Научная статья на тему 'ИНСОН КАПИТАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ТАБАҚАЛАШИШИНИНГ МИНТАҚАВИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ИНСОН КАПИТАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ТАБАҚАЛАШИШИНИНГ МИНТАҚАВИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
80
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон капитали индекси / инсон тараққиёти индекси / жамғарилган инсон капитали / инсон капитали ривожланишини тартибга солиш / аҳоли турмуш даражаси ва сифати / камбағаллик / инсон капиталини баҳолаш. / индекс человеческого капитала / индекс человеческого развития / накопленный человеческий капитал / регулирование развития человеческого капитала / уровень и качество жизни населения / бедность / оценка человеческого капитала

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Вахабов Абдурахим Васикович, Хажибакиев Шухрат Хужаёрович

Мамлакатда инсон капиталини ривожланиши барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш ва ўсиш сифатини оширишнинг етакчи омили ҳисобланади. Мақолада инсон капитали, инсон тараққиёти индекси категорияларининг ўзига хос жиҳатлари, инсон капитали ривожланишининг аҳоли даромад­ лари, минтақалар ва соҳалар бўйича табақаланиши сабаблари ва уларни камайтириш йўналишлари, инсон капитали ривожланишини табақаланиши ва уни тартибга солиш усуллари таҳлил этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА И РЕГИОНАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ ИХ ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ

Развитие человеческого капитала в стране является ведущим фактором обеспечения устойчи­ вого экономического роста и повышения его качества. В статье анализируются особенности кате­ горий человеческого капитала, индекса человеческого развития, причины дифференциации раз­ вития человеческого капитала по доходам населения, регионам и отраслям и направления их сни­ жения, дифференциация развития человеческого капитала и способы его регулирования.

Текст научной работы на тему «ИНСОН КАПИТАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ТАБАҚАЛАШИШИНИНГ МИНТАҚАВИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

у

Вахабов Абдурахим Васикович,

иктисод фанлари доктори, профессор, Узбекистон Миллий университети "Макроиктисодиёт" кафедраси мудири

Хажибакиев Шухрат Хужаёрович,

Узбекистон Миллий университети "Макроиктисодиёт" кафедраси катта укитувчиси

ИНСОН КАПИТАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ТАБАКАЛАШИШИНИНГ МИНТАКАВИЙ ЖИ^АТЛАРИ

УДК: 330.322.16 DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_5_1

ВАХАБОВ А.В., ХАЖИБАКИЕВ Ш.Х. ИНСОН КАПИТАЛИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ТАБАЦАЛАШИШИНИНГ МИНТАЦАВИЙ ЖИЦАТЛАРИ

Мамлакатда инсон капиталини ривожланиши баркарор иктисодий усишни таъминлаш ва усиш сифатини оширишнинг етакчи омили х,исобланади. Маколада инсон капитали, инсон тараккиёти индекси категорияларининг узига хос жих,атлари, инсон капитали ривожланишининг ах,оли даромад-лари, минтакалар ва сох,алар буйича табакаланиши сабаблари ва уларни камайтириш йуналишлари, инсон капитали ривожланишини табакаланиши ва уни тартибга солиш усуллари тах,лил этилади.

Калит сузлар: инсон капитали индекси, инсон тараккиёти индекси, жамFарилган инсон капитали, инсон капитали ривожланишини тартибга солиш, ах,оли турмуш даражаси ва сифати, камбаFаллик, инсон капиталини бах,олаш.

ВАХАБОВ А.В., ХАЖИБАКИЕВ Ш.Х. ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА И РЕГИОНАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ ИХ ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ

Развитие человеческого капитала в стране является ведущим фактором обеспечения устойчивого экономического роста и повышения его качества. В статье анализируются особенности категорий человеческого капитала, индекса человеческого развития, причины дифференциации развития человеческого капитала по доходам населения, регионам и отраслям и направления их снижения, дифференциация развития человеческого капитала и способы его регулирования.

Ключевые слова: индекс человеческого капитала, индекс человеческого развития, накопленный человеческий капитал, регулирование развития человеческого капитала, уровень и качество жизни населения, бедность, оценка человеческого капитала.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

VAKHABOV A.V., XAJIBAKIEV SH.X. TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF HUMAN CAPITAL AND REGIONAL ASPECTS OF THEIR DIFFERENTIATION

The development of human capital is a leading factor in ensuring sustainable economic growth and its qualitative improvement in the country. This article analyzes the features of the categories of human capital, the human development index, the reasons for the differentiation of human capital development by income of the population, regions, and industries, and the directions of their decline, differentiation, and methods of regulating the development of human capital.

Keywords: human capital index, human development index, accumulated human capital, regulation of human capital development, level and quality of life of the population, poverty, human capital assessment.

Кириш. Жахон мамлакатларида ахоли фаро-вонлигини табакаланиши сабаблари нималардан иборат? Жах,он иктисодиётида ах,оли даромад-лари табакаланиши омиллари сифатида ахоли усиш суръатлари, камбаFаллик ва COVID-19 эпи-демияси фаркланади. Инсон тараккиёти индек-сини оширишнинг муаммолари Бирлашган Мил-латлар Ташкилоти тараккиёти дастурининг 30-маъ-рузасида баён этилган1. Турмуш сифатини ифода-ловчи инсон тараккиёти индекси унинг давомий-лиги, таълим даражаси боскичма-боскич ошиб бориши мамлакатларда кузатилмокда. Ривожлан-ган мамлакатларда камбаFалликка карши самарали кураш олиб борилмокда, глобал иклим исишига катта мабла^ар сарфланмокда, ривожланаётган мамлакатларда эса камбаFаллик такрор ишлаб чикарилиши шароити сакланмокда.

Инсон капитали баркарор ривожланиш макомига эришишнинг мухим омили сифатида доимо илмий тадкикотларнинг марказида булиб келмокда. Узбекистонда баркарор ва инклюзив иктисодий усишга инсон капиталини яхшилаш асо-сида эришиш мумкин. Иктисодий тараккиёт ва хар бир инсоннинг турмуш фаровонлиги инсон капита-лига бевосита боFлик. Хар кандай ресурс сингари инсон капитали купайиши ва кадрсизланиши мумкин. Иктисодий адабиётда инсон капитали тушун-часи ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб омма-лаша бошлади.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Инсон капитали тушунчаси илк бор 1958 йилда АКШ иктисодчиси Ж. Минсер томонидан кулланилган булса, 1961 йилда иктисодчи олимлар Т. Шульц ва 1962 йилда Г. Беккерлар томонидан инсон капитали концепциялари ишлаб чикилди ва иктисодиёт фанида мухокамага киритилди. Инсон капитали назарияси сохасида улкан, оламшумул

1 Human development report. 2020: the next frontier: human development and the Anthropocene. https://hdr. undp.org/system/files/documents/hdr2020pdf.pdf

илмий ишлари учун 1979 йилда Т. Шульц, 1992 йилда Г. Беккер, 1998 йилда А.К.Сен, 2019 йилда А. Банерджи, Э. Дюфло ва М. Кремерлар иктисодиёт сохасида Нобел мукофотига сазовор булишди2.

Айрим мамлакатлар гурухининг иктисодий ривожланишини табакаланиши сабаблари иктисодий адабиётда, жумладан Г.Мюрдаль асар-ларида тадкик этилган3.

Шу билан бир каторда инсон капиталини илмий жихатдан тадкик этиш ва унинг кийматини аниклаш мураккаблиги сабабли инсон капиталини бахолашнинг умум-кабул килинган, ягона услу-биёти шаклланмаган. Инсон капиталини бахолаш услубиётидаги фарклар ушбу муаммони илмий-услубий жихатдан тадкик этиш зарурияти ва дол-зарблигини янада оширади.

Тадк,ик,отнинг мацсади Узбекистонни юкори урта даромадли мамлакатлар каторига кири-тишда инсон капиталини баркарор ривожланти-риш тенденцияларини аниклаш ва даромадла-рини табакалашувини тартибга солишга оид илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан ибо-рат.

Тадк,ик,от методлари. Маколани тайёрлаш жараёнида тахлил ва синтез, индукция ва дедукция, иктисодий таккослаш, илмий абстракция усул-ларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Иктисодий ривожланиш мамлакат миллий бойлиги таркибида инсон капи-талининг усиб боришига олиб келса-да, айрим

2 Шульц Т. Инвестиции в человеческий капитал. - Лондон, 1971. - 522 с.; Becker, Gary S. «Investment in human capital: A theoretical analysis.»Journal of political economy 70.5, Part 2 (1962): 9-49.; Sen A. Resources, Values and Development, 1997; Абхиджит Банерджи, Эстер Дюфло. Экономика бедных. Радикальное переосмысление способов преодоления мировой бедности. - Издательство Института Гайдара, 2021. - 464 с.

3 Мюрдаль Г. Проблема равноправия и ее роль в мировом развитии //Мировая экономическая мысль. Сквозь призму веков. Лекции Нобелевских лауреатов: Под общ. ред. Фетисова Г.Г. Москва. Мысль- 2004. Т.Б. сс. 189-213.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

мамлакатларда ушбу курсаткич пасайиб бориши мумкин. Ушбу холат ахолининг глобал кариб бориши, иш хаки микдори суръатининг секин усиши, юкори технологияларга нисбатан мехнат омилига устуворлик берилиши каби омиллар билан боFлик. Жахон банкининг 2021 йилдаги Глобал фаровонлик туFрисидаги хисоботида келтири-лишича жахон бойлигининг 64 фоизи (1152 триллион доллар) инсон капиталига хиссасига туFри келади1.

Brand Finance Global Intangible Finance Tracker (GIFT™) тадкикотлари курсатишича, дунёнинг йирик трансмиллий компаниялари ихтиёридаги активлар таркибида инсон капитали билан боFлик номод-дий активлар улуши ортиб бормокда ва уларнинг киймати 2022 йилда 57 триллион долларни таш-кил этди. GIFT™ хисоботларида номоддий активлар жисмоний кийматга эга булмаган номоне-тар активлар сифатида келтирилади. Ушбу актив-ларни х,укуклар (ижара шартномалари, битим-лар, келишувлар), касбий таълим (ишчи кучини укитиш, малакасини ошириш) ва интеллектуал мулк (махсулот номи, патентлар, муаллифлик хукуки) каби умумлаштирувчи гурухларга ажратиш мумкин. Жахон фонд бозорларининг 48 фоизи номоддий активлар хиссасига туFри келгани холда АКШда номоддий активлар киймати 1975 йилда S&P 500 кийматининг 17 фоизини ташкил этган булса, ушбу курсаткич 2022 йилга келиб 90 фоизга тенг булди2.

Жахон иктисодий форуми Гарвард универси-тети ва Mercer Human Resource Consulting халк,аро консалтинг компанияси билан хамкорликда 2013 йилдан бошлаб Инсон капиталини ривожланти-риш индексини эълон килишни бошлади. Жахон иктисодий форуми мутахассислари фикрича, " ... инсон капитали глобал иктисодий тизимда неъ-матлар яратиш имконини берувчи билим ва куникмаларга эга инсонлардир". Жахон банки 2018 йилдан бошлаб халкаро микёсда мамла-катларнинг Инсон капитали индекси (The Human Capital Indexé тузишни бошлади. 2022 йилнинг февраль холатига кура ушбу рейтингда 83 та мам-лакатлар катнашган. Минцер назариясидан фаркли уларок, индекс муаллифлари фикрича инсон капиталини улчашда "таълим олиш" билан боFлик йил-лар сони эмас, балки реал касбий малака эгаллаш

1 "World Bank. 2021. The Changing Wealth of Nations 2021: Managing Assets for the Future. © Washington, DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/36400

2 Global Intangible Finance Tracker (GIFT™) — an annual review of the world's intangible value November 2022 https://brandirectory.com/reports/gift-2022

имконини берувчи "куникмалар" мухим ахамиятга эга эканлигини курсатмокда. Аксарият холларда айрим мамлакатлар амалиётида "таълим олиш" йиллари расмий мазмунга эга булиб битирув-чилар малака куникмаларини тулик эгалламас-ликлари риски юкорилигича колмокда. Инсон капитали тушунчаси катор хусусиятларга эга. Жумладан, унинг шаклланиши ва такрор ишлаб чикариши инвестиция талаб килади. Инсон капитали жамFарилган билим ва куникмалар тулик харакат килиши учун маълум вакт узок инве-стицион лаг (давр) талаб этилади. Инсон капи-талининг мухим хусусияти у узини элтувчиси инсондан ажралиб харакат килолмайди. Шундай килиб, инсон капитали деганда инсонни таълим, ^лик,ни саклаш ва маданиятни ривожлантиришга йуналтирилган инвестициялар туфайли шакллана-диган жамFарилган билим ва куникмалари тушу-нилади. ЖамFарилган инсон капитали вак,т утиши билан киймати кадрсизланиши, билими аста-секин эскириши, мехнат кобилиятини йукотиши содир булади.

Инсон капитали индекси боланинг туFилишдан 18 ёшга тулгунига кадар ривожланишини тахлил этади. Ушбу тахлил боланинг 5 ёшгача яшаш эхтимоли, таълим сифати билан боFлик тузатиш-ларни хисобга олган бошла^ич ва урта мактабда таълим олиш давомийлиги, 5 ёшгача усишдан тухтаб колиши хамда 15 ёшлиларнинг 60 ёшгача яшаш эхтимоли каби гурух курсаткичларига асос-ланади. Индекс шкаласи 0 дан 1 гача ораликда хисобланади ва 1га тенг индекси инсон капиталини ривожлантиришнинг максимал имкониятини англатади.

Инсон капитали индекси таълим ва соFликни саклашнинг ишчиларнинг мехнат унумдорли-гига кушган хиссасини ифодалайди. Инсон капитали индекси Узбекистонда 18 ёшдаги укувчи уз салохиятини 62 фоизга эришганлигини билдиради, амалдаги таълим сифати эътиборга олинса улар таълим дастурини 9,1 йилда бажаради. Мактаб таъ-лимида 2,9 йилга оксаш мактаб таълими сифатини яхшилаш зарурлигини курсатади.

Узбекистонда жон бошига таълимга сарф-ланадиган харажатларнинг минтакалар буйича таксимланиши кескин фаркланади. Таълим тизимига сарфланадиган харажатларнинг 63%и урта таълимга, 21 %и мактабгача таълим, 10%и олий таълимга ва 4%и урта-махсус таълимга йуналтирилади. Таълимдаги амалга оширилаёт-ган ислохотлар таълим сифатини ва укишдаги тен-гликни таъминлаши керак.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

1-жадвал. Айрим мамлакатларда инсон капитали индекси, 2020 йил1

Курсаткичлар Швейцария Хитой K1озоFистон Россия Узбекистан Судан

Боланинг 5 ёшгача яшаш эхтимоли, фоиз 1,0 0,99 0,99 0,99 0,98 0,94

Мактабда таълим олиш давомийлиги, йил 13,3 13,1 13,7 13,7 12,0 7,1

Тест натижалари, юк,ори балл - 625, паст балл - 300 515 441 416 498 474 380

Таълим сифати билан боFлик1 тузатишларни хисобга олган холда мактабда таълим олиш давомийлиги, йил 10,9 9,3 9,1 10,9 9,1 4,3

15 ёшлиларнинг 60 ёшгача яшаш эхтимоли, фоиз 0,95 0,92 0,84 0,80 0,87 0,79

5 ёшгача усишдан тухтаб колганлар улуши, фоиз - 0,92 0,92 - 0,89 0,62

Инсон капитали индекси 0,76 0,65 0,63 0,68 0,62 0,38

Жахон банкининг 2020 йилда эълон килган сунгги рейтингида Сингапур 0,88 балл билан биринчи уринни, Нигер 0,29 балл билан охирги уринни эгаллаган. Узбекистан ушбу рейтингда илк марта катнашиб, 0,62 балл билан 54 уринни эгаллади. 1-жадвал маълумотлари курсатишича, инсон капитали индекси буйича мамлакатимиз курсаткичлари таълим сифати билан боFлик туза-тишларни хисобга олган холда мактабда таълим олиш давомийлиги каби курсаткичлар буйича ортда колаётганлигини кузатиш мумкин. Ушбу холат таълим олиш давомида шаклланиши лозим булган куникмаларини ривожлантиришда назария ва амалиёт уртасида узвий боFликликни таъмин-лашни такозо этади.

Инсон капитали таркибига унинг билими, таж-рибаси, касбий малакаси ва муомала куникмаси киради. Инсон капиталини бахолашда куйидаги омиллар хисобга олиниши керак: ходимларни ёши; ходим туплаган тажриба сифати ва микдори; янги ходимларни ишга кабул килиш харажатлари; йил-лик ишлаб чикариш хажми.

Инсон капитали таркиби бир-бири билан узвий боFланган ишловчи хаётий циклини кадриятларини мужассамлаштиради ва таълим; амалиёт; релока-ция; соFлик; мотивация каби элементлардан таш-кил топади.

Ташкилот инсон капитали киймати у келтиради-ган даромад ва уни бошкариш учун сарфланадиган харажат уртасидаги айирмасидан иборат. Ташкилот инсон капиталини бахолашни даромадлар ва

1 https://www.worldbank.org/en/publication/human-сарка!#^ех

харажатларни киёсий таккослаш усуллари оркали амалга оширилади.

Жахонда, якин истикболда жумладан ривож-ланган мамлакатларда инсон капитали танк,ислиги кучаймокда. Глобал ахолини кариши туфайли ахолининг табиий усиши камаяди. Ишлаётган пен-сионерлар улуши ортади, мехнат кобилияти ёши-даги ахоли улуши кискаради ва сифати ёмонла-шади. Шунинг учун хозирданок инсон капитали жамFарилишига таъсир этувчи салбий холатларни камайтириш керак.

Инсон капиталини бахолашнинг навбатдаги услубияти БМТ Тараккиёт дастурига тегишли булиб, саломатлик, таълим ва даромад тизимини к,амраб олувчи курсаткичлар асосида хисобланадиган Инсон тараккиёти индекси хисобланади. Инсон тараккиёти индекси интеграл курсаткич булиб, у 0 дан 1 гача микёсда узгаради. Максимал даражадаги 1га тенг индекс курсаткичи идеал мамлакатдаги холатни ифодалаб, жон бошига туFри келадиган ЯИМ (харид кобилияти паритети буйича) йилига 40000 доллардан кам булмаган, кутилаётган умр давомийлиги (соFликни саклаш холати курсаткичи) 85 йил, катта ёшдаги ахолининг 100 % саводхон-лигига эришилган булади.

Инсон тараккиёти концепциясининг вужудга келишига 1998 йилги Нобель мукофоти лауре-ати Амартья Кумар Сен ва покистонлик машхур иктисодчи Махбуб ул-Хак катта хисса кушишди. Бир неча ун йил давомида Инсон тараккиёти кон-цепцияси назария ва жамият ривожланишининг комплекс моделига айланди. А.Сен ривожланиш жараёнини моддий ёки иктисодий фаровонлик-нинг ортиши нук,таи назаридан ва инсон имкони-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

2-жадвал. Узбекистонда инсон тарак,к,иёти индексининг узгариши1

ТуFилганда кутилаётган умр давомийлиги, йил Урта таълим олиш давомийлиги, йил Кутилаётган таълим олиш давомийлиги, йил Жон бошига миллий даромад, доллар (ВХК, 2017 й.) Инсон тараккиёти индекси

2000 65,7 10,0 10,8 2741 0,607

2005 67,5 10,5 11,5 3493 0,639

2010 69,2 11,0 11,5 4943 0,673

2015 70,5 11,4 11,8 6485 0,701

2016 70,8 11,7 11,9 6726 0,709

2017 71,0 11,7 12,1 6974 0,715

2018 71,1 11,8 12,3 7303 0,720

2019 71,3 11,9 12,5 7499 0,726

2020 70,3 11,9 12,5 7512 0,721

2021 70,9 11,9 12,5 7917 0,727

ятларини кенгайтириш жараёни сифатида тахлил этди. Унинг нуктаи назарига кура, жамиятдаги тур-муш даражасини даромадларнинг уртача даража-сига караб эмас, балки одамларнинг узлари муно-сиб, деб хисоблаган хаёт кечиришлари учун мав-жуд имкониятлари буйича бахолаш лозим. А.Сен концепциясида ривожланиш марказида инсон кечаётан жараён сифатида каралади.

Узбекистан Тараккиёт стратегиясида Инсон тараккиёти индексига ижобий таъсир курсатиши мумкин булган вазифалар каторида белгилан-ганини таъкидлаш лозим. Бу ахоли жон бошига уртача даромадни 1,6 баравар ошириш (Тараккиёт стратегиясининг 21-максади), мактабгача таълим билан камраб олиш даражасини 80 фоизгача (38-максад), олий таълим билан - 50 фоизгача ошириш (46-максад), тиббий хизматлар сифатини ошириш (55-64-максадлар)га тааллуклидир. Тараккиёт стратегиясидаги ушбу максадли курсаткичларни амалга ошириш Инсон тараккиёти индексини 0,726 дан 0,820 гача ошириш хамда Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 2 июндаги "Узбекистан Республикасининг халкаро рейтинг ва индекслардаги урнини яхшилаш хамда давлат органлари ва ташкилотларида улар билан тизимли ишлашнинг янги механизмини жорий килиш туFрисида"ги ПФ-6003-сон Фармонига мувофик, Узбекистоннинг "Инсон тараккиёти юкори булган мамлакатлар" тоифасидан "Инсон тараккиёти жуда юкори булган мамлакатлар" тоифасига утишини таъминлайди.

Инсон тараккиёти индекси курсаткичлари тахлили курсатишича таълим инсон тараккиётида мухим урин тутади. Узбекистонда кутилаётган таъ-

1 https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI

лим олиш давомийлиги курсаткичи 2000-2021 йил-ларда 10,8 йилдан 12,5 йилга кадар ортиб бор-ган. Шу билан бирга ушбу курсаткич дунёнинг уртача курсаткичидан 0,3 йилга; юкори индексга эга гурухнинг уртачасидан 1,7 йилга;, жуда юкори индексга эга мамлакатлар гурухининг уртача курсаткичидан эса 4 йилга ортда колмокда.

Мамлакатимизда таълим сохасида тизимли ислохотлар давом эттирилмокда. Жумладан, Узбекистан Республикасининг кабул килган янги Конституциясида давлат барча учун таълим олиш хукукинигина эмас, балки узлуксиз таълимни ривожлантириши кафолатланган. Шунингдек, мажбурий умумий урта таълим жорий этилиши назарда тутилган булиб, мактабгача таълим ва тар-бия, умумий урта таълим давлат томонидан назо-рат килинади. 2016 йилгача Узбекистонда 3-6 ёшли болаларнинг 26 фоизигина мактабгача таълим билан камраб олинган булиб, аксарият ота-оналар мактабгача таълим масаласига бефарклик билан муносабатда булишган. 2017-2022 йилларда хусу-сий секторнинг таълим тизимида фаоллигини оши-ришга каратилган сиёсат, узок туманларда оила-вий болалар боFчаларини ташкил этиш окибатида болаларни мактабгача таълим билан камров дара-жаси 2017 йилдаги 25,4 фоиздан 2023 йилда 72 фоизга кадар ошди. Олий таълим тизимида эса кадрлар тайёрлаш буйича давлат буюртмалари-нинг ортиши баробарида хусусий олий таълим муассасалари, махаллий ва хорижий олий таълим муассасалари филиалларининг очилиши, кам таъ-минланган оилаларнинг фарзандлари, ногирон-лиги бор шахслар, ёшлар, узок худудларда яшов-чилар, магистратурада укиётган олаётган хотин-кизларнинг таълим харажатларини давлат томонидан коплаб бериш ёшларни олий таълим билан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

камраб олиш даражасини 2017-2022 йилларда 9 фоиздан 38 фоизгача ошишига олиб келди.

Агар болалар ва ёшлар юкори сифатли таъ-лим билан камраб олинса ёш ва усиб бораёт-ган Узбекистон ахолиси мамлакат ривожланиши-нинг катта активига айланиши мумкин. Мамлакат ахолиси сонининг 1980-2022 йилларда икки марта-дан ортик купайиши ЯИМни узок муддатли даврда баркарор суръатларда ривожланиши ахоли фаро-вонлигини ошиши, камбаталлик ва ахоли даромад-лари табакаланишининг кискариши учун салохият яратади. Ахолининг ёши буйича таркибида 2048 йилдан бошлаб мехнатга ярокли ахоли улуши кискара бошлайди ва боFликлик коэффициенти ёмонлашади. Ахоли таркибидаги бундай узгариш ахолининг иктисодий фаол кисмига босимни кучайтиради. Узбекистонда таълим сохасига сарф-ланган инвестициялар мехнат унумдорлигини оши-риш учун сарфланиб инновацион, инклюзив ва баркарор жамият яратишнинг асоси хисобланади.

Жахон банки маълумотларига кура COVID-19нинг таълим натижаларига таъсири стандарт микдорга нисбатан 0,11 тенг булди. Пандемия туфайли таълим сифатини ёмонлашувчи туфайли 425 миллион АК.Ш доллар харид кобилияти пари-тетига тенг зарар курилди1. 2019 йилда таълим даражаси ва минтак,алар буйича 1 йилда укувчига сарфланган харажатлар минтакалар буйича энг оз курсаткич Тошкент шахрида 2,15 миллион сум булса, Навоий вилоятида 3,73 миллион сумга тенг ёки 73%га ортик булди2.

Шу билан бир каторда кутилаётган таълим даво-мийлигини ошириш борасида амалга оширилаёт-ган тизимли ислохотларни янада жадаллаштириш зарур. Таълим олишни ратбатлантириш механизм-ларини ишлаб чик,иш, таълим ва фан сохаси ходим-ларининг мехнат хакини ошириб бориш, замон талабларига мос лаборатория базасини шакллан-тириш лозим.

Кутилаётган умр давомийлик курсаткичи тахлил даврида 65,7 ёшдан 70,9 ёшгача узайганлигига к,арамасдан ушбу курсаткич хануз дунёнинг уртача курсаткичига тенглашгани йук. Вахоланки ушбу курсаткич юкори ва жуда юкори инсон тарак,к,иёти индексига эга мамлакатлар гурухида тегишлича 74,7 ва 78,5 ёшни ташкил этади. Мамлакатимиз-нинг айрим минтакаларида экологик вазиятнинг

1 Жахон Банки маълумотлари асосида. Worldbank.org

2 Повышение эффективности государственных расходов в человеческий капитал и водохозяйственную инфраструктуру в Узбекистане. The World Bank. Декабрь 2022. С.

102.

ёмонлашиб бораётганлиги, бахтсиз ходисалар каби омилларни ушбу курсаткичнинг яхшилани-шига тускинлик килувчи омиллар сифатида кел-тириш мумкин.

2000-2020 йилларда Узбекистонда кликни саклашга (давлат бюджети ва хусусий) ЯИМнинг 5,2-5,6 фоизига тенг харажатлар сарфланмокда, бу бозор муносабатлари шаклланаётган мам-лакатларга караганда купрок нисбатда маблаF сарфланаётганлигини курсатади. Ушбу харажатлар 2023 йилда давлат бюджети харажатлари-нинг 11,0%ини ташкил килмокда3. Давлатнинг соFликни саклашга сарфлаётган харажатларини 77%и иш хакига, инвестиция, товар ва хизматлар учун 23% маблаFлар ажратилмокда. Хусусий хара-жатларни сотлик,ни саклашга сарфланган харажат-лардаги улуши 58%ни ташкил этиб, уз таркибига уй хужалиги, корхоналар ва нотижорат ташкилот-лари харажатларини олади. Ушбу харажатлар сама-расиз булиб, ёмон саломатлик холатидаги молия-вий рискни юмшата олмайди. Хусусий манбалар таркибига расмий ва норасмий тиббиёт хизматла-рини курсатувчилар учун хусусий сектор аптека-лари учун туловлар киради. Мамлакатда тиббиёт хизматлари учун туланадиган харажатлар ноозик-овкат истеъмолини 40%дан ошиFини ташкил эта-диган уй хужаликлари хужаликларнинг 15%дан ортиFини ташкил этди.

Узбекистон жон бошига туFри келувчи мил-лий даромад курсаткичи буйича юкори инсон тараккиёти индексига эга гурух мамлакатларига нисбатан сезиларли даражада орта колмокда. 2021 йилда ушбу курсаткич Узбекистонда 7917 долларни ташкил этгани холда ушбу гурухга кирувчи Хитой (17504 доллар), Украина (13256 доллар), Озарбай-жон (14257 доллар), Индонезия (11466 доллар) ва жахоннинг уртача (16752 доллар) курсаткичидан анча ортда колмокда. Ушбу курсаткичнинг паст даражаси инсон салохиятини ошириш ва мамлакат иктисодиётини инновацион ривожлантириш йулидаги асосий салбий тусиклардан хисобланади.

Узбекистон бюджетининг харажатлар кисмида инсон капиталини ривожлантиришга хизмат килувчи сохаларга ажратилаётган харажатлар салмокли улушга эга. Шу билан бир каторда ушбу сарф-харажатлар 2015-2022 йилларда 49,6 фоиздан 35,2 фоизга кадар кискарган. Тахлиллар харажатлар таркибида таълимга ажратилаётган маблаFларнинг 33,5 фоиздан 21,2 фоизга, кликни саклашга сарфланаётган маблаFларнинг

3 Бюджет для граждан 2023. -Ташкент,2023. С.15. ttps:// imv.uz/media/gugb/07_03_2023/Budjet_23_ru.pdf

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

1-расм. Узбекистонда бюджет харажатлари таркибида таълим, согли^ни саклаш, фан, маданият ва спорт харажатларининг узгариши, фоиз х.исобида1.

л л ;

-у 3 ■3.8 \-> А

28,4

26.0

20.8 21.0 21,2

■ Ь 11 Г I Г I г

Цмо.б | 1.10.6 | 1.50.6 ||чх5 Ц | Щ.6 Цчлб ||ч).6

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

■ Таълим ■ Соглицни саклаш ■ Маданият ва спорт Фан

14,4 фоиздан 11,5 фоизга кадар кискарганлигини курсатмокда (1-расм). Ушбу холатни таълим ва сс^лик,ни саклаш сохаларида хусусий сектор субъ-ектларининг фаоллашуви билан изохлаш мумкин.

Фикримизча, мазкур холат инсон капита-лини ривожлантиришда сохани давлат ва хусусий сектор томонидан молиялаштириш жараё-нини раFбатлантириш ва унинг улушини мамла-кат ялпи ички махсулотига нисбатан 4-5 фоизга кадар етказиш максадга мувофик.

Мустакиллик йилларида Узбекистонда инсон тараккиёти индекси минтакавий курсаткичлари динамикасида айрим трендларни ажратиш максадга мувофик (4-жадвал). Жумладан, кути-лаётган умр давомийлиги курсаткичининг юкори даражаси Марказий-Шаркий (Жиззах, Сирдарё) ва Тошкент шахрида кузатилгани холда ушбу курсаткичнинг паст даражаси Жанубий (Кашкадарё, Сурхондарё) ва Шимол (Коракалпотистон, Хоразм) минтакаларида кузатилди. Кутилаётган таълим олиш давомийлиги 2000-2021 йилларда респу-бликада 10,81 йилдан 12,48 йилга узайгани холда минтакалар буйича юкори курсаткич Тошкент шахри ва Марказий-Шаркий худудларда намоён булди. Хисобот даврида ахоли жон бошига тутри келадиган даромад курсаткичи республикада изчил суръатларда купайиб 2000 йилдаги 7916 доллар-дан 2021 йилда 8977 долларга усди. Минтакалар кесимида ушбу курсаткич буйича баркарор суръат-ларга Тошкент шахри ва Fарбий минтака эга булди.

Умуман, Узбекистонда 2000-2021 йилларда инсон тараккиётининг субиндекслари минтакавий табакаланиш даражасининг кискариши жара-ёнлари Тошкент шахри ва Марказий-Шаркий,

1 https://openbudget.uz/parameters

Шаркий минтакаларда кузатилгани холда Жанубий худудларда ушбу курсаткич суръатлари суст-лашди (3-жадвал).

Инсон тараккиёти индекси камчиликлардан холи эмас ва у ахоли турмуш сифатига таъсир этувчи барча жихатларни тулик камраб олмайди. Ушбу индекс таълим, сотликни саклаш ва даромад тизимини акс эттириши билан бир вактда мамлакатдаги турли вазиятлар билан ботлик узгарувчиларни инобатга олмайди. Жумладан, Инсон тараккиёти индекси 1 га якин булган мам-лакатда кутилмаган омиллар таъсирида мил-лий даромаднинг кескин пасайишига, даромад буйича табакалашув кучайса, очлик бош-ланса ушбу индексда кайд этилган узгаришлар уз аксини топмайди. Унинг таркибидаги бошка курсаткичлар хисобига индекс юкори даражани курсатади. Инсон тараккиёти индекси узок муд-датли истикболда жамиятнинг канчалик ривожлан-ганлигини акс эттирувчи курсаткич хисобланади. Индекс билан ботлик навбатдаги камчилик таълим сохасига оид булиб, таълим олиш давомийлиги канчалик узок булишидан катъий назар бу таълим сифатини акс эттирмайди.

Шундай килиб, Узбекистонда таълимга инве-стициялар мехнат унумдорлигининг ошириш максадида сарфланади. Ушбу холат мамла-катга унумли, инновацион, инклюзив баркарор иктисодий усишни таъминлаш ва баркарор ижти-моий фаровонлик жамиятига эришиш имконини беради.

Хулоса ва таклифлар. Узбекистонда баркарор ва инклюзив иктисодий усишга эришиш максадида инсон капитали инфратузилмаси ва бюджет инсти-тутлари фаолиятини яхшиланиши талаб этилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

4-жадвал. Узбекистонда инсон тараккиёти индекси таркиби курсаткичлари х,олати

ва динамикаси2

3-жадвал. Узбекистонда инсон тараккиёти субиндексининг минтакавий динамикаси1

Минтак,алар Субиндекслар Инсон тараккиёти индекси

Даромад Таълим Саломатлик

2000 й. 2010 й. 2021 й. 2000 й. 2010 й. 2021 й. 2000 й. 2010 й. 2021 й. 2000 й. 2010 й. 2021 й.

Узбекистан Республикаси 0,500 0,589 0,660 0,635 0,684 0,743 0,703 0,757 0,782 0,607 0,673 0,727

Марказий (Навоий, Бухоро, Самарканд) 0,490 0,584 0,655 0,634 0,679 0,737 0,684 0,747 0,771 0,597 0,666 0,719

Марказий-Шаркий (Жиззах, Сирдарё) 0,499 0,592 0,663 0,630 0,685 0,744 0,741 0,822 0,848 0,615 0,693 0,748

Шаркий (Наманган, Андижон, ФарFона) 0,484 0,568 0,638 0,621 0,678 0,736 0,717 0,768 0,794 0,600 0,666 0,719

Жанубий (К,ашк,адарё, Сурхондарё) 0,462 0,549 0,618 0,641 0,675 0,733 0,682 0,714 0,738 0,587 0,642 0,694

Шимолий (Корак1алпоFистон, Хоразм) 0,517 0,713 0,671 0,639 0,756 0,744 0,664 0,802 0,764 0,603 0,756 0,725

Тошкент шах,ри 0,575 0,600 0,791 0,669 0,685 0,821 0,750 0,739 0,828 0,661 0,672 0,813

Минтак,алар Кутилаётган умр давомийлиги, ёш Урта таълим олиш давомийлиги, йил Кутилаётган таълим олиш давомийлиги, йил Жон бошига даромад, 2011 ВХКП,доллар

2000 2010 2021 2000 2010 2021 2000 2010 2021. 2000 2010 2021

Узбекистан Республикаси 65,7 69,2 70,9 10,05 10,97 11,90 10,81 11,47 12,48 7,916 8,506 8,977

Марказий (Навоий, Бухоро, Самарканд) 64,5 68,5 70,1 10,15 10,95 11,87 10,66 11,29 12,28 7,849 8,473 8,942

Марказий-Шаркий (Жиззах, Сирдарё) 68,2 73,4 75,2 10,08 10,97 11,9 10,58 11,5 12,52 7,909 8,524 8,996

Шаркий (Наманган, Андижон, ФарFона) 66,6 69,9 71,6 9,839 10,77 11,67 10,56 11,47 12,48 7,809 8,363 8,827

Жанубий (Кашкадарё, Сурхондарё) 64,3 66,4 68,0 10,0 10,79 11,69 11,07 11,37 12,37 7,667 8,242 8,698

Шимолий (КоракалпоFистон, Хоразм) 63,2 68,1 69,7 9,997 11,02 11,95 10,99 11,43 12,44 8,026 8,574 9,049

Тошкент шахри 68,8 72,1 73,8 10,61 12,19 13,22 11,36 12,57 13,68 8,408 9,328 9,844

Узбекистонни турли минтакаларида соFликlни саклаш ва таълим сохаларида жон бошига т^ри келадиган харажатлар кескин фаркланади. Хукуматни инсон капиталини устувор йуналишларини узгартириши бошка харажатларни ортишига, жумладан соFликни саклаш ва таълим сохаларидаги харажатларида иш хаки улушини мутаносиб равишда 77% ва 81%ни ташкил этди,

4&^егроЫюп=0&ех^ароЫюп=0

2 Уша манба.

давлат инвестицион харажатларини инсон капи-талига йуналтириш, химоя камрови ва хажмини яхшилашга олиб келди. СоFликни саклаш, таъ-лимга сарфланган харажатларнинг ортиши ЯИМ-нинг 2-3%га кушимча сарфлашни так,озо этмокда.

Узбекистонда 2017-2021 йилларда миллий иктисодиётни ривожлантириш учун сарфланган харажатларнинг катта кисми ташки к,арз хисобига молиялаштирилди. Жумладан, ЯИМнинг усиши учун сарфланган капитал х,ажми коэффициенти икки марта ошди, яъни бир доллар ЯИМ усиши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

учун 2004-2016 йилларда 3,3 доллар сарфланган булса, 2017-2019 йилларда ушбу курсаткич 7 дол-ларга тенг булди.

СоFлик1ни сак,лаш сохасидаги устувор вазифа-лар ссоикни саклашга сарфланадиган давлат хара-жатларини купайтириш, кликни саклашга сарфланадиган хусусий харажатларни молиявий химоя килишни яхшилаш, курсатиладиган тиббий хизмат-лар сифатини яхшилаш ва самарадорлигини оши-риш хисобланади.

Таълим сохасига сарфланган давлат харажат-лари мактабгача таълимга йуналтирилган харажат-лар хисобига купайди. Таълим сифати яхшилани-

шига мухтож, жумладан Узбекистонда укувчи 18 ёшида уз салохиятининг атиги 62%ига эришади. Мамлакатимизда укувчи 12 йиллик мактаб таъ-лимини 18 ёшда тугатса, бу амалда 9,1 йиллик билимга тенг булиб, ушбу курсаткич Россияда 10,9 йилни ва ИХТТда 10,8 йилни ташкил этади.

Узбекистонда таълим сифати ва инклюзивли-гини ошириш таълим сохасини ислох этишнинг мухим муаммоси хисобланади. Таълим тизими сифатини ошириш учун таълимда тенгликни таъ-минлаш, таълим сифати ва тизимини максадли курсаткичларига эришишни таъминлаш керак.

Адабиётлар руй^ати:

1. Абхиджит Банерджи, Эстер Дюфло. Экономика бедных. Радикальное переосмысление способов преодоления мировой бедности. - Издательство Института Гайдара, 2021. - 464 с.

2. Мюрдаль Г. Проблема равноправия и ее роль в мировом развитии //Мировая экономическая мысль. Сквозь призму веков. Лекции Нобелевских лауреатов: Под общ. ред. Фетисова Г.Г. - Москва. Мысль- 2004. Т.Б. сс. 189-213.

3. Шульц Т. Инвестиции в человеческий капитал. - Лондон, 1971. - 522 с.

4. Becker, Gary S. «Investment in human capital: A theoretical analysis.»Journal of political economy 70.5, Part 2 (1962): 9-49.;

5. Sen A. Resources, Values and Development, 1997;

6. Human development report. 2020: the next frontier: human development and the Anthropocene. https://hdr.undp.org/system/files/documents/hdr2020pdf.pdf

7. "World Bank. 2021. The Changing Wealth of Nations 2021: Managing Assets for the Future. © Washington, DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/36400

8. Global Intangible Finance Tracker (GIFT™) — an annual review of the world's intangible value November 2022 https://brandirectory.com/reports/gift-2022

9. Повышение эффективности государственных расходов в человеческий капитал и водохозяйственную инфраструктуру в Узбекистане. The World Bank. Декабрь 2022. С. 102.

10. https://www.worldbank.org/en/publication/human-capital#Index https://hdr.undp.org/ data-center/human-development-index#/indicies/HDI

11. N.Muminov, O.Egamberdieva. MODERN ASPECTS OF HUMAN CAPITAL DEVELOPMENT AS A METHOD FOR IMPROVING THE LABOR MARKET OF UZBEKISTAN. УСТОЙЧИВОЕ РАЗВИТИЕ ЭКОНОМИКИ: МЕЖДУНАРОДНЫЕ И НАЦИОНАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ. Электронный сборник статей IV Международной научно-практической online-конференции. (Новополоцк, 26 ноября 2020 г.). P.237-240.

12. https://openbudget.uz/parameters

13. https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/UZB/?levels=1 +4&interpolation=0&extrapola tion=0

14. Бюджет для граждан 2023. - Ташкент, 2023. С.15. ttps://imv.uz/media/gugb/07_03_2023/ Budjet_23_ru.pdf

15. Джуманова Р.Ф., Муминов Н.Г. Инсон капиталини ижтимоий-иктисодий самарадорлигини бахолаш ва тахлил килиш усуллари. "Инсон капиталини ривожлантириш-миллий иктисодиёт баркарорлиги омили" Халкаро илмий-амалий конференция илмий макола ва тезислар туплами (2023 йил 3 май) - Т.: УзМУ, 2023 - Б.237-241.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.