Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚОНУНЛАРИДА ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИ ЭРКИНЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚОНУНЛАРИДА ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИ ЭРКИНЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
109
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оммавий ахборот воситалари / Конституция / қонун нормалари / ахборот эркинлиги / ОАВнинг мустақиллиги / журналист ва цензура.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Жасурбек Илхомбек Ўғли Илхомбеков

Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикаси қонунларида оммавий ахборот воситалари эркинлигини таъминлашнинг ўзига хос хусусиятлари ва қонун нормаларининг бевосита Конституциямиз билан ҳамоҳанглиги ҳақида сўз боради. Конституциямизда келтирилган норманинг бошқа ОАВ соҳасида қабул қилинган нормаларга асос бўлиб хизмат қилиши ҳуқуқий таҳлил қилинган. Бундан ташқари ОАВ эркинлиги таъминланишининг ва улар фаолияти эркинлигининг ҳуқуқий асосларини бир нечта қонун нормалари мисолида таҳлил қилинган. Ушбу таҳлил ва фикрлар мамлакатимизда оммавий ахборот воситалари ривожланиши, тараққий этиши ҳамда давлат ва жамият ривожига хизмат қилишида муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚОНУНЛАРИДА ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИ ЭРКИНЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Y3BEKHCTOH PECnYB^HKACH KpHYKHAPH^A OMMABHH AXBOPOT BOCHTA^APH ЭPKHН^HГHНH TAEMHH^AmHHHr Y3HrA XOC

XYCYCHHT^APH

Жасурбек Илхомбек уFли Илхомбеков

Тошкент давлат юридик университети Илмий бошкарманинг Стратегик ривожланиш ва халкаро рейтингларга кириш булими услубчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Узбекистон Республикаси конунларида оммавий ахборот воситалари эркинлигини таъминлашнинг узига хос хусусиятлари ва конун нормаларининг бевосита Конституциямиз билан хамоханглиги хакида суз боради. Конституциямизда келтирилган норманинг бошка ОАВ сохасида кабул килинган нормаларга асос булиб хизмат килиши хукукий тахлил килинган. Бундан ташкари ОАВ эркинлиги таъминланишининг ва улар фаолияти эркинлигининг хукукий асосларини бир нечта конун нормалари мисолида тахлил килинган. Ушбу тахлил ва фикрлар мамлакатимизда оммавий ахборот воситалари ривожланиши, тараккий этиши хамда давлат ва жамият ривожига хизмат килишида мухим ахамият касб этади.

Калит сузлар: оммавий ахборот воситалари, Конституция, конун нормалари, ахборот эркинлиги, ОАВнинг мустакиллиги, журналист ва цензура.

Замонавий дунёни ахборотсиз ва ахборот маконисиз тасаввур килиш кийин булиб колди. Зеро, бугунги глобаллашув жараёни шиддат билан тезлашаётган бир даврда медиа макон купгина сохалар ривожи ва тараккий топишига хар жихатдан таъсир утказмокда. Чунки, муайян бир ахборотга эга булмай туриб маълум бир сохани ривожлантириш бугунги кунда имконсиз булиб колди. Шунинг учун хам кейинги йилларда инсониятнинг ахборот ва маълумот олишга булган эхтиёжи хар качонгидан хам юкори.

Истиклолнинг илк йилларидан бошлаб мамлакатимизда оммавий ахборот воситаларини хар томонлама ривожлантиришга алохида эътибор каратила бошланди. Бунинг учун эса мустахкам ташкилий-хукукий асос барпо этиш зарурияти тугилди.

Миллий матбуотимизнинг сифатини, махорат ва таъсирчанлигини ошириш, уни ривожланган давлатларнинг оммавий ахборот воситалари эришган юксак талаб ва мезонлар даражасига кутариш учун имкон берадиган шарт-шароитларни яратиш максадида оммавий ахборот воситалари сохасидаги конунчиликни янада

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

такомиллаштириш эхтиёжи юзага келди. Оммавий ахборот воситаларига мамлакатимизда амалга оширилаётган ички ва ташки сиёсатни, юртимизда ва хорижда содир булаётган вокеаларни фикрлар хилма-хиллигини хисобга олган холда янада фаолрок ёритиш учун кушимча шарт-шароитлар тугдириб бериш лозим эди.

Эътироф этиш жоиз, истиклол йилларида мамлакатимизда оммавий ахборот воситалари хам узгача мазмун ва мохият касб этиб, ривожланишнинг янги боскичига кутарилди. Давлат микёсида бу борадаги ислохотларга алохида эътибор каратилди. Тизимли равишда ишлар олиб борилиб, бугунги кунда оммавий ахборот воситалари жамиятимиз тараккиётининг ажралмас бир кисмига айланиб улгурди. Мазкур тизимнинг хукукий демократик давлат, кучли фукаролик жамиятини куриш жараёнлари, ислохотларни янада чукурлаштириш, фукароларимиз онги ва тафаккурида демократик кадриятларни мустахкамлаш йулидаги урни мухим эканлиги барчамизга маълум.

Мамлакатимизда ушбу сохада олиб борилган ислохотлар оммавий ахборот воситаларини хар томонлама ривожланишига туртки булиб хизмат килди. Бунинг натижасида эса мустахкам ташкилий-хукукий асос барпо этилди.

Юртимизда бунинг учун барча имкониятлар мавжуд. Зеро, юкорида айтиб утганимиздек, республикамизда истиклолнинг илк йилларидан бошлаб ахборот сохасини ислох килиш, суз ва ахборот эркинлигини таъминлаш, оммавий ахборот воситаларини куллаб-кувватлаш ва ривожлантиришга доир боскичма-боскич ислохотлар амалга оширилмокда.

Хусусан, Конституциямизнинг XV боби "Оммавий ахборот воситалари" деб номланиб унинг 67-моддасида "Оммавий ахборот воситалари эркиндир ва конунга мувофик ишлайди. Улар ахборотнинг тугрилиги учун белгиланган тартибда жавобгардирлар. Цензурага йул куйилмайди"1 деб катъий белгилаб утилган.

Бош ^омусимиз хисобланган Конституцияда оммавий ахборот воситаларининг эркинлиги ва цензурага йул куйилмаслиги, хар кимнинг ахборотни монеликсиз излаши, олиши ва таркатишини белгиловчи нормалар мустахкамланиши, шунингдек, мукаммал конунчилик базасининг яратилиши оммавий ахборот воситаларида туб узгаришлар юз беришига хамда соха ходимларининг эмин-эркин фаолият юритишлари учун кенг имкониятлар эшигини очиб берди. Кабул килинган "Оммавий ахборот воситалари тугрисида"ги, шунингдек, "Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тугрисида"ги, "Журналистлик фаолиятини химоя килиш тугрисида"ги,

1 Крнун ^ужжатлари маълумотлари миллий базаси, 03/21/671/0093-сон

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

"Ноширлик фаолияти тугрисида"ги, "Реклама тугрисида"ги ва бошка унга яккин конун, бир катор конуности хужжатлари хам юртимиздаги хозирда мавжуд мингдан ортик оммавий ахборот воситаларининг ривожига хизмат килмокда. Шуларнинг натижасида, таъбир жоиз булса, мамлакатимизда узига хос миллий медиа бозори шаклланмокда.

Шу уринда миллий конунчилигимизнинг ОАВ сохасидаги узига хос хусусиятларини куриб чиксак. Маълумки, мамлакатимиз конунчилигида кабул килинаётган нормаларнинг барчаси Конституциямизга мос булиши ва унга зид келмаслиги лозим. Шундай экан Бош ^омусимизнинг 29, 30 ва 67-моддаларида мустахкамланган нормалар кейинги йилларда кабул килинган ОАВ сохасидаги барча конун нормаларига асос булиб хизмат килди ва килмокда. Конституциямизда белгилаб куйилган 67-моддада ОАВнинг эркинлиги ва конунга мувофик ишлаши бошка конун нормаларида кай тартибда мустахкамланганини куриб утсак. Хусусан, "Оммавий ахборот воситалари тугрисида"ги конуннинг 5-моддасида Узбекистон Республикасида оммавий ахборот воситалари эркиндир. Оммавий ахборот воситалари конунчиликка мувофик ахборотни излаш, олиш, тадкик этиш, таркатиш, ундан фойдаланиш, уни саклаш хукукига эга2, деган норма мустахкамлаб куйилган. Худди шу каби норма бошка бир "Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тугрисида"ги конуннинг 4-моддаси биринчи кисмида Узбекистон

Республикасининг Конституциясига мувофик хар ким ахборотни монеликсиз излаш, олиш, текшириш, таркатиш, ундан фойдаланиш ва уни саклаш хукукига эга , деб мустахкамланган. Бундан ташкари "Ноширлик фаолияти тугрисида"ги конуннинг 5-моддаси "Ноширлик фаолиятининг эркинлиги принципи" деб номланиб, унинг биринчи кисмида ноширлик фаолияти субъектлари уз фаолиятида, шу жумладан мавзуни, ихтисослашувини, ишлаб чикариш кооперациясини аниклашда, муаллифларни танлашда, ададни, ноширлик махсулотининг нархларини белгилашда, узаро алокаларнинг, ишлаб чикарувчилар ва етказиб берувчилар, шунингдек бошка ташкилотлар билан алокаларнинг шаклларини белгилашда мустакилдир4, деган норма жой олган. Куриниб турибдики мавжуд конун нормаларида ОАВнинг эркинлиги ва мустакиллиги катъий белгилаб куйилган. Бу эса ОАВнинг ривожланиши ва фаолият юритиш эркинлигига катта замин яратди. Зеро, факат мустакил ва конунга буйсунган холда фаолият юритган сохагина ривожланиш йулидан дадил бора олади.

2 Крнунчиликмаълумотлари миллий базаси, 21.04.2021 й., 03/21/683/0375-сон

3 https://lex.uz/docs/52268

4 Крнунчилик маълумотлари миллий базаси, 26.11.2021 й., 03/21/731/1095-сон

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Фикримизни давом эттирган холда, ОАВ фаолиятига аралашувига тускинлик килиш такикланганлиги конун нормаларимизда кай тартибда мустахкамлаб куйилганлигига тухталсак. "Оммавий ахборот воситалари тугрисида"ги конуннинг 5-моддасининг учинчи кисмида давлат оммавий ахборот воситаларининг фаолияти ва ахборотдан фойдаланиш эркинлигини, мулк хукукини, давлат органларининг гайриконуний карорларидан, улар мансабдор шахсларининг гайриконуний харакатларидан (харакатсизлигидан) химоя килинишини кафолатлайди. Оммавий ахборот воситаларининг фаолиятига тускинлик килиш ёки аралашиш такикланади, деган норма булса, "Журналистлик фаолиятини химоя килиш тугрисида"ги конуннинг 4-моддаси иккинчи

кисмида хеч ким журналистдан эълон килинаётган хабарлар ёки материаллар олдиндан келишиб олинишини, шунингдек уларнинг матни узгартирилишини ёхуд уларнинг нашрдан бутунлай олиб ташланишини (эфирга берилмаслигини) талаб килиш хукукига эга эмас5, деган норма жой олган. Худди шу норма "Ноширлик фаолияти тугрисида"ги конуннинг 5-моддаси иккинчи кисмида куйидагича агар давлат органларининг ва жамоат бирлашмаларининг мансабдор шахслари нашрнинг муаллифлари булмаса, ушбу мансабдор шахслар томонидан нашриётлардан материалларнинг олдиндан келишиб олинишини, матнни олиб ташлашни ёки унинг айрим кисмларини тузатишни талаб килишга йул куйилмайди6, дея баён этилган. Ушбу нормаларда мустахкамлаб куйилганидек ОАВ фаолиятига хар кандай ноконуний аралашувга йул куйилмайди. Айникса, бошка бирор шахсларнинг соха вакилларининг фаолиятига халал беришлиги конун нормалари билан такикланганини куриб чикдик.

Бош Комусимизда ОАВнинг ахборотни тугрилиги учун белгиланган тартибда жавобгарликлари келтирилган. Бу бежиз эмас албатта, зеро мухим жихат шундаки, ахборот сохаси жадал суръатлар билан ривожланиб бораётган хозирги глобаллашув шароитида, айникса, замонавий ахборот-коммуникация технологиялари, хусусан, интернет тизими турли давлатлар ва минтакалар уртасидаги чегараларни очиб бераётган бир пайтда, айрим гаразли кучлар бу имкониятлардан уз максадлари йулида мафкуравий курол сифатида фойдаланаётганини хам хисобга олиш зарур. Шу боис, ахборот оламидаги устунлик куп нарсани хал этадиган бугунги вазиятда мустакил онг ва мустакил фикрга эга булган шахсни тарбиялаш масаласи нафакат маънавий, керак булса, мухим сиёсий ахамиятга молик масаладир. Демак, ёш авлоднинг калби ва онгида мафкуравий бушликка йул куймаслик, уларнинг дунёда руй бераётган сиёсий

5 https://lex.uz/docs/9540

6 Крнунчилик маълумотлари миллий базаси, 26.11.2021 й., 03/21/731/1095-сон

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

^apaeHnap MasMyH-Moxutfra Ba acn caöaönapuHu nyKyp aHraamu, Tyrpu ugpoK эта onHfflH, y3 aTpo^uga cogup öynaeTraH BoKea-xogucanap xaKuga xaKKoHufi MatnyMoraapra, энг MyxuMu, y3 MycTaKun ^uKpura эгa öy-numura эpнmнm öyryHru HcnoxoTnapHMH3HHHr MaKcag Ba Ba3H^anapnga ycTyBop axaMuaT Kacö этagн. fflyHgafi экaн ymöy ^uxaT KOHyH HopManapuMroga KaHgafi aKC этгaн. XycycaH, "OMMaBHH axöopoT BOCHTanapn Typpucuga'^u KOHyHHHHr 5-Moggacu TypTHHHH KHCMHga oMMaBufi axöopoT BOCHTanapn KoHyHnunuKKa MyBO^HK TapKarnnaeTraH axöopoTHHHr xonucnuru Ba HmoH^nunuru ynyH öenrunaHraH TapTuöga ^aBoörap öynagu, geö axöopoT TapKaTyBnu MeguaHuHr ^aBoSrapnuru öenrunaHraH. MatnyMKu OAB ^aonuaraga coxaHHHr a^panMac khcmh Ba roparu cu^araga ^ypHanucTnap Ba ynapHHHr ^aonuara MyxuM axaMuaT Kacö этagн. 3epo, afiHaH ^ypHanucraap axöopoTHH ynarnurn Ba oMMara eTKa3um ®;apaeHHga eTaKHugupnap. Xym, afiHaH ^ypHanucTnapHHHr axöopoT eTKa3umgaru ^aBoörapnHKnapu KoHyHHunuruMroga KaHgafi aKc эткaнпнгн Ba ynap ^aBoörapnuru HHManapga öenrunaHraHHHH Taxnun KuncaK. "^ypHanucTHHK ^aonuaTHHu xhmo« Kunum Tyrpucuga^ru KoHyHHHHr 15-Moggacu "^ypHanucTHuHr ^aBoörapnuru", gea HoMnaHuö yHuHr ^aBoörapnuru Kyfiugarunapga aKc этagн. ^ypHanucT y3u TafiepnaeTraH Ba TapKaraeTraH xaöapnap xaMga MaTepuannapHuHr xaKKoHufi öynumu ynyH KoHyHHunuKga öenrunaHraH TapTuöga ^aBoörapgup, geö ynapHuHr ^aBoörapnuK Manacura ofiguHnuK KupuranraH. Ymöy Moggaga ^ypHanucrauHr TapKarraH axöopoTu Kafi xonnapga ^aBoörapnuKKa TopTunMacnuru Macanacu xaM öenrunaö KeranraH. ^yHKu ^ypHanucT xaM axöopoT MaTepuannapuHu aKcapuaT xonnapga umoH^nu MaHöanapgaH onuö Ba aBBangaH TeKmupuö, cyHr oMMara omKop Kunagu. .HeKuH myHgafi xonnapga xaM ^aonuara gaBoMuga KaMnunuKnap Ba xaronap кyзaтнпнmн MyMKuH. XycycaH, ^ypHanucT oMMaBufi axöopoT BocuTanapuga xaKuKaTra moc KenMafiguraH MaTepuarnapHu TapKaTraHnuru ynyH Kyfiugaru xonnapga ^aBoörap öynMafigu:

arap öy MatnyMoraap pacMufi xaöapnapgaH, HopMarnB-xyKyKufi xy^^aTnapgaH eKu pacMufi cTaracraKa xнcoöoтпapн MatnyMoraapugaH exyg axöopoT areHTnuKnapu eKu gaBnaT xokumu^tu Ba öomKapyBu opraHnapuHuHr MaTöyoT xroMaraapu opKanu, myHuHrgeK ynapHuHr pacMufi Beö-cafiraapugaH onuHraH öynca;

arap öy MatnyMoraap onguHgaH e3uö onuHMacgaH э$нpгa öepunaguraH Myannu^nuK nuKumnapuga MaB^yg öynca eKu nuKumnapHuHr cy3Ma-cy3 TaKpopnaHumu (cTeHorpa^ua, ayguo-, внgeoeзyвн) öynca, geraH HopMa ymöy KoHyHga MycTaxKaMnaHraH.

OMMaBufi axöopoT BocuTanapu ^aonuaTuga цeнзypa Macanacu gon3apö Macana öynraHnuru öouc Кoнcтнтyцнaмнзнннг 67-Moggacuga Kartufi Kunuö

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

цензурага йул куйилмайди, дея белгилаб утилган. Шу уринда айнан цензура масаласида ОАВга тегишли конун хужжатларида белгиланган нормаларга тухталиб утсак. Хусусан, "Оммавий ахборот воситалари тугрисида"ги конуннинг 7-моддасида Узбекистон Республикасида оммавий ахборот воситаларини цензура килишга йул куйилмайди. Эълон килинаётган хабарлар ва материаллар олдиндан келишиб олинишини, шунингдек уларнинг матни узгартирилишини ёки бутунлай нашрдан олиб колинишини (эфирга берилмаслигини) талаб килишга хеч кимнинг хаки йук, деган норма мавжуд. "Журналистлик фаолиятини химоя килиш тугрисида"ги конуннинг 4-моддаси "Цензурага йул куйилмаслиги" деб

номланиб жумладан модданинг биринчи кисмида Узбекистон Республикасида оммавий ахборот воситаларининг цензура килинишига йул куйилмайди, деб катъий белгилаб куйилган. Цензура масаласи "Ноширлик фаолияти тугрисида"ги конуннинг 5-моддаси биринчи кисмида нашрга тайёрланган кулёзмаларни ва материалларни цензурадан утказишга йул куйилмайди, деган норма билан уз аксини топган. Цензурага йул куйилмаслик масаласи аник килиб конун нормаларида мустахкамланганлиги ОАВ фаолиятига шубхасиз ижобий таъсир килади. Зеро, цензура ОАВ ривожига жиддий тускинлик киладиган иллат хисобланади. Чунки цензуранинг натижаси уларок жамиятда тугри, холис ва аник ахборот етишмовчилиги пайдо булади. Бунинг натижасида жамиятни ОАВга булган ишончи кескин тушиб кетади.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, жадаллик билан ривожланаётган бугунги шароитида ОАВни янада демократлаштириш ва эркинлаштириш, фукаролик жамияти институтлари тизимидаги ролини кучайтириш, амалга оширилаётган ижтимоий-сиёсий ва социал-иктисодий ислохотлар очиклиги ва ошкоралигини таъминлашдаги фаоллигини кучайтиришни даврнинг узи такозо этмокда. Шундай экан, оммавий ахборот воситаларини куллаб-кувватлаш буйича давлат сиёсатининг асосларини шакллантиришга каратилган чора-тадбирлар бугунги кунда гоят хаётий ахамиятга эга. Бир суз билан айтганда, бугун мамлакатимизда хукукий демократик, эркин фукаролик жамиятини барпо этиш жараёнларида оммавий ахборот воситаларининг роли ва ахамияти тобора ортиб бормокда.

Бугунги кунда мазкур йуналишда ундан ортик конунлар кабул килиниб, сохадаги катор тармоклар негизида ОАВнинг профессионал фаолияти учун зарур кулайликлар яратилаяпти. Кабул килинган конун ва карорларнинг амалиётга тадбик этилиши эса ушбу соха вакилларининг хар тарафлама хукукий химоя остида эканликларидан далолат беради. Юкорида биз куриб утган ва бошка бир

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

KaTop KOHyH.apga axöopoT Ba cy3 эpкнн.нгннн TatMHH.am xaMga xhmoa KH.um öenrunaö KyfiunraH öynuö, y.ap coxa phbo^h ynyH xu3MaT KunMOKga.

REFERENCES

1. KoHyH xy^^araapu Mat.yMOT.apH mh..hh 6a3acu, 03/21/671/0093-coH

2. KoOnyuHunuK MabxyMommpu Mmxuü 6a3acu, 21.04.2021 ü., 03/21/683/0375-coh

3. https://lex.uz/docs/52268

4. KoHyHHHHHK Mat.yMOT.apH MH..HH 6a3acu, 26.11.2021 H., 03/21/731/1095-COH

5. https://lex.uz/docs/9540

6. KoHyHHH.HK Mat.yMOT.apu MH..HH 6a3acu, 26.11.2021 H., 03/21/731/1095- COH

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.