Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикасида экспорт қилувчи корхоналарни солиқлар орқали рағбатлантиришни кучайтириш масалалари'

Ўзбекистон Республикасида экспорт қилувчи корхоналарни солиқлар орқали рағбатлантиришни кучайтириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
250
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Каипназарова З.

Экспорт салоҳиятини юксалтириш, унинг ҳажмини ошириш, таркибини такомиллаштириш, географиясини кенгайтириш муҳим ва долзарб вазифалардан бири бўлиб, мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг энг мураккаб вазифалари қаторига киради. Республикамиз экспорт салоҳиятини юксалтириш макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш, ишлаб чиқаришни ривожлантириш, эркин муомаладаги валютанинг кириб келишини кучайтириш, ижтимоий масалаларни ҳал этиш, ижтимоий инфратузилмани кенгайтириш, ишлаб чиқаришни мунтазам янгилаб туришни кучли тарзда рағбатлантириш демакдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикасида экспорт қилувчи корхоналарни солиқлар орқали рағбатлантиришни кучайтириш масалалари»

Каипназарова З.

Узбекистан Республикаси Солик, Академияси тадк,ик,отчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЭКСПОРТ КИЛУВЧИ КОРХОНАЛАРНИ СОЛИКЛАР ОРКАЛИ РАГБАТЛАНТИРИШНИ КУЧАЙТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Экспорт салоциятини юксалтириш, унинг цажмини ошириш, таркибини такомиллаштириш, географи-ясини кенгайтириш муцим ва долзарб вазифалар-дан бири булиб, мамлакатимизда амалга оширила-ётган ицтисодий ислоцотларнинг энг мураккаб ва-зифалари цаторига киради. Республикамиз экспорт салоциятини юксалтириш макроицтисодий барцарорликни таъминлаш, ишлаб чицаришни ри-вожлантириш, эркин муомаладаги валютанинг ки-риб келишини кучайтириш, ижтимоий масалаларни цал этиш, ижтимоий инфратузилмани кенгайтириш, ишлаб чицаришни мунтазам янгилаб туришни кучли тарзда рагбатлантириш демакдир.

Экспортга махсулот ишлаб чикаришни хар томонлама раFбатлантириш ва мил-лий валютамизнинг баркарорлигини таъминлаш Президентимиз таъкидлаб утганларидек: "Бугунги кескин ракобат шароитида махсулотларимизнинг жахон ва минтакавий бозорларда харидор-гир булиши ва мустахкам урин эгаллаши учун бу борадаги ишларни яна бир бор танкидий куриб чикиш лозим. Бунда ташки бозорда харидорбоп, юкори ликвидли махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш учун экспортга махсулот чикарадиган корхоналарни раFбатлантиришни янада кучайтириш, уларга янги имтиёз ва пре-ференциялар бериш буйича кушимча чора-тадбирлар тайёрлаш зарур"1.

Маълумки, мамлакатимизнинг

иктисодий салохияти экспорт хажмини

1 И.А.Каримов «2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади» Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси (2012 йил 19 январ).

тухтовсиз ошириб бориш имконияти-ни беради. Бу борада ташки иктисодий фаолият самарадорлигининг асо-сий курсаткичларидан бири экспор-тнинг махсулот ва хизматлар таркиби хисобланади. Собик Иттифок доирасида-ги мехнат таксимотига кура, Узбекистонга хом-ашё базаси роли берилганлиги республикамиз экспорт товар таркибида уз аксини топганлиги хаммага маълум. Мустакиллик йилларида хом-ашё товар-ларининг экспортини сезиларли даража-да кискартиришга эришилган булса хам, хамон экспорт номенклатурасида хом-ашё хамда тулик кайта ишланмаган товар-лар сезиларли улушга эга булиб келмокда ва устига устак, уларнинг сифати хам, баъ-зи холларда, жахон стандартларига туFри келмайди.

Экспорт товар таркиби хакида суз юрит-ганда шуни айтиш жоизки, Узбекистон Республикаси иктисодий ислохотларнинг бошида асосан пахта толасини экспорт

V_/

1-жадвал

Ташк,и савдо айланмаси ва экспортнинг ^ажми ва усиш суръатлари (2009-2011 йиллар, миллион АКШ долларида)1

2009 йил 2010 йил 2011 йил

суммаси усиш суръати суммаси усиш суръати суммаси усиш суръати

Ташки савдо айланмаси 21209,6 100,1 21844,2 103,0 25537,1 115,0

Экспорт 11771,3 102,4 13044,5 110,8 15027,2 115,4

2-жадвал

Ташк,и савдо айланмаси ва экспортнинг ^ажми ва усиш суръатлари (2009-2011 йиллар, миллион АКШ долларида ва фоизда)2

2009 йил 2010 йил 2011йил

микдори усиш суръати микдори усиш суръати микдори усиш суръати

МДХ давлатлари 3921,3 99,9 5898,7 150,4 6720,1 119,0

бошка давлатлар 7850,0 103,7 7145,8 91,0 8307,1 112,6

килар эди. 1992 йилда унинг мамлакат экспортидаги улуши 62,8 фоизни ташкил этган. Шу даврда пластмасса ва кимёвий махсулотлар улуши 6,07 фоизни, ранг-ли ва кора металлар улуши 9,22 фоизни, энергетика манбалари 6,72 фоизни, машина ва асбоб-ускуналар 7 фоизни, озик-овкат махсулотлари 2,54 фоизни, бошка экспорт товарлари ва хизматларнинг улуши атиги 5,65 фоизни ташкил этар эди.

Жах,он тажрибасининг гувохлик бе-ришича, бир турдаги махсулотни куплаб микдорда экспорт килишга мосла-шиш мамлакат иктисодиётини ушбу махсулотнинг жахон бозори конъюнкту-расига боFл и к килиб куяди.

Хукуматимизнинг боскичма-боскич олиб бораётган ташки иктисодий сиёса-ти натижасида Узбекистон экспортида мустакиллик йилларида сезиларли тарки-бий узгаришларга эришилди.

2011 йилда экспорт махсулотлари хажми 2010йилга нисбатан карийб 15,4 фоизга купайди ва 15 миллиард доллар-дан купрокни ташкил этди. Бу 2000 йил-га нисбатан 4,6 баробар зиёддир. Ташки савдо айланмасининг ижобий сальдоси 4 миллиард 500 миллион доллардан ошди.

Ташки савдо айланмаси тарки-бидаги бундай ижобий узгаришлар

1 Давлат статистика кумитаси маълумотла-ри яъни, www.stat.uz сайти 2011 йил статистик курсаткичлари асосида муаллиф томонидан тайёр-ланди.

2 Давлат статистика кумитаси маълумотлари, www.stat.uz сайти 2011 йил статистик курсаткичлари

асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

мустакиллик йилларида мазкур сох,ага каратилган эътибор, хусусан экспорт-га йуналтирилган ишлаб чикаришни х,ар томонлама раFбатлантириш х,амда импорт урнини босадиган махсулотларни ишлаб чикаришни куллаб-кувватлашга йуналтирилган иктисодий сиёсат на-тижалари хисобланади. "Узбекистон мустакилликкача булган даврда-ги четга хомашё чикарадиган ва тайёр махсулотлар, асосан истеъмол товарла-рини олиб кирадиган мамлакатдан бугун-ги кунда тобора кушилган киймати юкори булган тайёр махсулотларни экспорт киладиган ва купрок ишлаб чикаришни техник х,амда технологик модернизация килиш учун мулжалланган юкори техно-логиялар асосидаги ускуналарни импорт киладиган мамлакатга айланиб бормокда.

Экспортнинг товар таркибини диверсификация килиш натижасида мамлакати-миз пахта яккахокимлиги окибати булган пахта толаси экспортига карамликдан ха-лос булди. Унинг экспортдаги улуши ка-майиб, 1990 йилдаги 59,7 фоиздан 2010 йилда 11,3 фоизга тушди"3 . 2011 йил -да экспорт таркибида тайёр махсулотлар улуши 60 фоизни ташкил этди, холбуки, 2000 йилда бу курсаткич карийб 46 фоизни ташкил этган эди.

3 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йил-ларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: "Узбекистон", 2011, 59-61-б.

1-расм.

Узбекистон Республикаси чет мамлакатларга экспорт ^илган мах,сулотларининг усиш суръатлари (20092011 йиллар, миллион АКШ долларида)1

16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0

1 ЗПА4 ^

11771,3

2009 йил

2010йил

2011йил

2- расм.

Таш^и савдо айланмасида экспорт ва импортнинг улуши (2009-2011 йиллар, фоизда)2

3- расм.

Узбекистонинг МДХ ва бош^а давлатлардаги экспорт салмоти (2009-2011 йиллар, миллион АКШ долларида)3

1 Давлат статистика кумитаси маълумотлари, www.stat.uz сайти 2011 йил статистик курсаткичлари асо-сида муаллиф томонидан тайёрланди.

2 Давлат статистика кумитаси маълумотлари, www.stat.uz сайти 2011 йил статистик курсаткичлари асо-сида муаллиф томонидан тайёрланди.

3 Давлат статистика кумитаси маълумотлари, www.stat.uz сайти 2011 йил статистик курсаткичлари асо-сида муаллиф томонидан тайёрланди.

4- расм.

Экспорт х,ажмида МД^ ва бошк,а давлатларнинг улуши (2009-2011 йиллар, фоизда)1

100%

80% 60% 40% 20% 0%

33,3 45,2 44,7

66,7

54,8 55,3

1бошк,а давлатлар ! МДХ, давлатлари

2009йил

2010йил

2011йил

Чет мамлакатларга мах,сулотларни экспорт килиш 2009 йилда 11771,3 миллион АКШ доллари, 2010 йилда 13044,5 миллион АКШ доллари ва 2010 йилда 15027,2 миллион АКШ долларини ташкил этган.

Ташки савдо айланмасида 2009 йилда экспорт улуши 44,5 фоиз ва импорт улуши 55,5 фоиз, 2010 йилда экспорт улуши 59,7 фоиз ва импорт улуши 40,3 фоизни х,амда 2011 йилда экспорт улуши 58,8 фоиз ва импорт улуши 41,2 фоиздан иборат булди.

Узбекистонда мах,сулотларни экспорт килишнинг усиш суръатлари улуши 2009 йилда МДХ давлатларига 99,9 фоиз ва бошка давлатларга 103,7 фоиз, 2010 йилда МДХ давлатларига 150,4 фоиз ва бошка давлатларга 91,0 фоиз х,амда 2011 йилда МДХ давлатларига 119,0 фоиз ва бошка давлатларга 112,6 фоизни ташкил этади.

Мазкур курсаткични микдорларда тах,лил килганимизда, Узбекистонда мах,сулотларни экспорт килишнинг улуши 2009 йилда МДХ давлатларига 3921,3 миллион АКШ доллари ва бошка давлатларга 7850,0 миллион АКШ доллари, 2010 йилда МДХ давлатларига 5898,7 миллион АКШ доллари ва бошка давлатларга 7145,8 миллион АКШ доллари, х,амда 2011 йилда МДХ давлатларига 6720,1 миллион АКШ доллари ва бошка давлатларга 8307,1 миллион АКШ доллари-дан иборат булди. Фоиз х,исобида тах,лил килганимизда куйидаги расмда келтитир-лагн натижаларни кузатишимиз мумкин:

1 Давлат статистика кумитаси маълумотлари, www.stat.uz сайти 2011 йил статистик курсаткичлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

Куйидаги жадвал маълумотлари оркали биз 2011 йилда экспортнинг х,удудлар микёсидаги улушини куришимиз мумкин:

2011 йилда экспортдаги энг юкори икдорга эга булган х,удудлар: Тошкент шах,ри (5539,5 миллион АКШ доллари), Тошкент вилояти (2244,5 миллион АКШ доллари) х,амда Андижон вилояти (902,3 миллион АКШ доллари)дир.

Экспортнинг усиш суръатлари буйича эса Андижон вилояти (141,3 фоиз), Хо-разм вилояти (132,0 фоиз), Кашкадарё вилояти (129,9 фоиз) Тошкент вилояти (127,8 фоиз) юкори натижаларга эришганлар.

Юкорида келтирилган ракамлар ва баён этилган фикрлар Узбекистонда мустакиллик йилларида экспортни, унинг узига хос хусусиятларидан келиб чиккан х,олда ривожлантиришга, экспортни х,ажмини купайтириш, географиясини ва таркибини бирмунча кенгайтиришга эри-шилганлигани намоён этмокда.

Экспорт х,ажмининг усиши бугунги кун-да пахта толаси, кимматбах,о металлар ва турли хом-ашё етказиб бериш х,исобига эмас, балки асосан автомобиллар, нефть-кимё ва металл мах,сулотлари, минерал УFитлар, ип-калава ва газлама, трикотаж буюмлар, курилиш материаллари ва бошка шу каби куплаб экспорт товарлари х,ажми ва турларини купайтириш эвазига таъминланмокда.

Мамлакатимизда ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва техноло-гик янгилаш дастурларини, замонавий бо-зор инфратузилмасини шакллантиришда экспорт килувчи корхоналар фаолиятини

4-жaдвaл

2011 йилдa экспоpтнинг x^y^napAarn сaлмоfи (миллион AKШ доллapидa 1

Xyдyдлap нoми ми<дopи уеиш cypъaти

Узбвкин^ Рвепубликаеи 15027,2 115,4

КopaкaлпoFиcтoн Рвепубликаеи 106,1 107,9

вилoятлap:

Aндижoн 902,3 141,3

Бyxopo 268,2 76,9

Жиззах 197,4 100,6

K,auii<aAapë 462,3 129,9

Нaвoий 618,0 111,7

Наманган 82,7 24,7

Caмap<aнд 133,2 121,9

Cypxoндapë 203,7 73,1

Cиpдapë 102,6 68,8

Toшкeнт 2244,5 127,8

ФapFoнa 432,2 95,7

Хopaзм 206,2 132,0

^шквнт ш. 5539,5 118,2

coлик1лap opкaли paFбaтлaнтиpиш ва та-кoмиллaштиpиш мaкcaдидa кyйидaги та-клифлapни кeлтиpиш мумкин:

- Coддaлaштиpилгaн тapтибдa фao-лият кypcaтaëтгaн ягoнa шлик тyлoвини тyлoвчи микpoфиpмa ва кичик кopxoнa-лap учун умумий caвдo-coтик хажмида Узи ишлаб чикapгaн ва эpкин алмашти-pилaдигaн валютага экcпopт килинган вapлap (ишлap, xизмaтлap) экcпopти улу-шига кapaб ятна coлик тyлoвини тулаш буйича куйидаги имтиëзлap бeлгилaш:

• экcпopт улуши 30 фoизгaчa микдopдa булганида - бeлгилaнгaн ят-

на coлик тyлoви cтaвкaлapи 30 фoизгa ка-мaйтиpилaди;

• экcпopт улуши 30 ва ундан кyпpoк фoиз булганида бeлгилaнгaн ягoнa coлик тyлoви cтaвкaлapи 2 бapaвap кaмaйтиpи-лади.

- Юкopи тexнoлoгияли у«уна-лapни, янги тypдaги тexникa ва тexнo-лoгиялapни ишлаб чикapyвчи хамда уз мaхcyлoтлapини экcпopт килувчи махаллий хужалик юpитyвчи cyбъeктлap-га кушимча имтиëз ва пpeфepeнциялapни кузда тутиш мaкcaдгa мyвoфикдиp.

Aдaбиётлap pyйxaти:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг Кoнcтитyцияcи.

2. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 1997 йил 10 oктябpдaги 'To-вapлap (ишлap, xизмaтлap) экcпopтини paFбaтлaнтиpишгa дoиp кушимча чopa-тaдбиpлap тyFpиcидa"ги ПФ-1871-шнли Фapмoни.

3. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2011 йил 24 aвгycтдaги "Кичик бизнec ва xycycий тaдбиpкopликни янада pивoжлaнтиpиш учун кулай ишбилapмoнлик мухитини шaкллaнтиpишгa дoиp кушимча чopa-тaдбиpлap тyFpиcидa"ги ПФ-4354-coнли Фapмoни

4. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2011 йил 25 авгу^даги "Бю-poкpaтик тycиклapни бapтapaф этиш ва тaдбиpкopлик фaoлияти эpкинлигини янада oшиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПК-1604-шнли Кapopи.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 Давлат етатиетика кумитаеи мaълyмoтлapи, www.stat.uz еайти 2011 йил етатиетик кypcaткичлapи aco-еида муаллиф тсмснидан тaйëpлaнди.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 26 мартдаги "Экс -порт килувчи корхоналарни раFбатлантиришни кучайтириш ва ракобатбардош мах,сулотларни экспортга етказиб беришни кенгайтириш борасида кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-1731-сон Карори

6. Узбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 21 июлдаги «Ташки икгисодий ва савдо алокалари, хорижий инвестицияларни жалб этиш сох,асида бошкарув тизимини такомиллаштириш туFрисида»ги фармони.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 14 мартдаги "Иш -лаб чикаришни модернизациялаш, техник ва технилогик кайта жих,озлашни раFбатлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги фармони.

8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 02 декабрдаги "На-воий вилоятида эркин индустриал зона ташкил этиш туFрисида"ги ПФ-4059-сонли фармони

9. Расулов Н.Н. Стимулирование привлечения иностранных инвестиций в экономику Узбекистана. -Ташкент, 2003.

10.Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление портфелем инвестиций. -Москва, 2006.

11.Дадаханов Д. Сотрудничество Республики Узбекистан с Азиатским банком развития// Иностранные инвестиции в Республике Узбекистан. Таш-кент:2009. -№2. -с.11-15.

12.Абдурахмонов Дж. Антикризисные меры по поддержке предприятий реального сектора экономики республики Узбекистан как путь преодоления негативных последствий мирового финансово-экономического кризиса// Иностранные инвестиции в Республике Узбекистан. Ташкент:2009. -№1. -с. 4-9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.