНДА УМУМИЙ УРТА ВА УРТА МАХСУС, КАСБ-ЦУНАР ТАЪЛИМИ СИФАТИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада Узбекистонда умумий урта ва урта махсус таълим тизимида олиб борилаётган ислохотлар ва таълим сифатини ошириш борасида эришилган натижалар хакида фикр юри-тилган. Укитиш сифатини замон талаблари даражасига кутариш юзасидан фикр-мулохазалар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: узлуксиз таълим, умумий урта таълим, урта махсус, касб-хунар таъ-лими тизими, таълим сифати.

АХУНОВА Ш. ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБЩЕГО СРЕДНЕГО И СРЕДНЕ СПЕЦИАЛЬНОГО, ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье описываются реформы, проводимые в системе общего среднего и средне специального, профессионального образования в Узбекистане, и результаты, достигнутые по повышению качества образования. Даны предложения по повышению качества образования до уровня современных требований.

Ключевые слова и понятия: непрерывное образование, общее среднее образование, система средне специального, профессионального образования, качество образования.

AKHUNOVA SH. IMPROVING THE QUALITY OF GENERAL SECONDARY AND SECONDARY VOCATIONAL EDUCATION IN UZBEKISTAN

The article describes the reforms implementing in general secondary and secondary vocational education in Uzbekistan and the results achieved in improving the quality of education. There are provided as well proposals to improve the quality of education to satisfy the level of modern requirements.

Keywords: continuing education, secondary education, the system of secondary specialized vocational education, quality of education

1 Макола куйидаги материаллар асосида тайёрланди: Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Тез узгариб бораётган уозирги даврда жамиятимизнинг %ар бир фуцароси илм-фан ва техника ютуцларига асосла-надиган замонавий билимларни мукаммал эгаллаши тацозо этилмоцда.

Хозирни кунда янги билимларни узлаш-тирган, аник, касблар сохасидаги иннова-цион имкониятлар доирасини тушунадиган кадрлар талаб килинмокда. Улар жорий хужалик ва ишлаб чикариш масалаларини нафакат малакали хал килувчи, балки туFри карор кабул килувчи тахлилий лаёкатларга эга булишлари керак.

Узбекистоннинг замонавий саноатлашган дунёга интеграциялашишига булган интили-ши ундан мехнат бозорининг тез узгараётган эхтиёжларига мослаша оладиган таълим ти-зимини яратишни талаб килади. Таълим му-ассасаларини ривожлантириш ва улар томо-нидан сифатли таълим хизматлари курсатиш учун раFбат яратадиган ракобатни ривожлантириш зарур булиб колди.

Зеро, Президентимиз И.А.Каримов «... таълим сохасини ривожлантириш буйича амалга оширган ишларимиз хакида гапирар эканмиз, умумий урта таълимдан бошлаб урта махсус, касб-хунар ва олий таълимга-ча булган буFинларда чукур билим ва пухта касб-хунар тайёргарлигига эга булган ёш ав-лодни тарбиялаш жараёнини уз ичига олган яхлит узлуксиз таълим тизимини шаклланти-риш ишлари изчил давом эттирилганини»1 таъкидладилар.

Мустакиллик йилларида таълим тизимини ислох килиш буйича катта тажри-ба тупланди. Буни 2012 йил 16-17 февраль кунлари Тошкентда булиб утган «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган ав-лодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти» мавзусидаги Халкаро конференция туFрисидаги хориж-лик мутахассисларнинг билдирган фикрлари хам тасдиклайди. «Гунадарма» Индонезия университети ректори Эко Шри Маргианти Узбекистондаги катор таълим муассасала-

1 Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистон», 2012. -15-б.

рида булиб, талабалар ва конференция иш-тирокчилари билан сухбатлашиб, хар бир ёш узбекистонлик учун сифатли таълимнинг кулайлигига ишонч хосил килганлигини таъ-кидлади. Унинг сузларига кура, республика рахбарияти томонидан таълим тизимининг куллаб-кувватланиши мамлакатда узлуксиз таълимнинг юкори сифатини таъминлаш, билимлар ва иктисодиётни интеграциялаш, илм-фанда купгина устувор йуналишларни ривожлантириш имкониятини берди2. Мар-гиантининг айтишича, тараккиёт ва техно-логияларнинг жадал ривожланиши, улар-нинг кундалик турмуш ва амалиётга жорий этилиши педагогика фанлари, инновацион таълим жараёнлари ва тегишли кадрларни мунтазам такомиллаштириб бориш зарур-лигини курсатади.

Таълим ислохотларининг пировард мак-сади - ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиёти ва мустахкам фукаролик жами-яти, демократик хукукий давлат куришдир. Маргианти Узбекистонда таълимни ислох килиш ва ривожлантиришга йиллик хара-жатлар ЯИМнинг 10-12% ини ташкил эта-ётгани, 1500 дан ортик касб-хунар коллежи ва академик лицейлар курилгани, чет тилларини урганиш амалга оширилаётгани, хорижда олий маълумот олиш учун зарур шароитлар яратилганини алохида таъкид-лаб утди. Шу билан бир каторда, Россия тадкикотлар маркази директори уринбосари Д.Пейхуа Узбекистонда таълимдаги окилона ислохотлар унинг ривожланган демократик мамлакатлар каторига кушилиши, ахоли турмуш даражасининг ошишига ёрдам бе-риши, охирги 5 йил ичида ЯИМнинг 8,5%ли усишини намойиш этган иктисодиётнинг илгари силжишини раFбатлантириши туFрисидаги фикрларга кушилишини бил-

2 «Узбекистан - яркий образец научного, образовательного, культурного прогресса». // «Народное слово», 20 февраля 2012 г.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

1-жадвал. 2001-2013 йилларда умумий урта ва урта махсус касб-х,унар таълими билан к,амраб олиш курсаткичи, фоизда1

Йиллар Умумий урта таълим билан камраб олиш Урта махсус касб-хунар таълими билан камраб олиш

2001 98,0 -

2002 - 31,2

2003 - 38,5

2004 - 46,5

2005 - 50,4

2006 - 64,4

2007 - 73,2

2008 - 92,4

2009 99,1 96,8

2010 99,6 97,7

2011 99,6 98,8

2012 99,8 99,5

2013 99,8 99,6

дирди2 . У БМТ Бош котиби уринбосари, ОРБ президенти, етакчи молиявий ташкилот-лар вакиллари, Халкаро Вестминистр уни-верситети, Москва, Корея, АК.Ш, Сингапур ОТМлари ректорларининг юк,ори бахолари Узбекистонда таълимни ислох килиш таж-рибасининг муваффакиятини тасдиклайди, деб таъкидлади. Юкорида келтирилган хо-рижий мутахассисларнинг фикрлари рес-публикада таълим сохасида катта тажриба тупланганлигидан ва уни бошка мамлакат-ларга тавсия этиш мумкинлигидан далолат беради.

2000 йилда Узбекистон БМТнинг Минг йиллик Декларациясини имзолади ва минг йиллик ривожланиш максадларига эри-шиш буйича мажбуриятларни уз зиммаси-га олди. Глобал минг йиллик ривожланиш максадлари (МРМ)-2 - «БошланFич ва урта таълимга умумий киришни таъминлаш» си-фатида таърифланади. Узбекистонда барча болалар учун бепул 12 йиллик таълимнинг йулга куйилиши (жумладан, бошланFич, умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълими) утган асрнинг 90-йилларининг бошлари-да конунчилик томонидан кафолатланди.

Мамлакатнинг узига хослигини хисобга олиб, глобал Минг йиллик ривожланиш

1 Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. -С. 29.

2 «Узбекистан - яркий образец научного, образовательного, культурного прогресса». // «Народное слово», 20 февраля 2012 г.

максадлари (МРМ)-2 Узбекистон учун мос-лаштирилган ва «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълими сифатини оши-риш» сифатида шакллантирилган. Миллий МРМ-2 доирасидаги асосий вазифалар урта таълим тизимига умумий йуллашнинг саклаб колинганлиги ва барча даражаларда урта таълим сифатини оширишдан иборат булди.

Узбекистонда урта таълим икки буFиндан иборат: умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълими. Умумий урта таълим бошланFич (1-4 синфлар) ва урта таълим (5-9 синфлар)ни уз ичига олади. Урта махсус, касб-хунар таълими академик лицей ёки касб-хунар коллежларида укишдан иборат.

Узбекистонда таълимнинг сифатини бах,о-лаш учун куйидаги курсаткичлар белгилан-ган:

1) моддий-техник базанинг мавжудлиги ва сифати;

2) укитувчилар таркибининг малакавий даражаси;

3) укитиш сифати (шу жумладан, укув дастурларининг мазмуни, стандартлари, услубияти, илFор технологиялардан фойда-ланиши ва б.);

4) укувчиларнинг билим даражаси (укитиш натижалари).

Мацсадли курсаткичларга эришишдаги ривожланиш.

Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълими хизматларидан умумий фойдала-ниш таъминланган. 2001-2013 йиллар да-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

V_/

2-жадвал. ^удудлар буйича касб-х,унар коллежлари (ук,ув йили бошига)1

Худудлар Касб-хунар коллежлари сони, бирлик Укувчилар сони, минг киши

2012/13 2013/14 2012/13 2013/14

K1орак1алпоFистон Республикаси 91 93 75,3 72,4

вилоятлар:

Андижон 117 117 147,3 139,7

Бухоро 80 80 83,9 83,3

Жиззах 75 75 60,2 58,1

Кашкадарё 136 137 147,0 145,7

Навоий 47 47 49,6 44,0

Наманган 108 108 136,7 126,8

Самарканд 160 161 192,5 183,9

Сирдарё 48 48 38,2 36,7

Сурхондарё 116 116 137,1 134,3

Тошкент 120 121 121,5 119,0

ФарFона 145 145 186,0 180,6

Хоразм 85 85 86,1 82,9

Тошкент ш. 80 80 112,5 107,6

Республика буйича 1408 1413 1573,9 1515,0

вомида мактаб ёшидаги болаларни умумий урта таълим билан камраб олиш 98-99,8%ли даражада баркарор юкори микдорга эга булди. Умумий бепул 12 йиллик мажбурий таълим тизимига утиш натижасида урта махсус, касб-хунар таълими билан камраб олиш 2002 йилдаги 31,2% дан 2013 йилдаги 99,6% гача ошди (1-жадвал).

Гендер нисбат нуктаи назаридан 20012013 йилларда умумтаълим мактабларида укувчи кизлар ва уFил болалар сонининг нисбати 0,94 даражада сакланиб колди. Касб-хунар коллежларида хам гендер нис-батнинг макбул даражасига эришилди: кизлар ва усмирлар сони нисбати 2013 йил-да 0,96 ни ташкил килди. Академик лицей-ларда укувчи кизлар ва усмирлар сони нисбати курсаткичи 2001-2013 йиллар даврида 0,56 дан 0,74 гача усди2. Академик лицей-лардаги унча катта булмаган гендер тафо-вутлар халигача сакланиб колмокда.

Урта ва урта махсус, касб-хунар таълими-нинг кулайлигининг юкори даражаси тур-ли миллий гурухлар учун шароитлар яра-тиш хисобига уларнинг уз она тилларида укишларини таъминлади. Узбекистондаги

1 Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. - Т., 2013. -132-б.

2 Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан

2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. -С. 29.

умумтаълим муассасаларида еттита тилда укиш имконияти такдим килинган: узбек, коракалпок, козок, кир*из, рус, тожик ва туркман. Урта махсус, касб-хунар таълим муассасаларида узбек, рус ва коракалпок тилларида машFулотлар олиб борилмокда. Бу турли этник гурухлар учун урта таълимга тенг кириш имкониятини таъминлайди.

Умумий урта таълим билан камраб олиш буйича минтакавий тафовутлар мавжуд эмас. 2001-2013 йилларда мажбурий урта махсус касб-хунар таълими унга киришда минтакавийтафовутларни анча кискартирди. 2001 йилга нисбатан 2013 йилда урта махсус касб-хунар таълим муассасаларига кираёт-ганлар сони Тошкент шахри, Сирдарё, Жиз-зах вилоятларида икки мартадан, Андижон, Наманган, Хоразм, ФарFона вилоятларида уч мартадан ортикрокка купайди, Бухоро, Кашкадарё, Навоий, Самарканд, Сурхон-дарё ва Тошкент вилоятларида 4-5 марта ошди (2-жадвал)3.

Сунгги йилларда коллеж битирувчила-ри томонидан уз бизнесини ташкил этиш-га булган интилиш кучайиб бораётганини яккол кузатиш мумкин. 2011 йилда битирув-чиларнинг 10049 нафари уз бизнесини ташкил этган булса, 2012 йилнинг 9 ойи якун-ларига кура, бу курсаткич 9096 нафарни

3 Уша жойда, 31-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

ташкил этган. Битирувчиларнинг уз бизне-сини ташкил этиш истаги кучайиб боришига куйидаги омиллар таъсир курсатмокда:

1. Коллежларда таълим-тарбия иши за-мон талаблари даражасида ташкил этилаёт-гани, укув устахоналарининг сохага оид энг илFор воситалар билан жихозлангани нати-жасида битирувчиларда узи танлаган мута-хассислик буйича етарли билим ва касбий куникмаларни узлаштириш имкониятининг кенгайиб бораётгани.

2. Кичик бизнес ва тадбиркорликнинг давлат томонидан хар томонлама куллаб-кувватланиши.

3. Битирувчиларни тадбиркорлик фаоли-ятига кенг жалб этиш максадида худудларда «Микрокредитбанк», Савдо-саноат палата-си, «Камолот» ЁИХ билан хамкорликда «Ёш тадбиркор - юртга мададкор», «Менинг бизнес Fоям» каби мавзуларда турли семинар ва курик-танловлар ташкил этилиши.

4. Тижорат банклари томонидан тадбиркорлик фаолияти билан шуFулланиш иста-гини билдирган битирувчиларга имтиёзли кредитлар такдим этилиши.

Таъкидлаш жоизки, биргина 2011 йилда битирувчиларга 21 миллиард сумдан ортик имтиёзли кредитлар ажратилган булса, 2012 йилнинг утган даври мобайнида бу курсаткич 28 миллиард сумдан ошиб кет-ди. Шу уринда ракамларга эътибор каратиб, 2012 йида тижорат банкларининг имтиёзли кредитлари хисобига уз бизнесини ташкил этган битирувчилар фаолиятини иктисодиёт сохалари буйича тахлил киладиган булсак, уларнинг 679 нафари чорвачилик, 140 на-фари паррандачилик, 379 нафари тикувчи-лик, 279 нафари савдо ва хизмат курсатиш, 95 нафари иссикхона, 400 нафарга якини кандолат махсулотларини ишлаб чикариш, баликчилик, асаларичилик, мобиль алока хизмати, автомобилларга техник хизмат курсатиш, миллий хунармандчилик, мебел-созлик каби сохаларда иш олиб бормокда. Ажратилган имтиёзли кредитларнинг асосий кисми Тошкент шахри (1,5 миллиард сум), Тошкент (2,4 миллиард сум), Самарканд (1,3 миллиард сум), Навоий (1,1 миллиард сум), Жиззах (1,1 миллиард сум), Хоразм (1,3 мил-

лиард сум) вилоятлари хиссасига т^ри кел-ганини алохида таъкидлаш лозим.

Яна бир мухим жихат узига эътиборни тортади - 2012 йилда уз бизнесини ташкил этган коллеж битирувчиларининг аксарият кисми - 66 фоизи (ёки 6045 нафари) хусусий тадбиркорлик фаолиятини кредит олмасдан бошлаган. Улар томонидан 10 мингдан ортик (масалан, Самарканд вилоятида - 1236, Тошкент вилоятида - 1156, Хоразм вилоятида - 1098, Андижон вилоятида - 1080) янги иш урни яратилган. Бу курсаткич Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида асос солинган, пухта уйланган сиёсатнинг энг мухим нати-жаларидан биридир. Дунёнинг куплаб мам-лакатларида кечаётган иктисодий инкироз туфайли ишсизлик даражаси ошиб бораёт-ган бир пайтда юртимизда касб-хунар кол-лежлари битирувчиларининг уз бизнесини очиши, яна бир тенгдошини иш билан таъ-минлаши каби ижобий тажрибасини Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида кузда ту-тилган «портлаш эффекти»нинг дастлабки куриниши сифатида бахолаш мумкин.

Урта махсус, касб-хунар таълими марка-зи ташаббуси билан Савдо-саноат палатаси, тижорат банклари, Хотин-кизлар кумитаси, «Камолот» ЁИХ ва «Мах,алла» хайрия жам-Fармаси билан хамкорликда битирувчиларнинг тадбиркорлик фаолияти билан шуFулланиши учун хукукий саводхонлигини ошириш хамда амалий ёрдам бериш юзаси-дан 2012 йилнинг узида 226 та касб-хунар коллежида амалий семинар-тренинглар ташкил этилди.

2012 йилда касб-хунар коллежларининг карийб беш юз минг нафар битирувчиси 116,1 мингдан ортик корхона ва ташкилот томонидан 30 фоизлик иш хаки билан таъ-минланди. Битирувчилар малакасини ошириш максадида касб-хунар коллежлари устахо-наларини хомашё ва материаллар билан таъминлаш учун 6 миллиард сум маблаF аж-ратилди. Мутахассислик фанлари укув дас-туридан маънавий эскирган 4603 та мавзу чикарилиб, замонавий техника ва техноло-гияларнинг жорий этилаётганини эътиборга олган холда, 6613 та янги мавзу киритил-ди. Укув режаларидаги аудитория соатлари

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

5 фоиз камайтирилиб, ук,ув-ишлаб чик,ариш амалиёт соатлари хамжми 10 фоизга оши-рилди. 23 та касб-хунар коллежи кайта их-тисослаштирилиб, 387 та касб-хунар колле-жида 98 та касб буйича кадрлар тайёрлаш тухтатилди. 603 та касб-хунар коллежида 143 та касб буйича кадрлар тайёрлаш йулга куйилди. 2012 йилда 1913 нафар битирув-чига 9,4 миллиард сум имтиёзли кредит-лар ажратилиб, шунинг хисобидан 2400 дан ортик янги иш урини яратилди. Олиб бо-рилган саъй-харакатлар натижасида бити-рувчиларнинг карийб 87 фоизи иш билан таъминлангани холда, уларнинг 43 фоизи узлари амалиёт утаган жойларда ишга жой-лашдилар.

Умуман, касб-хунар коллежларида ук,ув-чиларнинг танлаган касбларини пухта эгал-лашига эришиш билан бирга уларда бизнес-ни ташкил этишнинг асосий тушунчаларини шакллантириш, уз мустакил хужалик фао-лиятини юритишда битирувчиларга х,ар то-монлама кумаклашиш ва бу борада доимий мониторингни ташкил этиш каби вазифалар мухим ахамият касб этмокда.

Ук,увчиларнинг ночор гурухлари учун таълим олишга шароитлар яратилган. Им-конияти чекланган болаларнинг ота-она-лари умумтаълим ва махсус таълим муас-сасалари ёки уйда ук,иш уртасида танлов хук,ук,ига эга. Бугунги кунда республикада 21 та «Мехрибонлик» уйлари (2302 нафар бола), 2 та болалар шахарчалари (154 нафар бола) ва 1 та «Мехрибонлик» уйи оилавий куринишда (10 нафар бола) амал к,илмок,да. Тошкент, Самарканд ва Урганч шахарларида «SOS-болалар к,ишлок,лари» очилиб, бу ерда болалар оилаларда тарбияланади-лар. «Мехрибонлик» уйлари ва интернат-мактаблар тарбияланувчилари бепул асос-да дарсликлар ва мактаб буюмлари билан таъминланмокдалар1.

Бугунги кунда асосий эътибор таълим си-фатини оширишга к,аратилмок,да. Давлат то-монидан асосий эътибор к,ишлок, ва шахар мактаблари болаларини сифатли ук,итишга

1 Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. -С. 31.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тенг шароитлар яратишга к,аратилди. Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримов 2012 йилда мамлакатимизни ижти-моий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг маж-лисидаги маърузасида хисобот йилида таълим сохасини ривожлантириш ва ислох этиш масаласи мунтазам равишда эътибор марказида булганини к,айд этди: «Таълим-тарбия сохасининг яхлит, узлуксиз тизими-ни шакллантириш ва мустахкамлаш, жумла-дан, умумий урта таълимдан бошлаб урта махсус, касб-хунар хамда олий таълимгача булган барча боск,ичларда юксак билимли ва малакали касб тайёргарлигига эга булган авлодни тарбиялаш жараёнини такомил-лаштириш ишлари изчил давом эттирилди. Бу борада умумтаълим мактабларининг 9-синф битирувчиларини, айник,са, кишлок, жойларда, олис ахоли пунктларида яшайди-ган кизларни касб-хунар коллежларида укишга тулик, жалб этиш масаласини текши-риш буйича олиб борилган кенг куламли ишлар мухим ахамиятга эга булди»2. Кабул килинган дастурга мувофик,, мамлакатимиз-да 9+3 схемаси буйича 12 йиллик умумий мажбурий бепул таълим тизими жорий этил-ди. Юртимизда амалга оширилаётган мо-делнинг принципиал хусусияти шундаки, умумтаълим мактабидаги 9 йиллик ук,ишдан сунг укувчилар кейинги 3 йил давомида их-тисослаштирилган касб-хунар коллежлари ва академик лицейларда тахсил олиб, уларнинг хар бири умумтаълим фанлари билан бирга мехнат бозорида талаб к,илинадиган 2-3 та мутахассислик буйича касб-хунарни хам эгаллайди.

Узбекистонда 12 йиллик таълим барча учун мажбурий экани к,онунларда бел-

2 Каримов И.А. Бош мак,садимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк, сузи» газетаси, 2013 йил 19 январь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

гилаб куйилган. Бу принципиал масала хисобланади. Бугунги кунда усиб келаёт-ган янги авлодимиз 12 йиллик мажбурий таълим олиш билан бирга аник мутахас-сислик ва касб-хунарга эга булиши лозим. Бу, айникса, кизларимиз учун мухимдир. Чунки ёш оиланинг мустахкамлиги, авва-ло, кизларнинг бирор-бир мутахассисликни эгаллаб, хаётда узининг мустакил фикри ва урнига эга булиши билан бевосита боFлик. Шунинг учун хам барча зарур фанлар буйича умумий билим берувчи умумтаълим мактаб-ларида 9 йил таълим олганидан кейин ёш-ларимиз мажбурий тарзда 2-3 та замонавий мутахассислик буйича касб-хунарларга эга булишига алохида эътибор каратилмокда1.

2001-2013 йиллар давомида урта махсус, касб-хунар таълим муассасалари сони 348 дан 1556 тага етказилди. Хусусан, академик лицейлар сони 47 тадан 143 тага, касб-хунар коллежлари эса 301 тадан 1413 тага ошди. Шу билан бир вактда умумтаълим мактаблари сони «9 + 3» чизма (9 йил умумий урта таълим мактабларида ва 3 йил академик лицей ва касб-хунар коллежла-рида) буйича 12 йиллик умумий бепул таъ-лимга 100%ли утиш натижасида 9788 тадан 9758 тага камайди2.

Умумтаълим мактабларида дарсли-клар билан таъминланганлик 2001 йилда-ги 77%дан 2013 йилдаги 99,3%гача усди. Бу жараёнлардаги ижобий тенденциялар билан биргаликда ахолининг унга эга булиш харажатларини пасайтириш имконини бер-ган холда мактабларда кутубхона фондидан фойдаланишнинг ижара тизимини киритиб бориш билан хам боFлик булди. Кам таъ-минланган оилаларнинг болалари дарслик-ларни бепул олишлари мумкин. Умумтаълим мактаблари хар йили укитувчилар учун укув-услубий материаллар, илмий-оммабоп, энциклопедик, бадиий адабиётлар билан кушимча таъминланадилар.

1 Каримов И.А. Бизнинг йулимиз - демократик исло-хотларни чукурлаштириш ва модернизация жараён-ларини изчил давом эттириш йулидир. 20-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2012. -180-182-б.

2 Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. -С. 32.

Укув жараёнининг сифати (укув дас-турлари, укувчилар ва укитувчилар сони уртасидаги нисбат, таълим стандартлари, услубият, илгор технологиялардан фой-даланиш).

2001-2013 йиллар давомида укувчилар ва укитувчилар сони уртасидаги нисбат 14 дан 11 нафарга камайди. Давлат таълим стандартлари таълим сохасидаги сиё-сатни амалга оширишнинг мухим воситаси хисобланади. Уларнинг умумтаълим мактаблари, академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари амалиётига жорий этилиши 1999-2000 укув йилидан бошлаб боскичма-боскич амалга оширилди. 2010-2012 йиллар давомида халкаро ва миллий тажриба асосида умумтаълим фанлари буйича 16 та стандарт ишлаб чикилди3. 2013-2014 укув йилидан 1-синфдан бошлаб чет тилларда (инглиз, немис ёки француз) укитишнинг ки-ритилганлигини хисобга олиб, чет тиллари буйича Давлат таълим стандартлари ишлаб чикилди ва тасдикланди.

Мактаб таълимини ривожлантириш умум-миллий Давлат дастурининг (2004-2009 йй.) амалга оширилиши ва кейинги халкаро тараккиёт институтлари билан хамкорликда кабул килинаётган йиллик инвестиция дас-турлари натижасида синфларнинг лабора-ториялар билан жихозланганлиги даража-сини анча оширишга эришилди. 2004-2013 йилларда замонавий лабораториялар билан жихозланган синфлар салмоFи физика, кимё ва биология каби фанлар буйича уртача 5 мартага купайди ва 84%га, компьютер синфлар билан жихозланганлик 60%га етди. Мамлакатнинг барча таълим муассасалари «ZiyoNET» жамоатчилик таълим ахборот тармоFига уланди4.

Мамлакатнинг барча минтакаларида мактабдан ташкари таълим муассасалари ташкил килинди. Болалар билан мактабдан ташкари ишлаш тизимини такомиллашти-риш максадида 211 та «Баркамол авлод» болалар марказлари ташкил килинди, бу ерда

3 Уша жойда, 33-б.

4 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

V_/

3-жадвал. Умумтаълим муассасалари педагог ходимларининг таълим даражаси буйича сони (2013/2014 у^ув йили бошига)1

Жами, минг киши Ундан маълумотга эга, % да

Олий Тугалланмаган олий Урта махсус (педагогик) Урта махсус (педагогик булмаган)

Педагог ходимлар - жами 391,2 77,4 0,3 21,1 1,2

Шу жумладан:

Фанлар буйича дарс утмайдиган умумтаълим муассасалари рахбарлари 4,7 92,7 - 5,8 1,5

Укитувчилар (фанлар буйича дарс утадиган умумтаълим муассасалари рахбарларини кушган холда):

1-4-синфлар 112,2 54,5 0,3 43,1 2,1

5-9-синфлар 206,5 95,3 0,2 4,2 0,3

Мусика, ашула, тасвирий санъат, чизмачилик, жисмоний тарбия, мехнат таълими 67,8 59,8 0,4 37,5 2,3

хозирги вактда техник ва бадиий ижодкор-лик, улкашунослик ва экологиянинг 36 та йуналиши буйича 4485 та тугарак фаолият олиб бормокда. Тугараклар ишига 107 минг-дан ортик болалар жалб килинган2.

Мамлакатда 302 та мусик,а ва санъат мактаблари амал килиб, уларда 52,12 минг укувчи тахсил олмокда, улардан 54,2%и кизларни ташкил килмокда. 349,3 минг (улардан 27,9%и кизлар) тарбияланувчига эга булган 584 та спорт таълим муассасалари мавжуд. Охирги ун йил ичида болалар спортининг 1586 та объекти фойдала-нишга киритилди, шу жумладан, 270 та янги спорт иншооти ва 934 та мактаб спорт зали курилди, 282 таси реконструкция килинди ва болалар спортининг 4 та объекти капитал таъмирланди. Бундан ташкари, 96 та сузиш хавзаси курилди, реконструкция килинди ва капитал таъмирланди.

Дархакикат, 2012 йилда давлатимиз рахбари томонидан Кадрлар тайёрлаш мил-лий дастурининг учинчи боскичи - таълим сифатини оширишга каратилган катор фармон ва карорлар кабул килинди. Касб-хунар коллежлари битирувчиларини ишга

1 Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. - Т., 2013. -125-б.

2 Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. -С. 33.

жойлаштиришнинг самарали механизмла-ри ишлаб чикилиб, уларнинг жамиятда уз уринларини топиб олишлари учун зарур шарт-шароитлар яратилмокда.

Бугунги кунда урта махсус, касб-хунар таълими тизими буFинида 1,7 миллиондан зиёд укувчи таълим олмокда. 1537 та урта махсус, касб-хунар таълими муассасасида 214 та йуналиш ва мутахассислик буйича кадрлар тайёрланмокда. Битирувчилар-ни иш билан таъминлаш катъий назоратга олинган. 2012 йили коллежларни тугатган 450 минг нафардан ортик битирувчи иш билан таъминланди, уларнинг 43 фоизи узлари ишлаб чикариш амалиётини утаган корхо-наларга ишга жойлашди3.

Урта махсус, касб-хунар таълими тизими томонидан олиб борилган фаолиятнинг тахлили шуни курсатадики, 2011-2012 укув йилида мамлакатимиз касб-хунар коллежла-рини муваффакиятли якунлаган 501477 нафар битирувчининг карийб 80%и иктисодиёт ва ижтимоий хаётнинг турли сохаларида уз мехнат фаолиятини бошлаган4.

3 Маткурбонов К. Кадрлар тайёрлаш миллий модели дунё тажрибаси ва миллий хусусиятларимизни узида му-жассам этган узига хос ноёб ходиса. // «Маърифат» газе-таси, 2013 йил 6 февраль.

4 Бурхонов У. Уз бизнесига эга ёшлар юртимизнинг истикболдаги тарак,к,иётига муносиб хисса кушади. // «Маърифат» газетаси, 2012 йил 7 ноябрь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Уцитувчиларнинг малака даражаси.

Ислохот йилларида укитувчилик касби-нинг роли ва обрусини ошириш, педагог-ларнинг уз касбий махоратларини мунтазам ошириб боришдан манфаатдорликларини таъминлаш борасида мухим чора-тадбирлар кабул килинди: умумтаълим тизимида иш-ловчиларнинг иш хаки хажми бир неча мар-тага ошди, Директорлар фонди маблаFлари хисобидан кушимча мукофот туловлари ки-ритилди (синф рахбарлиги, дафтар текши-риш ва бошкалар учун) (3-жадвал).

2001-2013 йиллар даврида 1-4-синфлар олий маълумотли укитувчилари салмоFи 43,8%дан 54,5%га ва 5-9-синфлар олий маълумотли укитувчилари салмоFи 74,6%дан 95,3%га ошди. 2013 йилда академик лицей-ларда факат 0,06%, касб-хунар коллежлари-да эса 8,3% укитувчилар олий маълумотга эга булмадилар.

Уцитиш натижалари (шу жумладан, укувчиларнинг узлаштириш курсаткичи).

Юртимизда саводхонликнинг юкори даражаси сакланмокда. Умумтаълим мактаб-ларида узлаштириш курсаткичи мониторин-гининг курсатишича, укувчиларнинг билим ва куникмалари 2011-2013 йиллар даврида анча яхшиланди. 16 та фанлар буйича бахолар 2011 йилдаги 100 баллдан уртача микдордаги 70,8 баллдан 2013 йилдаги 77,8 баллгача яхшиланди. Масалан, математика буйича ФарFона (90,5), Бухоро, Кашкадарё, Навоий вилоятлари (86,8), Тошкент шахрида (86,3), Хоразм вилоятида (85,3) уртача курсаткичдан юкори - (100 дан) 80,2, айни вактда Жиззах (62,3), Андижон (69,8), Наманган (74,8) ва Тошкент вилоятларида (74,3) бу курсаткич уртачадан паст булди1.

2005-2013 йиллар даврида халкаро усмирлар спорт мусобакаларида кулга ки-ритилган медаллар сони 1284 тани ташкил этди. Халкаро спорт мусобакаларида Fолиб булган кизлар сони 1991 йилдаги 31 нафар-дан 2013 йилдаги 213 нафарга кадар ошди.

1 Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. - С. 34.

2003-2012 йиллар давомида спорт билан шуFулланувчи 6-15 ёшли болалар сони KоракалпоFистон Республикаси, Кашкадарё, ФарFона, Андижон, Жиззах ва Тошкент вилоятларида деярли икки марта купайди. Мунтазам спорт билан шуFулланувчи болалар сонининг купайиши болалар саломатлиги-нинг яхшиланишига катта таъсир курсатди. 2003-2013 йиллар давомида спорт билан шуFулланувчи 10-14 ёшли болалар буйи усиши йиллик уртача 3,1 см га ошди, кизлар учун мазкур курсаткич 2,8 см ни ташкил килди2.

Умумий урта ва урта махсус касб-хунар таълимини давлат томонидан тартибга со-лиш тизими фаолиятини янада такомиллаш-тириш хамда янги шароитларга мослашти-ришда куйидаги тадбирлар мухим ахамият касб этади:

1. Кишлок мактабларида хам иктидорли, кучайтирилган синфларни шакллантириш ва аста-секин уларни купайтириб бориш хамда укитувчилар таркибининг сифатига талаб-ларни ошириш.

2. БошланFич синфданок укувчиларни касб танлаш ва аник мутахассисликларга кизиктириш, максадли укишларини таъмин-лаш.

3. Хусусий укув ва маслахат марказларини ташкил килиш хамда у ерда кейинги таълим боскичларига тайёрлашни амалга ошириш, репетиторлик хизматини ривожлантириш. Бу марказларни молиялаштиришга кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектла-рини жалб килиш.

4. Касб-хунар коллежлари ва академик лицейларда укитишнинг амалиётга боF-ликлигини кучайтириш, амалиёт дарслари-ни бевосита корхона ходимлари иштироки-да ташкил килиш.

5. Касб-хунар коллежлари ва академик лицейларни замонавий талаблар асосида жихозлашда давом этиш, укувчиларга за-мон талаблари даражасида билим бериш, энг мухими сифатга эътиборни кучайтириш.

2 Уша жойда, 35-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Г КАСБ-ХУНАР ТАЪЛИМ / ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 17 У

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тарак,к,иётини янги боск,ичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистан», 2012. -15-б.

2. Бош мак,садимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини к,атъият билан давом эттириш. / Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг

2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-ик,тисодий ривожлантириш якунлари х,амда

2013 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк, сузи» га-зетаси, 2013 йил 19 январь.

3. Каримов И.А. Бизнинг йулимиз - демократик ислох,отларни чукурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йулидир. 20-жилд. - Т.: «Узбекистан», 2012. -180-182-б.

4. Бурбонов У. Уз бизнесига эга ёшлар юртимизнинг истик,болдаги тарак,к,иётига му-носиб х,исса кушади. // «Маърифат» газетаси, 2012 йил 7 ноябрь.

5. Узбекистан - яркий образец научного, образовательного, культурного прогресса. // Газета «Народное слово», 20 февраля 2012 г.

6. Доклад по целям развития тысячелетия Узбекистан 2015. / Под общ. ред. Г.Саидовой. - Т.: Центр экономических исследований, 2015. -С. 100.

7. Маткурбонов К. Кадрлар тайёрлаш миллий модели дунё тажрибаси ва миллий ху-сусиятларимизни узида мужассам этган узига хос ноёб х,одиса. // «Маърифат» газетаси, 2013 йил 6 февраль.

8. Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. - Т.: 2013. -132-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.