Научная статья на тему 'Ўзбекистон республикаси инновацион ривожланишининг рақобат устуворлиги: глобал инновацион индексда кучли ва кучсиз кўрсаткичлар таҳлили'

Ўзбекистон республикаси инновацион ривожланишининг рақобат устуворлиги: глобал инновацион индексда кучли ва кучсиз кўрсаткичлар таҳлили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Глобал инновацион индекс (ГИИ) / илм-фан / инновация / рейтинг / иқтисодиёт / самарадорлик / рақобат / кучли ва кучсиз жиҳатлар / мамлакат. / Global Innovation Index (GII) / science / innovation / rating / economy / efficiency / competition / strengths and weaknesses / countries.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдувалиев Абдулазиз Абдувалиевич

Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасининг 2030 йилга келиб Глобал инновацион индекс рейтингида жаҳоннинг 50 та илғор мамлакатлари қаторига кириши бўйича белгиланган мақсадга эришиш имкониятларини аниқлаш учун рейтингдаги кучли ва кучсиз индекс/ субиндекслар таҳлили ёритилган. Тадқиқотлар ГИИ рейтингдаги 50 та илғор мамлакатлар ҳамда Ўзбекистоннинг кучли ва кучсиз индекс/ субиндекслари таққослама таҳлилига асосланган. Таҳлил натижалари асосида рейтингдаги 50 та илғор мамлакатлар қаторида юқори ўринлар учун рақобат кураши мавжудлиги асослаб берилди. Мазкур гуруҳда ўтиш иқтисодиётидаги мамлакатлар сонининг ортганлиги кузатилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Competitive advantages of the innovative development of the Republic of Uzbekistan: analysis of strengths and weaknesses in the global innovation index

We have reviewed the rating list of the Global Innovation Index (GII), including strong and weak indices/sub-indices, in view to determine the feasibility of the Republic of Uzbekistan entering the list of 50 advanced countries. The research is based on a comparative analysis of the strong and weak indices/sub-indices of 50 leading countries of the GII rating, and indicators pertaining to the Republic of Uzbekistan. The findings prove the fact of competition among 50 advanced countries for high positions in the ranking. The research revealed a growth in the number of transition economies in this group and made a comparative analysis of those countries.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон республикаси инновацион ривожланишининг рақобат устуворлиги: глобал инновацион индексда кучли ва кучсиз кўрсаткичлар таҳлили»

d ) https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2022-4-7 UDC: 338/339(330.3)+608+001.38

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШИНИНГ РАКОБАТ УСТУВОРЛИГИ: ГЛОБАЛ ИННОВАЦИОН ИНДЕКСДА КУЧ ЛИ ВА КУЧСИЗ КУРСАТКИЧЛАР ТАХЛИЛИ

Абдувалиев Абдулазиз Абдувалиевич,

иктисодиёт фанлари номзоди, Узбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги

"Илмий-техник ахборот маркази" ORCID: 0000-0001-8712-1902, e-mail: abduvaliev06051981@gmail.com

Аннотация. Ушбу мацолада Узбекистон Республикасининг 2030 йилга келиб Глобал инновацион индекс рейтингида жауоннинг 50 та илгор мамлакатлари цаторига кириши буйича белгиланган мацсадга эришиш имкониятларини аницлаш учун рейтингдаги кучли ва кучсиз индекс/ субиндекслар та^лили ёритилган. Тадцицотлар ГИИ рейтингдаги 50 та илгор мамлакатлар %амда Узбекистоннинг кучли ва кучсиз индекс/ субиндекслари таццослама та^лилига асосланган. Та^пил натижалари асосида рейтингдаги 50 та илгор мамлакатлар цаторида юцори уринлар учун рацобат кураши мавжудлиги асослаб берилди. Мазкур гуру^да утиш ицтисодиётидаги мамлакатлар сонининг ортганлиги кузатилди.

Калит сузлар: Глобал инновацион индекс (ГИИ), илм-фан, инновация, рейтинг, ицтисодиёт, самарадорлик, рацобат, кучли ва кучсиз жи^атлар, мамлакат.

КОНКУРЕНТНЫЕ ПРЕИМУЩЕСТВА ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН: АНАЛИЗ СИЛЬНЫХ И СЛАБЫХ ПОЗИЦИЙ В ГЛОБАЛЬНОМ ИННОВАЦИОННОМ ИНДЕКСЕ

Абдувалиев Абдулазиз Абдувалиевич,

кандидат экономических наук,

«Центр научно-технической информации» Министерства инновационого развития Республики Узбекистан

Аннотация. Для определения возможности реализации цели по вхождению Республики Узбекистан в группу 50 передовых стран в

Кириш

Сунгги йилларда Узбекистонда илм-фан ва инновацион фаолиятда туб узга-ришлар руй бермокда. Унинг асосини эса хукумат томонидан амалга оширилаётган чукур таркибий ислохотлар ва тизимли чо-ра-тадбирлар ташкил этади. Давлат томонидан илм-фанга ажратилган харажатлар-нинг баркарор усиши, меъёрий-хукукий асосларнинг мустахкамланиши, кадрлар салохиятининг шаклланиши, илм-фан, таълим ва ишлаб чикаришнинг фаол ин-теграцияси, технологиялар трансфери-нинг такомиллаштирилиши ва илмий ишланмаларнинг тижоратлаштирилиши шулар жумласидан.

Инновацион иктисодиётни шаклланти-ришда натижадорликнинг асосий мезон-ларидан бири бу Глобал инновацион индекс (ГИИ) рейтингида мамлакатлар юко-ри уринларга эга булишидир.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сонли Фармони билан Узбекистон Республикасининг 2030 йилга келиб ГИИ рейтингида жахоннинг 50 та илгор мамлакатлари каторига кириши буйича улкан мак-сад белгиланди. Бу борада бугунги кунда Узбекистонда илм-фаннинг ривожлани-ши ва унинг жахон хамжамиятида тутган

урнини аницлаш, рацобатбардошлик да-ражаси хамда мавжуд камчиликларнинг тахлил цилиниши мамлакатда илм-фан ва инновацион ривожланишнинг истиц-болини белгилашда мухим ахамият касб этади. Зеро, жахон бозорида тобора фаол-лашиб бораётган рацобат мухити янги технологиялар ва инновацияларнинг бар-ча сохаларда кенг цулланилишини тацозо этмоцда. Бу эса пировард натижада ицти-содиётнинг барча соха хамда тармоцлари рацобатбардошлигини оширишга хизмат цилади.

Ицтисодиётда инновацияларнинг аха-мияти хамда долзарблиги мавзусида куп-лаб махаллий ва хорижий олимлар томо-нидан кенг цамровли илмий тадцицотлар олиб борилган ва изланишлар давом эт-моцда. Ицтисодиёт таълимотлари тари-хида, илм-фан ва кейинчалик инновацион жараёнларнинг миллий ицтисодиёт ри-вожланишига бевосита ижобий таъсири хамда инновацион жараёнларнинг тур-ли моделлари куплаб хорижлик олимлар, жумладан, Р. Нельсон, С. Уинтер [1], Р. Лукас [2], Э. Тоффлер [3], Л. Лейдесдорф [4], Н.Д. Кондратьев [5], Й. Шумпетер [6] ва бошцаларнинг тадцицотларида асослаб берилган.

Узбекистон мустацилликка эришган дастлабки кунлардан бошлаб илм-фан ва кейинчалик инновацияларнинг миллий ицтисодиёт ривожидаги урни ва роли ма-салаларига багишланган илмий тадцицот-лар махаллий олимлар томонидан хам олиб борилди. Бироц Узбекистондаги ин-новацион ривожланишнинг рацобат усту-ворлиги муаммолари ГИИ рейтинги тах-лиллари асосида урганилмаган.

Тадцицот мацсади

2030 йилга цадар Узбекистоннинг ГИИ-нинг 50 та илгор мамлакатлар цаторига кириши учун рацобатбардошлик усту-ворликларини аницлашда рейтингдаги кучли ва кучсиз индекс/субиндексларни тахлил цилиш тадцицотнинг асосий мац-садини белгилайди. Рейтингдаги 50 та-илгор мамлакатлар гурухида рацобат

рейтинге Глобального инновационного индекса (ГИИ) были проанализированы сильные и слабые индексы/субиндексы в рейтинге. Исследования основаны на сопоставительном анализе сильных и слабых индексов/субиндексов 50 передовых стран рейтинга ГИИ и Узбекистана. По результатам анализа обоснованы факторы конкурентной борьбы за высокие позиции в рейтинге 50 передовых стран. Выявлен рост в данной группе числа стран с переходной экономикой, в связи с этим проведен их сопоставительный анализ.

Ключевые слова: Глобальный инновационный индекс (ГИИ), наука, инновация, рейтинг, экономика, эффективность, конкуренция, сильные и слабые позиции, страны.

COMPETITIVE ADVANTAGES OF THE INNOVATIVE DEVELOPMENT OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN: ANALYSIS OF STRENGTHS

AND WEAKNESSES IN THE GLOBAL INNOVATION INDEX

Abduvaliev Abdulaziz Abduvalievich,

Doctor of Philosophy in Economic Sciences (PhD), Center for Scientific and Technical Information of the Ministry of Innovative Development of the Republic of Uzbekistan

Abstract. We have reviewed the rating list of the Global Innovation Index (GII), including strong and weak indices/sub-indices, in view to determine a feasibility for the Republic of Uzbekistan to enter the list of 50 advanced countries. The research is based on a comparative analysis of the strong and weak indices/sub-indices of 50 leading countries of the GII rating, and indicators pertaining to the Republic of Uzbekistan. The findings prove the fact of competition among 50 advanced countries for high positions in the ranking. The research had revealed a growth of the number of transition economies in this group and made a comparative analysis of those countries.

Keywords: Global Innovation Index (GII), science, innovation, rating, economy, efficiency, competition, strengths and weaknesses, countries.

курашини кузатиш, гурухда утиш ицти-содиётидаги мамлакатларнинг мавжуд-лигини аницлаш ва уларнинг урнини урганиш, кучли/кучсиз курсаткичлари-ни Узбекистон курсаткичлари билан со-лиштириш тадцицот вазифалари этиб белгиланган.

Материал ва методлар

ГИИда хар йили чоп этиладиган рейтинг 130 дан ортик мамлакат ва худудларда инновацион фаолиятлари буйича амалга оширилаётган ислохотлар самарадорлиги-ни таккослаш имкониятини беради. ГИИда мавжуд булган бахолаш усуллари каторига рейтинг мутахассислари томонидан бахолаш мезонларидан бири сифатида кучли ва кучсиз индекс/субиндекслар тушунчаси хам киритилган. Бу йиллар динамикасида ГИИ рейтингида мамлакатнинг индекс/ субиндекслари кучли ва кучсиз курсат-кичларининг батафсил тахлили, иннова-цион иктисодиётнинг ракобатбардошлиги (кучли) хамда ортда колаётган (кучсиз) то-монларини аниклаш имконини беради.

Узбекистон 2030 йилга кадар ГИИ рей-тингининг 50 та илгор мамлакатлари ;а-торидан урин эгаллаши имкониятларини аниклаш максадида куйидаги тахлиллар амалга оширилди:

- 2012-2021 йй. ГИИда Узбекистоннинг рейтинги динамикаси тахлил килинди;

- 2012-2021 йй. ГИИ рейтингида 50 та илгор мамлакатларда жами кучли/кучсиз индекслар/субиндекслар урганилди;

- 2021 йилда 50 та илгор мамлакатлар-дан Вьетнам, Хиндистон, Украинанинг куч-ли/кучсиз индекс/субиндекслари Узбекис-тон курсаткичлари билан таккосланди;

- 2012-2021 йй. ГИИ рейтингида Узбе-кистоннинг кучли/кучсиз индекслари ва субиндекслари тахлил килинди.

Мазкур тахлил натижаларидан мамла-катнинг исти;болда инновацион ривож-ланишининг исти;болли йуналишларини белгилашда фойдаланиш мумкин.

Тадк;ик;от натижалари

Тад;и;от натижаларига кура, хар йили ГИИ рейтингида иштирок этаётган мамлакатлар сонининг узгариш тенден-цияси кузатилган. Масалан, 2012 йилда рейтингда жами 141 та мамлакат иштирок этган булса, 2021 йилда уларнинг сони 132 тани ташкил этган ёки 9 %га камайган. Турли даврларда ушбу кур-саткичнинг узгариши кузатилган булиб, мазкур жараён рейтингда иштирок этаёт-ган мамлакатлар уртасида ра;обат кура-шининг мавжудлигидан далолат беради. Уз навбатида, ГИИ мутахассисларининг хулосасига кура, ахоли жон бошига урта даромадли мамлакатлар - Хитой, Туркия, Вьетнам, Хиндистон ва Филиппин сунгги йилларда глобал инновацион мухитга уз-гартириш киритган [10, 21-б.]. Вахоланки, ривожланган мамлакатлар сингари и;ти-содиёти ривожланаётган мамлакатлар учун рейтингда ижобий курсаткичларга эришиш осон эмас.

ГИИ рейтингида Узбекистоннинг сунг-ги 9 йиллик иштирокида эришган натижа-лари тахлилларига кура, рейтинг курсат-кичлари 41 погонага яхшиланган ва 2012 йилда 127-уриндан 2021 йилда 86-уринга кутарилган (1-расм).

127

.133.

128

122

93

86

п

2012 й. 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2020 й. 2021 й.

1-расм. ГИИда Узбекистоннинг рейтинги динамикаси (2012-2021 йй.)*

* [1-4, 10].

08.00.00 - ИКТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ 08.00.00 - ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ 08.00.00 - ECONOMIC SCIENCES

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сонли Фармони билан Узбекистон Респуб-ликасининг 2030 йилга келиб ГИИ рей-тингида жахоннинг 50 та илгор мамлакат-лари цаторига кириши буйича белгилан-ган улкан мацсаддан келиб чициб, мазкур

гурухдаги мамлакатлар уртасида рацобат холатини аницлаш мацсадга мувофиц. Бу-нинг учун ГИИ рейтингининг 2012-2021 йилларда эришган кучли ва кучсиз ин-декс/субиндексларининг таццослама тах-лилини амалга ошириш мумкин (1- ва 2-жадваллар).

1-жадвал

ГИИ рейтингида 50 та a«Fop мамлакатларда жами кучли/кучсиз индекслар/

субиндексла р сони (2012 й.)*

А В С А В С

1 Швейцария 15/11 26 Словения 14/11

2 Швеция 14/10 27 Чехия Республикаси 15/11

3 Сингапур 17/10 28 Кипр 14/10

4 Финляндия 11/10 29 Испания 14/12

5 Буюк Британия 17/10 30 Латвия 14/10

6 Нидерландия 16/11 31 Венгрия 10/11

7 Дания 19/10 32 Малайзия 12/10

8 Гонконг 16/11 33 Катар 16/13

9 Ирландия 17/11 34 Хитой 14/12

10 а;ш 16/10 35 Португалия 13/11

11 Люксембург 15/8 36 Италия 13/11

12 Канада 14/11 37 БАА 14/12

13 Янги Зеландия 16/9 38 Литва 12/11

14 Норвегия 14/10 39 Чили 13/11

15 Германия 13/10 40 Словакия 16/11

16 Мальта 16/12 41 Ба^райн 14/10

17 Исроил 14/10 42 Хорватия 11/13

18 Исландия 12/11 43 Болгария 12/12

19 Эстония 14/11 44 Польша 10/13

20 Бельгия 14/11 45 Монтенегро 15/13

21 Жанубий Корея 13/12 46 Сербия 12/11

22 Австрия 15/10 47 Оман 19/12

23 Австралия 14/11 48 Саудия Арабистон 15/12

24 Франция 10/10 49 Мавритания 12/13

25 Япония 10/12 50 Молдова 13/10

А - ГИИда мамлакат рейтинги; В - 2012 й. ГИИ рейтингида 50 та илгор мамлакатлар; С - Кучли/кучсиз курсаткичларнинг жами сони.

* [2, 178-318-б.].

2012 йил натижалари буйича 50 та илгор мамлакатлар рейтингининг куч-ли ва кучсиз индекс/субиндексларини жамлаш ва тизимлаштириш натижаси-га кура, гурухдаги барча мамлакатларда хам кучли, хам кучсиз курсаткичлар мав-жудлиги кузатилган. Бунда кучли кур-саткичларнинг уртачаси 13,98, кучсиз курсаткичнинг уртачаси 10,96 ни таш-

кил этган. Сон жихатидан энг куп кучли индекс/субиндекслар Дания ва Оман (19 дона), энг кам сони Франция, Япония, Венгрия ва Польшада (10 дона) кузатил-ган.

Кучсиз курсаткичларнинг энг юцори сони 13 тани ташкил этган ва улар Катар, Монтенегро ва Мавританияда цайд этил-ган.

08.00.00 - ИКТИСОДИЕТ ФАНЛАРИ 08.00.00 - ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ 08.00.00 - ECONOMIC SCIENCES

2012 йилга нисбатан 2021 йилда кучли/ кучсиз индекс/субиндексларнинг жами со-

нида кучли курсаткичларнинг сони купай-ганлиги кузатилади (2-жадвал).

2-жадвал

ГИИ рейтингида 50 та илFор мамлакатларда жами кучли/кучсиз индекслар/субиндекслар сони (2021 й.)*

А В С А В С

1 Швейцария 23/10 26 Янги Зеландия 15/7

2 Швеция 16/10 27 Мальта 14/12

3 а;ш 22/10 28 Кипр 12/10

4 Буюк Британия 17/10 29 Италия 14/12

5 Жанубий Корея 18/10 30 Испания 13/11

6 Нидерландия 17/10 31 Португалия 14/11

7 Финляндия 18/10 32 Словения 11/11

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8 Сингапур 22/11 33 БАА 14/11

9 Дания 13/10 34 Венгрия 13/12

10 Германия 15/11 35 Болгария 13/12

11 Франция 12/10 36 Малайзия 13/10

12 Хитой 17/11 37 Словакия 13/11

13 Япония 18/11 38 Латвия 11/10

14 Гонконг 16/11 39 Литва 12/9

15 Исроил 14/12 40 Польша 12/10

16 Канада 17/10 41 Туркия 12/12

17 Исландия 11/11 42 Хорватия 11/9

18 Австрия 13/11 43 Таиланд 12/11

19 Ирландия 15/13 44 Вьетнам 12/11

20 Норвегия 15/10 45 Х,индистон 12/11

21 Эстония 12/10 46 Россия 12/12

22 Бельгия 13/10 47 Греция 12/11

23 Люксембург 12/11 48 Руминия 14/12

24 Чехия Республ. 15/11 49 Украина 10/12

25 Австралия 14/11 50 Монтенегро 11/10

А - ГИИда мамлакат рейтинги; В - 2012 й. ГИИ рейтингида 50 та илгор мамлакатлар; С - Кучли/кучсиз курсаткичларнинг жами сони.

[10, 84-113-6.].

2-жадвал маълумотларидан куриш мумкинки, энг куп кучли индекслар Швей-царияда (23 дона), ундан кейин АКШ ва Сингапурда (22 дона), энг кам курсаткич эса Украинада (10 дона) кузатилган.

Шунингдек, энг куп кучсиз индекслар/ субиндекслар сони 13 донани ташкил эт-ган булиб, Ирландияда жамланган х,амда энг кам кучсиз индекс/субиндекслар Янги Зеландияда (7 дона) ;айд этилган. Умумий х,исобда кучли индекс/субиндексларнинг уртача курсаткичи 14,14 ва кучсиз курсат-кичларнинг уртачаси 10,7 ни ташкил эт-ган.

1- ва 2-жадваллар маълумотларининг та;;осланишига кура, ГИИ рейтингида 50 та илгор мамлакатлар гурух,ида 2021 йилда 2012 йилга нисбатан ра;обат жараё-нининг фаоллашганлигини тасди;ловчи куйидаги узгаришларни белгилаш мум-кин:

Биринчидан, 50 та илгор мамлакатлар гурух,идаги давлатлар таркиби узгарган. Масалан, мазкур руйхатни Катар, Чили, Бах,райн, Сербия, Оман, Саудия Арабисто-ни, Мавритания ва Молдова каби мамлакатлар тарк этган ва уларнинг урнига Тур-кия, Таиланд, Вьетнам, Хиндистон, Россия,

ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ |SSN 2181-9637

НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ

SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 4 ' 2022

Греция, Руминия ва Украина каби давлат-лар кирган.

Рацобат кураши натижасида мазкур руйхатни тарк этган ва янги кирган мам-лакатларнинг аксарияти утиш ицтисодиё-тидаги мамлакатлар гурухига кириши аницланди. Демак, 50 та илгор мамлакат-лар гурухида ахоли жон бошига даромади уртадан паст булган мамлакатлар сони купайган булиб, аксинча, юцори даромад-га эга булган мамлакатлар сони камайган. Масалан, 2012 йилда 50 та илгор мамла-катлар гурухига ахоли жон бошига даро-мади уртадан паст булган фацат Молдова (50-урин) кирган булса [2], 2021 йилда ушбу гурухга ахоли жон бошига даромади уртадан паст булган 3 та мамлакат кирган: Вьетнам (44), Х,индистон (46) ва Украина (49) [10, 4-б.].

Иккинчидан, 50 та илгор мамлакатлар гурухида кучли индекс/субиндексларнинг сони купайган. Масалан, 2012 йилда энг юцори курсаткич 19 донани ташкил этган булса, 2021 йилда 23 донага чиццан. Аммо кучли ва кучсиз индекс/субиндекслар сон курсат-кичларининг узгаришига царамасдан, улар-нинг уртачасида кескин узгаришлар куза-тилмаган. Масалан, 2012 йилда кучли индекс/субиндексларнинг уртачаси 13,98 ни ташкил этган булса, 2021 йилда 14,14 ни ташкил этган. Кучсиз курсаткичларда хам кескин пасайиш кузатилмаган, жумладан, 2012 йилда кучсиз курсаткичларнинг уртачаси 10,96 ни ташкил этган булса, 2021 йилда 10,7 ни ташкил этган.

Учинчидан, кучли ва кучсиз индекс/ субиндекслар сонининг купайиши ва ка-майиши х,олатларининг тах,лилига кура, бирон-бир мамлакатда тупланган энг куп кучли индекс ГИИ рейтингида юцори курсаткичларга эришишга хизмат цил-майди. Масалан, 2012 йил рейтингида 50 та илгор мамлакатлардан энг куп кучли индекс/субиндекслар Данияда (19 дона) кузатилган булса х,ам, рей-тингда 7-уринни эгаллаган. Шунинг-дек, Оманда х,ам 19 дона кучли курсат-кичлар булишига царамасдан, рейтингда 47-уринни банд этган.

Шу каби кучсиз индекс/субиндекслар сон жих,атидан куп булишига царамасдан мамлакатларнинг рейтинг курсаткичла-рига салбий таъсир курсатмаган. Масалан, Швейцарияда 11 та кучсиз курсаткичлар булса-да, дунёда 1-уринни эгаллаб кел-моцда. Швеция, Сингапур, Финляндия ва Буюк Британияда 10 тадан кучсиз курсат-кичлар булишига царамасдан рейтинг-нинг 50 та илгор мамлакатларида бешта-ликдан урин эгаллаган.

2030 йилга цадар Узбекистоннинг ГИИ рейтингида 50 та илгор мамлакатлар ца-торидан урин эгаллаш имкониятларини аницлаш мацсадида 2021 йил рейтингида мазкур гурухда утиш ицтисодиётидаги Вьетнам, Хиндистон, Украина каби мамлакатларнинг кучли х,амда кучсиз индекс/ субиндексларини Узбекистон курсаткич-лари билан таццослаш мумкин (3-жад-вал).

3-жадвал

2021 йилда 50 та илFор мамлакатлардан Вьетнам, Хиндистон, Украинанинг кучли индекс/субиндексларининг Узбекистон курсаткичлари билан так;к;осланиши (2021 й.)*

Рейтинг-даги т/р Индекс/субиндекслар Вьетнам Хиндистон Украина Узбекистон

1.3.1 Бизнес очишнинг осонлиги

2.1.1 Таълимга харажатлар (ЯИМга %)

2.1.2 Давлатнинг битта укувчига молиялашти-риши, уртача, ЯИМнинг а^оли жон бошига %да

2.1.5 Урта таълимда укувчилар ва у^итувчилар нисбати

2.2.1 Олий таълим муассасаларига кабул (% *и-собида жами кирганларнинг нисбати)

2.2.2 Му^андислик ва табиий фанлар факуль-тетлари битирувчилари, %

2.3.3 Глобал илмий-тадкикот компаниялари, ур-тача харажатлар млн АКШ долл.

2.3.4 QS рейтинги буйича 3 та илгор универси-тетларнинг уртача ба^оси

3.1.3 Электрон ^укумат хизматлари

3.2 Умумий инфратузилма

3.2.3 Капиталнинг ялпи жамланиши, ЯИМ %да

4.1 Кредит

4.1.2 Хусусий секторга ички кредитлар, ЯИМ %

4.1.3 Микрокредит ташкилотларининг кредит портфели, ЯИМ %

4.2.1 Миноритар инвесторларни *имоя килиш осонлиги

4.3 Савдо, диверсификация ва бозор дожми

4.3.2 Ма^аллий ракобатнинг фаоллиги

4.3.3 Ички бозор *ажми, млрд АКШ долл. харид кобилияти паритети буйича

5.1.4 Бизнес-корхоналар томонидан молия-лаштирилган тадкикотлар ва ишланма-ларга ялпи харажатлар, ЯИМ %

5.1.5 Илмий даражалар билан фаолият курса-таётган аёллар, %

5.3.2 Юкори технологиялар импорти, жами сав-донинг ^ажмига нисбатан %да

5.3.4 Тугридан-тугри инвестицияларнинг соф окими, ЯИМ %

6.1.3 Келиб чикиши буйича фойдали моделлар / млрд АКШ долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

6.1.5 Хужжатларнинг ихтибослари (Н-^ех-Хирш индекси буйича)

6.2 Билимларнинг таъсири

6.2.1 ЯИМнинг битта ишчига нисбатан усиш суръ-ати, % харид кобилияти паритети буйича

6.2.3 Компьютер дастурлашга харажатлар (ЯИМга нисбатан %)

6.3 Билимларнинг ёйилиши

6.3.3 АКТ хизматлари экспорти, жами савдодан %

7.1.1 Келиб чикиши буйича савдо белгилари / млрд АКШ долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

7.1.3 Келиб чикиши буйича саноат намуналари / млрд АКШ долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

7.2.1 Маданий ва ижодий хизматлар экспорти, жами савдодан %и

7.2.5 Ижодий ма^сулотлар экспорти, жами савдодан %и

7.3.4 Мобил иловалар яратиш / млрд АКШ долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

Таццослама тахлилга кура (3-жадвал), сон жихатидан Узбекистоннинг кучли ин-декс/субиндекслари (12 дона) Хиндистон (12) ва Вьетнам (12) билан бир хил. Шу билан бирга, курсаткичларнинг мослиги

хам кузатилган.

Лекин кучли индекс/субиндекслар тах-лили сингари кучсиз курсаткичларнинг хам тахлили амалга оширилиши мацсадга мувофиц (4-жадвал).

4-жадвал

2021 йилда 50 та илFор мамлакатлардан Вьетнам, Хиндистон, Украинанинг кучсиз индекс/субиндексларининг Узбекистон курсаткичлари билан таккосланиши (2021 й.)*

Рей-тингдаги т/р Индекс/субиндекслар Вьетнам Хиндистон Украина Узбекистон

1.1.1 Сиёсий баркарорлик

1.2.1 Регуляторлар сифати

1.3.2 Банкротликка рухсат беришнинг осонлиги

2.1.3 Таълимнинг давомийлиги

2.1.5 Урта таълимда укувчилар ва укитувчилар нисбати

2.2.3 Олий таълим муассасаларида хорижий фукаролар улуши (%)

2.3.3 Илмий тадкикот ва ишланмалардаги глобал компаниялар, уртача харажатлар млн АКШ долл.

2.3.4 QS рейтинги буйича 3 та илгор университет-ларнинг уртача ба^оси

3.1.1 АКТдан фойдаланиш

3.1.2 А^олининг АКТ билан камраб олиниши

3.2 Умумий инфратузилма

3.2.3 Капиталнинг ялпи жамланиши, ЯИМ %да

3.3.1 ЯИМга нисбатан энергия ресурсларининг истеъмоли

3.3.2 Экологик курсаткичлар

4.1.3 Микрокредит ташкилотларининг кредит портфели, ЯИМ %

4.2 Инвестициялар

4.2.2 Бозор капитализацияси, ЯИМ %

4.2,4 Венчур капитал буйича келишувлар / ЯИМ млрд долл. харид кобилияти паритети буйича

5.1.1 Илмий сигимкор тармокларда бандлик, %

5.1.5 Илмий даражалар билан фаолият курсата-ётган аёллар, %

5.2.3 Хорижий томондан тадкикот ва ишланмалар ялпи харажатларининг молиялаштирилиши, ЯИМ %

5.2.4 Кушма корхона/стратегик альянслар/ЯИМ млрд долл. харид кобилияти паритети буйича

5.3.3 АКТ хизматлари импорти, жами савдонинг ^ажмига нисбатан %да

6.1.2 Патент кооперацияси буйича халкаро *амкор-лик учун халкаро мурожаатлар / млрд АКШ долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6.1.4 Илмий-техник нашрлар / млрд АКШ долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

08.00.00 - ИКТИСОДИЕТ ФАНЛАРИ 08.00.00 - ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ 08.00.00 - ECONOMIC SCIENCES

6.2.2 Янги корхоналарнинг а^оли жон бошига нисбатан сони (15 ёшдан 64 ёшгачан)

6.3.1 Интеллектуал мулкдан тушумлар, жами сав-додан %

6.3.4 Тугридан-тугри инвестицияларнинг соф йукотилиши, ЯИМнинг %

7.2.1 Маданий ва ижодий хизматлар экспорти, жами савдодан %и

7.2.2 Миллий бадиий фильмларнинг яратилганли-ги / 15-69

7.2.3 Медиа ва *ордик чикариш бозори / 15-69

7.2.4 Полиграфия ва бошка ташувчилар, ишлаб чикариш %и

7.3.1 Жами юкори даражали доменлар (TLD) / а*оли 15-69

7.3.3 Википедияда *ар ойлик узгаришлар / 15-69

7.3.4 Мобил иловалар яратиш / млрд А^Ш долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

* [10].

4-жадвал курсаткичларидан х^ам кури-надики, Узбекистондаги кучсиз курсат-кичлар жами сонлари ва турлари буйича так;к;осланаётган мамлакатлар билан ух-шаш.

3-жадвал ва 4-жадвалларнинг умумий курсаткичлари тахлили шундан далолат берадики, тахлил килинаётган мамла-катларда хам кучли, хам кучсиз индекс/ субиндекслар жами сонлар ва турлари буйича мос келиш холатлари кузатил-ган.

Аммо Узбекистонда эришилган кучли хамда кучсиз курсаткичларнинг давомий-лигини ани;лаш ма;садга мувофик;. Бу 2012-2021 йиллар маълумотлари жам-ланган холда тахлил килиниши зарур, на-тижада кучли курсаткичларнинг ра;обат-бардошлиги ани;ланади, шу билан бирга, кучсиз курсаткичларнинг энди шакллан-ганлиги ёки давомийлиги, яъни мавжуд муаммолар узок; даврдан буён бартараф этилмаганлигини ани;лаш имконини бе-ради (2-расм).

12

11

12

19

13

14

2012 й.

2013 й.

2014 й.

□ Кучли индекс ва субиндекслар

12

16

12

13

12

11

2015 й.

2020 й.

2021 й.

□ Кучсиз индекс ва субиндекслар

2-расм. ГИИ рейтингида Узбекистоннинг кучли ва кучсиз индекс/субиндекслари-

нинг жами сони динамикаси*

[1-4, 9, 10].

Узбекистоннинг жами кучли ва куч- саткичларнинг баркарор холатини ку-сиз индекс/субиндекслари тахлилида затиш ва аксинча, кучсиз курсаткичлар-(2-расм) 2012-2021 йилларда кучли кур- нинг нобаркарорлигини куриш мумкин.

Шу жих,атдан Узбекистоннинг 2012-2021 йилларда эришилган жами кучли ва кучсиз индекс/субиндекслари турлари бу-

йича тах,лил цилиниши уларнинг даво-мийлигини аницлаш имконини беради (5-жадвал).

5-жадвал

ГИИ рейтингида Узбекистоннинг кучли индекслари ва субиндекслари (2012-2021 йй.)*

Индекс-даги т/р Индекс/субиндекслар Ииллар

2012 2013 2014 2015 2020 2021

1.3.1 Бизнес очишнинг осонлиги

1.3.2 Банкротликка рухсат беришнинг осонлиги

2 Инсон капитали ва тадкикотпар

2.1 Таълим

2.1.1 Таълимга харажатлар (ЯИМга %)

2.1.5 Урта таълимда укувчилар ва укитувчилар нисбати

2.2.2 Му^андислик ва табиий фанлар факультетлари битирувчилари,%

3.1.3 Электрон ^укумат хизматлари

3.1.4 Электрон иштирок этиш индекси

3.2 Умумий инфратузипма

3.2.3 Капиталнинг ялпи жамланиши, ЯИМ %да

4.1.3 Микрокредит ташкилотларининг кредит портфели, ЯИМ %

4.2.1 Миноритар инвесторларни *имоя килиш осонлиги

4.2.3 Венчур капитал буйича келишувлар / ЯИМ млрд долл. харид кобилияти паритети буйича

4.3 Савдо, диверсификация ва бозор дожми

4.3.2 Ма^аллий ракобатнинг фаоллиги

5.2.4 ^ушма корхона/стратегик альянслар/ЯИМ млрд долл. харид кобилияти паритети буйича

5.3 Бипимпарни узлаштириш

6 Бипимпар ва технологиялар

6.1.1 Яратилиши буйича патент аризалари / ЯИМ Т^П млрд А^Ш долл.

6.1.3 Келиб чикиши буйича фойдали моделлар / млрд А^Ш долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

6.2 Бипимпарнинг таъсири

6.2.1 ЯИМнинг битта ишчига нисбатан усиш суръати, % харид кобилияти паритети буйича

7.1.1 Келиб чикиши буйича савдо белгилари / млрд А^Ш долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

7.2.1 Маданий ва ижодий хизматлар экспорти, жами савдодан %и

7.2.2 Миллий бадиий фильмларнинг яратилганлиги / 15-69

* [1-4, 9, 10].

5-жадвал тах,лиллари ГИИнинг асоси-ни ташкил этувчи индекс ва субиндекслар буйича Узбекистоннинг рацобатбардош йуналишларини аницлаш имконини бер-ди. Бу борада Узбекистоннинг инновацион ривожланиш ислох,отларини амалга оши-ришда эришилган рацобат устуворликла-

рини сацлаб цолишга эътибор царатиш за-рур, чунки тах,лилларга кура, сунгги йил-ларда айрим индекс/субиндексларнинг рацобатбардошлиги пасайган. Жумладан, "Банкротликка рухсат беришнинг осонлиги", 'Таълим", "Микрокредит ташкилотла-рининг кредит портфели" ва бошцалар.

Белгилаш зарурки, Узбекистонда эри-шилган кучли индекс/субиндекс курсат-кичлар сунгги йилларда мамлакатда ин-новацион и;тисодиётни шакллантириш-га каратилган ижтимоий йуналтирилган фаол и;тисодий ислохотлар натижасидир.

Уз навбатида, ГИИ рейтингида кучсиз индекс/субиндексларнинг тахлили маъ-лум бир йуналишларда мавжуд муаммолар давомийлигини аниклаш имконини бера-ди (6-жадвал).

6-жадвал

ГИИ рейтингида Узбекистоннинг кучсиз индекслари ва субиндекслари (2012-2021 йй.)*

Индекс-даги т/р Индекс/субиндекслар Ииллар

2012 2013 2014 2015 2020 2021

1.1.3 ОАВлар эркинлиги

1.2.1 Регуляторлар сифати

1.2.2 ^онун устуворлиги

2.2.3 Олий таълим муассасаларида хорижий фукаролар улуши (%)

2.3.3 Илмий тадкикот ва ишланмалардаги глобал компаниялар, уртача харажатлар млн долл.

2.3.4 QS рейтинги буйича 3 та илгор университетларнинг уртача бахоси

3.3.1 ЯИМга нисбатан энергия ресурслари истеъмоли

3.3.2 Экологик курсаткичлар

4.1.3 Микрокредит ташкилотларининг кредит портфели, ЯИМ %

4.2.2 Бозор капитализацияси, ЯИМ %

5 Бизнеснинг ривожланганлиги

5.1 Аклий ме^нат ишчилари

5.1.2 Расмий таълимни таклиф этадиган фирмалар, %

5.2 Инновацион алокалар

5.2.3 Хорижий томондан тадкикот ва ишланмалар ялпи харажатларининг молиялаштирилиши, ЯИМ %

6.1.2 Патент кооперацияси буйича халкаро ^амкорлик учун халкаро мурожаатлар / млрд А^Ш долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

7 Ижодий фаолият

7.1 Номоддий активлар

7.2.3 Медиа ва *ордик чикариш бозори / 15-69

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7.3.1 Жами юкори даражали доменлар (TLD) / а^оли 15-69

7.3.4 Мобил иловалар яратиш /млрд А^Ш долл. ЯИМ харид кобилияти паритети буйича

* [1-4, 9, 10].

2012-2021 йилларда кучсиз индекслар тахлили мавжуд муаммолар давомийлиги-ни ани;лаш имконини берди, хусусан, "ре-гуляторлар сифати", ";онун устуворлиги", "QS рейтинги буйича 3 та илгор универси-тетларнинг уртача бахоси", "ижодий фа-олият" ва бош;а йуналишларда муаммолар давомийлиги ани;ланди (6-жадвал).

ГИИ рейтингида Узбекистоннинг куч-сиз индекс/субиндекслари тахлили асоси-

да куйидаги хулосаларни шакллантириш мумкин:

биринчидан, жамланган барча куч-сиз индекс/субиндекслар бирон-бир мамлакатда шаклланаётган инноваци-он и;тисодиётда мавжуд муаммолар-дан далолат беради ва уларнинг йиллар буйича жамланиши айрим йуналишлар-даги муаммолар давомийлигини курса-тади;

иккинчидан, кучли индекс/субиндекс-лар кучсиз даражага утаётган холатларга алохида эътибор царатиш мацсадга муво-фиц, жумладан, "Микро молия ташкилот-ларининг кредит портфели";

учинчидан, доимий такрорланаётган кучсиз курсаткичларга эътибор царатиш мухим ахамият касб этади, жумладан, "ил-мий тадцицот ва ишланмалардаги глобал компаниялар", "микромолиявий ташки-лотларнинг кредит портфели", "мобил иловалар яратиш" ва бошцалар.

Хулосалар

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сонли Фармони билан Узбекистон Респуб-ликасининг 2030 йилга келиб ГИИ рей-тингида жахоннинг 50 та илгор мамлакат-лари цаторига кириши буйича белгилан-ган улкан мацсаднинг имкониятларини аницлаш мацсадида мамлакатнинг мазкур рейтингдаги кучли ва кучсиз индекс/суб-индекслари тахлили амалга оширилди.

Тахлиллар 2012-2021 йиллар оралиги-да ГИИ рейтингдаги 50 та илгор мамла-катлар хамда Узбекистоннинг кучли ва кучсиз индекс/субиндекслари таццослама тахлилига асосланган ва тахлил натижала-ри асосида цуйидаги хулоса ва таклифлар шакллантирилган:

1. ГИИ рейтинги щмда рейтингдаги 50 та илгор мамлакатлар цаторида юцори уринлар учун рацобат кураши мавжудлиги аницланди.

Мазкур холат хар йили рейтингда иштирок этаётган жами мамлакатлар сони (камайиш тенденцияси кузатилган) хамда 50 та илгор мамлакатлар таркиби узгари-ши билан асосланади.

2. ГИИнинг 50 та илгор мамлакатлар рейтинги гурущда утиш ицтисодиётида-ги мамлакатлар сони ортмоцда.

Тахлил натижаларига кура, 2012 йилда ГИИ рейтингининг 50 та илгор мамлакат-лар гурухида утиш ицтисодиётидаги мам-лакатлардан фацат Молдова булган. 2021 йилда ушбу таркибга 3 та утиш ицтисодиё-тидаги мамлакатлар киритилган: Вьетнам, Хиндистон ва Украина.

3. Кучли индекс/субиндекслар сони купайиши мамлакатнинг ГИИ рейтингида юцориуринлар эгаллашига таъсир курсат-маслиги асосланди.

Кучли индекслар сони куплиги ГИИ рейтингида юцори уринларни эгаллаш-нинг асосий омили була олмаслиги асос-ланди. Масалан, 2012 йилда 50 та илгор мамлакатлар цаторида энг куп кучли ин-декслар сони Данияда (19 та) булишига ца-рамасдан, рейтингда 7-уринни эгаллаган. 19 та кучли индекс/субиндекслар Оманда хам кузатилган, аммо рейтингда 47-урин-ни банд этган.

4. Кучсиз индекс/субиндекслар сонининг ортиши рейтингдаги уринларга салбий таъсир курсатмаслиги асосланди.

Масалан, Швейцарияда 11 та кучсиз индекс/субиндекслар мавжуд булгани холда, рейтингдаги 1-урин курсаткичи йуцотилмаган, аксинча, Швеция, Сингапур, Финляндия ва Буюк Британиянинг 10 тадан кучсиз индекс/субиндекслари мавжуд булиб, ГИИ рейтингининг 50 та илгор мамлакатлар бешталигидан урин эгаллаган.

5. Узбекистоннинг 2030 йилга цадар ГИИ рейтингининг 50 та илгор мамлакатлари цаторидан урин эгаллаши имкониятла-рини аницлаш мацсадида мамлакатнинг 2021 йил учун рейтингдаги кучли/кучсиз индекслари Вьетнам, Хиндистон ва Украина каби мамлакатлар билан таццослама тахлили амалга оширилди.

Тахлил натижаларига кура, урганилган мамлакатларда кучли ва кучсиз индекс/ субиндекслар сони ва таркиби бир хил. Аммо шунга царамасдан, Узбекистоннинг кучли курсаткичлари рацобатбардошли-ги ва кучсиз курсаткичлари давомийлиги-ни аницлаш мацсадида 2012-2021 йиллар курсаткичлари умумлаштирилган.

Натижада кучли индекс/субиндекслар-нинг маълум йуналишларида сон курсат-кичлари 2012-2021 йилларда барцарор сацланганлиги мазкур йуналишларнинг рацобатбардош булиб шаклланганидан далолат беради.

Уз навбатида, Узбекистоннинг кучсиз индекс/субиндекслари тах,лили маълум йуналишларда муаммоларнинг нафацат мавжудлиги, балки уларнинг бартараф этилмаганлиги ва натижада давомийга ай-ланганлигини аницлаш имконини берди.

Юцоридаги тах,лилларни инобатга ол-ган х,олда, Узбекистоннинг 2030 йилга ке-либ ГИИ рейтингининг 50 та илгор мам-лакатлари цаторидан урин эгаллаши учун мамлакатнинг инновацион ривожланиш

сиёсатини эришилган рацобатбардошлик устуворликларини сацлаб цолишга цара-тиш жуда мух,им. Чунки тах,лилларга кура, сунгги йилларда айрим кучли индекс/суб-индекслар кучсизга айланган. Шу билан бирга, давомий х,олатдаги кучсиз индекс/ субиндексларни бартараф этиш буйича кескин чоралар курилиши пировард на-тижада Узбекистоннинг 2030 йилда ГИИ рейтингида илгор 50 та мамлакатлар ца-торидан урин эгаллашига замин яратади.

REFERENCES

1. Nel'son R.R., Uinter S.D. Evolyutsionnaya teoriya ekonomicheskikh izmeneniy [Evolutionary theory of economic changes]. Moscow, Delo, 2002, p. 536.

2. Lucas R.E. On the mechanics of economic development. Journal ofMonetary Economics, 1988, no. 22, p. 40.

3. Toffler E. Metamorfozy vlasti: Znaniye, bogat-stvo i sila na poroge XXI veka [Metamorphoses of Power: Knowledge, Wealth and Power on the Threshold of the 21st Century]. Moscow, 2009, 669 p.

4. Leydesdorff L. The Triple Helix, Quadruple Helix, and an N-Tuple of Helices: Explanatory Models for Analyzing the Knowledge-Based Economy? Journal of Knowledge Economics, 2012, vol. 3, pp. 25-35.

5. Kondrat'yev N.D. Bol'shiye tsikly kon"yunktury i teoriya predvideniya [Large conjuncture cycles and the theory of foresight]. Selected works of N.D. Kondratiev, eds. L.I. Abalkin et al. Moscow, Economics Publ. House, 2002, 767 p.

6. Schumpeter J.A. The Process of Creative Destruction, in Capitalism, Socialism and Democracy. N.Y., Harper, 1962.

7. The Global Innovation Index 2015. Effective Innovation Policies for Development. 453 p.

8. The Global Innovation Index 2012. Stronger Innovation Linkages for Global Growth. 464 p.

9. The Global Innovation Index 2013. The Local Dynamics of Innovation. 417 p.

10. The Global Innovation Index 2014. The Human Factor in Innovation. 429 p.

11. The Global Innovation Index 2016. Winning with Global Innovation. 451 p.

12. The Global Innovation Index 2017. Innovation Feeding the World. 463 p.

13. The Global Innovation Index 2018. Energizing the World with Innovation. 430 p.

14. The Global Innovation Index 2019. Creating Healthy Lives - The Future of Medical Innovation. 451 p.

15. The Global Innovation Index 2020. Who Will Finance Innovation? 448 p.

16. Global Innovation Index 2021. Tracking Innovation through the COVID-19 Crisis. 14th ed. 226 p.

17. Mirziyoyeva S.Sh. Analiz opyta Uzbekistana po razrabotke strategiy razvitiya strany i regionov [Analysis of the experience of Uzbekistan in developing strategies for the development of the country and regions]. Management consulting, 2019, no. 3, p. 50.

18. The Global Innovation Index (GII) is the position of the Republic of Uzbekistan in the ranking. Ministry of Innovative Development of the Republic of Uzbekistan. Tashkent, 2020, p. 9.

19. Vasil'yeva N.F., Kavura V.L. Modeli innovatsionnogo razvitiya ekonomiki: zarubezhnyy opyt realizatsii [Models of innovative development of the economy: foreign experience in implementation]. Bulletin of the Institute of Economic Research, 2016, no. 3, p. 78.

20. Kochetkov S.V., Kochetkova O.V. Model' innovatsionnogo razvitiya ekonomiki [Model of innovative development of the economy]. Bulletin of VSU, series: Economics and Management, 2017, no. 2, p. 21.

Такризчи:

Отажонов Ш.И., и.ф.д., Илмий ва инновацион фаолиятга оид дастурларни шаклланти-риш ва мониторинг ;илиш бош;армаси бошлиги, Инновацион ривожланиш вазирлиги.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.