Научная статья на тему 'Ташқи савдодаги таркибий ўзгаришлар: асосий тенденциялар ва устувор иўналишлар'

Ташқи савдодаги таркибий ўзгаришлар: асосий тенденциялар ва устувор иўналишлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
103
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — А. А. Абдувалиев

Бугунги кунда Ўзбекистон жаҳон хўжалик тизимида инновацион ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш соҳаларида ривожланган давлатлар қатори иқтисодиёти рақобатбардош мамлакат сифатида ўз ўрнини эгаллаши асосий масалалардан бири ҳисобланади. Ижобий натижаларга фақатгина бозорлар кўламини кенгайтириш, экспорт қилувчи корхона ва ташқи савдо компанияларнинг интеграция ва кооперация стратегиялари асосида мустаҳкам илмий-техник ҳамкорлик ва компаниялараро алоқаларни фаоллаштириш орқалигина эришиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ташқи савдодаги таркибий ўзгаришлар: асосий тенденциялар ва устувор иўналишлар»

А.А. Абдувалиев

и.ф.н.,

Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси И^тисодиёт институти катта илмий ходими

ТАШКИ САВДОДАГИ ТАРКИБИИ УЗГАРИШЛАР: АСОСИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ВА УСТУВОР ИУНАЛИШЛАР

Бугунги кунда Узбекистон жацон хужалик тизимида инновацион ишлаб чицариш, хизмат курсатиш соцаларида ривожланган дав-латлар цатори ицтисодиёти рацобатбардош мамлакат сифати-да уз урнини эгаллаши асосий масалалардан бири цисобланади. Ижобий натижаларга фацатгина бозорлар куламини кенгайти-риш, экспорт цилувчи корхона ва ташци савдо компанияларнинг интеграция ва кооперация стратегиялари асосида мустацкам илмий-техник цамкорлик ва компаниялараро алоцаларни фаол-лаштириш орцалигина эришиш мумкин.

Бу хусусда мамлакатимиз Президенти ИАКаримов томонидан: "...кооперация ало-каларини кучайтириш ва хамкорликни мус-тах,камлаш, максадга мувофик холатларда, трансмиллий корпорациялар таркибига ки-риш очик иктисодиёт йулида изчил ривож-ланишимизнинг мухим омили хисобланади"1 - деб таъкидланган.

Республикамиз ташки иктисодий фаолия-ти (ТИФ)ни ривожлантириш ва эркинлашти-ришда унинг асосий кисмига, яъни ташки савдони ривожлантиришга, экспортга йунал-тирилган ва импорт урнини босадиган мах-сулотлар ишлаб чикариш, уларда таркибий узгартиришлар масалаларига хозирги боск-ичдаги устувор масалалардан бири сифатида

1 Каримов И.А. Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимизнинг хаёт дара-жасини юксалтириш - барча демократик янгиланиш ва иктисодий ис-ло^отларимизнинг пировард максадидир. Т.:Узбекистон, 2007, 41-бет.

каралмокда. Зеро, Президентимиз И.А.Каримов томонидан таъкидланганидек: "... экспорт килинадиган махсулотларимиз таркибини ва умуман, ташки савдо айланмасини янада диверсификация килиш долзарб масала булиб колмокда"2.

Мамлакатимизда ташки савдони ривожла-нишидаги 2003 йилда бошланган ижобий тен-денциялар 2009 йилда янада мустахкамлан-ди ва ташки савдо айланмасида 2003 йилдан бошлаб 2009 йилгача жадал усиш суръатла-ри кузатилади. Масалан, ташки савдо айлан-маси 2003 йилда 6689,2 млн. АК,Ш долларини ташкил этган булса, 2009 йилда ушбу курсат-кич 21209,6 млн. АКШ долларини ташкил этган, яъни, 2003 йилга нисбатан ташки савдо

2 Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир / И.А.Каримов. - Тошкент: "Узбекистон", 2010.- 64 б.

айланмаси 14520,4 млн. АКШ долларига, шу жумладан МДХ давлатлари билан 5900,8 млн. АКШ долларига ва бошка хорижий давлат-лар билан 8619,6 млн. АКШ долларига усган-лигини куришимиз мумкин (1-жадвал).

Умумий экспорт 2009 йилда 11771,3 млн. АКШ долларини ташкил этгани хрлда 2003 йилга нисбатан ушбу курсаткич 8046,3 млн.

АКШ долларига, МДХ давлатлари билан 2952,1 млн. АКШ долларига ва бошка хорижий дав-латлар билан 5094,2 млн. АКШ долларига усган-лиги кузатилади. Савдо балансининг ижобий сальдоси 2009 йилда 2333,0 млн. АКШ долларини ташкил этган, аммо ушбу курсаткич утган йилга нисбатан 1735,8 млн. АКШ долларига камайганлиги кузатилади (1-расм).

1-жадвал.

Узбекистан Республикаси ташки и^тисодий фаолиятининг асосий курсаткичлари* (млн. А^Ш долл.)

Курсаткичлар 2003 йил 2004 йил 2005 йил 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 йил

Ташци савдо айланмаси 6 689,2 8 669,0 9 500,1 10 780,7 15 719,6 19 077,0 21209,6

МДХ давлатлари 2 105,4 3 002,6 3 403,4 4 656,1 7 679,1 7 214,5 8006,2

хорижий давлатлар 4 583,8 5 666,4 6 096,7 6 124,6 8 040,5 11 862,5 13203,4

Экспорт 3 725,0 4 853,0 5 408,8 6 384,5 8 991,5 11 572,9 11771,3

МДХ давлатлари 969,2 1 528,4 1 722,6 2 685,0 4 273,0 4 010,8 3921,3

хорижий давлатлар 2 755,8 3 324,6 3 686,2 3 699,5 4 718,5 7 562,1 7850,0

Импорт 2 964,2 3 816,0 4 091,3 4 396,2 6 728,1 7 504,1 9438,3

МДХ давлатлари 1 136,2 1 474,2 1 680,8 1 971,1 3 406,1 3 203,7 4084,9

хорижий давлатлар 1 828,0 2 341,8 2 410,5 2 425,1 3 322,0 4 300,4 5353,4

Савдо баланси 760,8 1 037,0 1 317,5 1 988,3 2 263,4 4 068,8 2333,0

МДХ давлатлари -167,0 54,2 41,8 713 , 9 866,9 807,1 -163,6

хорижий давлатлар 927,8 982,8 1 275,7 1 274,4 1 396,5 3 261,7 2496,6

Ташци савдо айланмаси таркиби, % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1000

МДХ давлатлари 31,5 34,6 35,8 43,2 48,9 37,8 37,7

хорижий давлатлар 685 65,4 64,2 56,8 51,1 62,2 623

*Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тузилган1.

1-расм.

Узбекистон Республикаси ташки савдо балансининг та^лили* (млн. А^Ш долл.)

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0

шж\ щ

□ Экспорт

□ Импорт

□ Савдо баланси

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 й. й. й. й. й. й. й. й. й. й. *Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тузилган2.

1 Узбекистан Республикасининг статистик ахборотномаси 2009 йил. Т.: 2010.

2 Узбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси 2009 йил. Т.: 2010.

2000-2009 йиллар давомида экспорт курсаткичлари таркибида энергия манбала-ри экспорти тобора ортиб бормокда ва маз-кур давр ичида энг юкори (34,2 фоиз) курсат-кичга эришилган. Аксинча, пахта толаси экс-портида эса, тобора пасайб бориш динами-каси кузатилмокда (2-жадвал). Чунки, пахта толасини хом ашё сифатида эмас, балки рес-публикамизда ташкил этилган ва фаолият юритиб келаётган текстиль саноати кушма корхоналари, пахта толасидан тайёр махсу-лот ишлаб чикарувчи кушма корхоналарнинг сони ортаётганлиги ва экспорт тарикасида тайёр текстиль махсулотлари билан изохла-шимиз мумкин. Зеро, Президентимиз И.А.Каримов: "... жахон бозорида нархи кескин ту-шиб кетган хом ашё ресурсларини экспорт килиш амалиётидан имкон кадар тезрок куту-либ, тайёр ракобатдош махсулотлар экспор-тини фаол ошириш ва бу махсулотлар етка-

зиб бериладиган мамлакатлар географияси-ни янада кенгайтиришимиз керак" - деб ало-хида белгиланган1.

2-жадвалдан куриниб турибдики, респуб-ликанинг умумий экспортида хизматларнинг улуши 2000 йилда 13,7 фоизни ташкил кил-ган булса, 2008 йилга келиб 10,4 фоизни ташкил килди (интенсив пасайиш динамикаси кузатилмокда). Аксинча, жахон иктисодиёти-да хизматлар сохаси хажми ва ЯИМдаги улуши тобора ортиб бормокда ва сохага жалб килинган ходимлар сони хамда хизматларнинг халкаро савдоси курсаткичларида усиш тенденцияси кузатилган.

Жахон банкининг маълумотларига кура, ЯИМдаги хизматлар улуши жахон ЯИМнинг тахминан 68 фоизини ташкил этади. Мисол учун, 2004 йилда ушбу курсаткич Данияда 73,1 фоизни, АКШда 64,9 фоизни, Францияда 75,8 фоизни, Буюк Британияда 72,7 фоизни таш-

2-жадвал.

Узбекистон Республикаси экспорти товарлар буйича таркибининг узгариш динамикаси (фоиз ^исобида)*

Йиллар Пахта толаси Озик,-овк,атлар Кимё махсулотлари ва пластмасса Энергия манбалари Рангли ва кора металлар Машина ва асбоб-ускуналар Хизматлар Бо шкала р Жами (%)

2000 27,5 5,4 2,9 10,3 6,6 3,4 13,7 30,2 100

2001 22,0 3,9 2,7 10,2 7,0 3,9 14,6 35,7 100

2002 22,4 3,5 3,0 8,1 6,4 3,9 15,9 36,8 100

2003 19,8 2,7 3,1 9,8 6,4 5,9 14,4 37,9 100

2004 18,1 3,8 4,7 12,4 8,6 7,4 11,8 33,2 100

2005 19,1 3,8 5,3 11,5 9,2 8,4 12,2 30,5 100

2006 17,2 7,9 5,6 13,1 12,9 10,1 12,1 21,2 100

2007 12,5 8,5 6,8 20,2 11,5 10,4 10,7 19,4 100

2008 9,2 4,4 5,6 25,2 7,0 7,5 10,4 30,7 100

2009 8,6 6,0 5,0 34,2 5,0 2,9 8,8 29,5 100

*Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика ^умитаси маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тузилган2. -

1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир / И.А.Каримов. - Тошкент: "Узбекистон", 2010.- 64 б.

2 Узбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси 2009 йил. Т.: 2010.

кил этган. Хизмат курсатиш сохасига жалб килинган ходимлар сони эса, АКШда банд булган ахоли сонининг 78 фоизини, Люксем-бургда 77 фоизини, Австралияда 75 фоизини, Канадада 75 фоизини, Норвегияда 74 фоизини, Бельгияда 73 фоизини, Данияда 73 фоизини ташкил этган1.

2008 йилда импорт таркибининг янада оптималлашуви - 7504,1 млн. АК,Ш доллари (2000-2007 йиллар оралигида энг юкори курсаткич), республикада ишлаб чикарилмай-диган ва корхоналарнинг ишлаб чикариш жараёни учун зарур махсулотлар импорти хажмининг ошиши кузатилди. Импорт тарки-бини оптималлаштириш борасида амалга оширилган ижобий ишлардан бири, машина ва асбоб-ускуналарнинг жами импортдаги улушининг 2000 йилдан бошлаб 35,4 фоиз-дан 2008 йилда 53,3 фоизгача усганлиги хисоб-ланади (3-жадвал). Ушбу холат эса, республи-камиз хукумати томонидан амалга оширила-

ётган миллий иктисодиётни таркибий жихат-дан кайта куриш стратегиясига мувофик ке-лади.

Юкоридаги жадвалларга кура, Узбекистон-нинг умумий импортида машина ва асбоб-ускуналар 2009 йилда 56,5 фоизни ташкил килган булса (усиш тенденцияси кузатилиб), экспортида эса, атиги 2,9 фоизни ташкил килган ва утган йилга нисбатан кескин (4,6 фоизли пунктга) тушиб кетган.

Маълумки, машина ва асбоб-ускуналарни ишлаб чикариш сохаси асосан урта ва юкори технологик тармоклар каторига киради. Шу жихатдан, бундай махсулотлар юкори илмий сигимликка эга ва уларни ишлаб чикариш учун катта хажмда илмий-тадкикот ишлар бажарилиши талаб килинади. Бугунги кунда жахон иктисодиётида айнан ушбу талабларга йирик интеграциялашган корпоратив тузул-ма (ИКТ)лар жавоб беришмокда. Маълумки, дунёдаги энг йирик 100 трансмиллий корпо-

3-жадвал.

Узбекистон Республикаси импорти товарлар буйича таркибининг узгариш динамикаси (фоиз ^исобида)*

Йиллар Озик,-овк,атлар Кимё махрулотла ри ва пластмасса Энергия манбалари Рангли ва кора металлар Машина ва асбоб-ускуналар Хизматлар Бошкалар Жами (%)

2000 12,3 13,0 3,8 8,6 35,4 8,5 17,8 100

2001 10,8 10,6 1,9 10,9 41,2 10,3 14,3 100

2002 12,5 15,1 1,3 8,0 41,4 10,6 11,1 100

2003 9,9 12,8 2,7 7,9 44,4 10,2 12,1 100

2004 6,8 12,5 2,1 10,3 46,0 11,1 11,2 100

2005 7,0 13,6 2,5 10,3 43,3 10,4 12,9 100

2006 7,7 13,8 4,2 6,7 47,0 8,4 12,2 100

2007 7,2 13,1 3,5 7,5 49,6 5,8 13,3 100

2008 8,1 13,0 2,1 6,8 53,3 5,7 11,0 100

2009 9,0 11,1 3,5 6,3 56,5 4,4 9,2 100

*Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тузилган2.

1 Балаева О.Н., Предводителева М.Д. Сфера услуг в мировой экономике: тенденции развития // Мировая экономика и международные от- р Узбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси ношения. 2007. - № 3. - С. 23-28. 2009 йил. Т.: 2010.

рациялардан 10 таси автомобилсозлик соха-сида фаолият юритишмокда1.

Хар кандай миллий хужалик учун кушил-ган киймат даражаси юкори булган тайёр махсулотларни экспорт килиш иктисодий жихатдан кулай хисобланади. Аммо тахлиллар шуни курсатдики, сунгги йилларда жахон бозорининг экспорт таркибида жиддий узга-ришлар юз берди. Агар I960 йилда озик-овк-ат, хом ашё ва ёкилги махсулотларининг жахон экспортидаги салмоги 44,2 фоизни таш-кил этган булса, 2000 йилга келиб ушбу курсаткич 18 фоизгача пасайди. Айни вактда бундан фаркли равишда, тайёр ва ярим тайёр махсулотлар улуши 55,8 фоиздан 82,0 фоизгача усди2.

Миллий махсулотларнинг ракобатбардош-лигини таъминлаш, ташки бозорларда унинг сотув хажмини ошириш ва таркибини узгар-тириш, инновацион ИКТларни шакллантир-масдан ва ривожлантирмасдан мумкин эмас. Мазкур масалани хал килиш, ИКТлар фаоли-ятларини шакллантириш ва тугридан-тугри

таъсир чораларини узида мужассамлаштир-ган хукукий ва бошка конуний хужжатларни, дастурларни кабул килишни такозо этади.

ИКТларни шакллантириш оркали юкори технологик илмий сигимли тармокларни ри-вожлантириш стратегиясини амалга ошириш (самолётсозлик, машинасозлик, биотехнология ва бошкалар) нафакат халк хужалигини янги техника-технологиялар асосида шакллантириш, балки ишлаб чикаришнинг самарадор-лигини тубдан оширишга ва ривожланган давлатлар сингари, экспортнинг асосий тар-кибий кисмларига айланишида ва жахон хужа-лиги хамда худудий алокаларни ривожлан-тиришда хизмат килади.

Республикамизда ишлаб чикарилаётган саноат махсулотлари экспортини ривожлан-тириш ва мазкур жараённинг барча иштирок-чиларининг - саноат корхоналари, молия-кредит уюшмалари, ташки савдо компания-лари, корпоратив тузилмалар фаолиятлари-ни мувофиклаштиришни такозо этади.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Каримов И.А. Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимизнинг х,аёт даражасини юксалти-риш - барча демократик янгиланиш ва иктисодий ислох,отларимизнинг пировард максадидир. Т.:Узбекистон, 2007, 41-бет.

2. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлиги-ни янада юксалтиришдир. Т.: Узбекистан, 2010, 80-б.

3. Узбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси 2009 йил. Т.: 2010.

4. Балаева О.Н., Предводителева М.Д. Сфера услуг в мировой экономике: тенденции развития // Мировая экономика и международные отношения. 2007. - № 3. - С. 23-28.

5. World Investment Report: Transnational Corporation and the Infrastructure Challenge. UNCTAD. 2008. - P. 27.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Устинов И.Н. Мировая торговля: статистическо-аналитический справочник. - М.: Экономика. 2000. -356 с.

1 World Investment Report: Transnational Corporation and the Infrastructure Challenge. UNCTAD. 2008. - P. 27.

2 Yctuhob M.H. MupoBaii ToproB^a: CTaTUCTUHecKo-BHMUKfloneflUHecKUM c^oBapb. - M.: 3KOHOMUKa. 2002. - 55 c.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.