Научная статья на тему 'ИНСОН КАПИТАЛИ СИФАТИНИ БАҲОЛАШ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

ИНСОН КАПИТАЛИ СИФАТИНИ БАҲОЛАШ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
176
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон капитали индекси (ИКИ) / инсон капитали сифати / таълим сифати / болалар. / human capital index (TWI) / quality of human capital / quality of education / children.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Назарова Г.И.

Тадқиқотда Жаҳон банки томонидан таклиф этилган Инсон капитали индекси кўрсаткичлари таҳлил қилинган. Бунда хорижий давлатлар ҳамда Ўзбекистон иштирокига баҳо берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The study analyzes the indicators of the Human Capital Index proposed by the World Bank. The participation of foreign countries and Uzbekistan was assessed.

Текст научной работы на тему «ИНСОН КАПИТАЛИ СИФАТИНИ БАҲОЛАШ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

ИНСОН КАПИТАЛИ СИФАТИНИ БАХОЛАШ КУРСАТКИЧЛАРИ

ТАХЛИЛИ

Назарова Г.И.

ТДИУ, "Макроиктисодий тахлил ва прогнозлаштириш " кафедраси магистри

Аннотация. Тадкикотда Жахон банки томонидан таклиф этилган Инсон капитали индекси курсаткичлари тахлил килинган. Бунда хорижий давлатлар хамда Узбекистон иштирокига бахо берилган.

Калит сузлар: инсон капитали индекси (ИКИ), инсон капитали сифати, таълим сифати, болалар.

Abstract. The study analyzes the indicators of the Human Capital Index proposed by the World Bank. The participation of foreign countries and Uzbekistan was assessed.

Keywords: human capital index (TWI), quality of human capital, quality of education, children.

Кириш. Инсон капиталини ривожлантиришдаги фарклар жуда узок муддатли окибатларга олиб келади. Тадкикотлар курсатадики, масалан, 2000 йилда ахоли жон бошига ялпи ички махсулот даражасидаги фарклар асосан 1990 йилда бошлангич мактабга кабул килинган болалар сонидаги фарклар билан боглик. Шундай килиб, бугунги кунда пандемия туфайли инсон капитали тупланишидаги хар бир салбий холат нафакат мамлакатлар, балки фукаролар учун хам узок муддатли окибатларга олиб келиши мумкин. Бу холат 1981 йилдаги грипп пандемияси даврида тугилган болалар учун узок муддатли таълим ва соглик учун таъсирлардан далолат беради (Жахон банки, 2020).

Адабиётлар шархи. 2018 йилдан бери Жахон банки томонидан Инсон капиталини ривожлантириш лойихаси амалга ошириб келинмокда. Лойиханинг асосий таркибий кисмларидан бири инсон капитали индекси (ИКИ) (Жахон банки. 2018 йил). ИКИ бугунги кунда тугилган боланинг 18 ёшга тулгунга кадар туплаши мумкин булган инсон капитали даражасини у яшаётган мамлакатда согликни саклаш ва таълим даражасининг пастлиги билан боглик хавфларни хисобга олган холда бахолайди. Мазкур индекс жорий согликни саклаш ва таълим натижаларини яхшилаш ходимларнинг кейинги авлоди унумдорлигини аниклашга эътибор каратишга каратилган.

Тахлил ва натижалар. ИКИ учта компонентдан фойдаланган холда тугилишдан балогатга этишга кадар ривожланиш траекториясини аниклайди: боланинг тугилишдан мактаб ёшигача (5 йил) омон колиш даражаси; таълим сифатига мослаштирилган асосий мактабда кутилаётган укиш йиллари курсаткичи; саломатлик холатининг иккита умумий курсаткичи -болалик давридаги ривожланишнинг пастлиги ва 15 ёшдан 60 ёшгача булган катталарнинг омон колиш даражаси.

Индекс шундай тузилганки, "бир" киймати бугунги кунда тугилган боланинг, агар у 18 ёшга кадартулик таълим олган ва соглиги яхши булса, балогат ёшидаги мехнат унумдорлигини акс эттиради. Бу мамлакатларни бахолаш учун мезон; шу тарика, индекс киймати мазкур ишлаш даражасининг фоизи сифатида талкин килиниши мумкин. Мамлакатларда инсон капитали етишмаслиги сабабли канча даромад йукотилаётгани ва тезкор харакат килинса, бу йукотишларни канчалик тез даромадга айлантириш мумкинлигини аниклаш учун фойдаланиш мумкин.

Жахон банкининг 2020йилдаги ИКИнинг сунгги бахолови курсатадики, пандемия арафасида Европа ва Марказий Осиёдаги ахоли болалигида ва балогат ёшида инсон капиталига катта сармоя киритилиши хисобига юкори махсулдорликка эришиши мумкин.

Европа ва Марказий Осиё минтакаси мамлакатлари олдида турган таълим ва согликни саклаш масалалари дунёнинг бошка минтакаларидагидан фарк килади. Мазкур минтака мамлакатларида болалар улими жуда паст даражада, Марказий Осиёдаги кашшокликнинг алохидаланган ороллари бундан мустасно. Жахон стандартлари буйича минтакада асосий таълим ва катта ёшли ахоли саломатлигининг умумий курсаткичлари яхши натижаларга эга; минтаканинг шаркий кисми бундан мустасно булиб, бунда даромад даражаси паст мамлакатлар учун катта ёшли ахолининг омон колиш даражаси айникса салбий курсаткичга эга.

ИКИнинг киймати минтаканинг дунёдаги урнини аниклаш учун кулай, лекин доим хам таълим ва ахоли саломатлигига инвестициялар хакида етарли маълумот бермайди, у Европа ва Марказий Осиё мамлакатларида энг кучли таъсирга эга булиши мумкин. Бундан ташкари, ИКИ урганилаётган минтакада идеал вазиятга якин чекланган курсаткичлар тупламини ёритиб берганлиги сабабли, минтакадаги куплаб мамлакатларда стратегик тавсиялар ишлаб чикиш учун индексда фойдаланиш мумкинбулган тафсилотлар мавжуд эмас.

Бундан ташкари, индексда одатда 18 ёшгача булган болаларнинг таълим ва соглиги натижалари хакида тушунча берилади, чунки улар келажак ходимлар авлодининг мехнат унумдорлигига муносиб хисса кушишлари мумкин.

Ахоли ёш таркибини эътиборга олган холда, бундаймулжал айникса, Марказий Осиё ва Туркия мамлакатларига тугри келади, чунки у ерда ёшлар куп булиб, истикболда улар мехнатга лаёкатли ахолининг асосий кисмини ташкил этиши мумкин. Бошка кичик худудларда ёшларнинг улуши камрок, шунинг учун келгуси йилларда мехнатга лаёкатли ахоли бугунги кунда аллакачон вояга етган кишилардан иборат булади. Мазкур кичик минтакаларда ёшлар хар доим хам ишчиларнинг келажакдаги мехнат унумдорлигини белгиламайди, бунда эса умр давомида таълим олиш, шунингдек, соглом ва самарали узок умр куриш мухимлиги таъкидланади.

Узбекистон бундай тадкикотда илк бор иштирок этмокда.Жахон банки томонидан мамлакатнинг инсон капитали индекси Маврикий Республикасидаги

сингари 62% деб бaxолaнди. Демaк, 6угунги кyндa Узбекистондa тyFилгaн болa воягa етгaч, унинг мех,тат унумдорлиги

62 фоизни тaшкил этaди, бyнгa эсa тулик тaълим олиш Ba соFлом булиш шaрти билaн эришилaди. Бу Европa Ba Maркaзий Осиё минтaкaси бyйичa yртaчa кyрсaткичдaн пaст, лекин дaромaди Ba сaломaтлик дaрaжaси yртaчaдaн пaст булган мaмлaкaтлaр учун yртaчa кyрсaткичдaн юкори. Бу Еврота Ba Maркaзий Осиё минтaкaсидaги yртaчa кyрсaткичдaн пaст, лекин дaромaди yртaчa Ba пaст бyлгaн мaмлaкaтлaр учун yртaчa кyрсaткичдaн юкори, дейилaди мaълyмотдa.

Тaдкикотгa кyрa, Узбекистон Ba шунта yxшaш дaрaжaдaги бошкa дaвлaтлaр axоли жон бошигa ялпи ички мax1сyлотгa кyрaпрогноз килингaнидaн хдм яхширок нaтижa кyрсaтмокдa. Пaст Ba юкори дaромaдли мaмлaкaтлaр Уртaсидaги фaркнинг aсосий омили мaктaб тaълимининг микдори Ba сифaти yзгaришидaн иборaт. Узбекистон бyйичa олингaн мaълyмотлaр:

1. 5 ёшгaчa омон колиш: - 100 нaфaр болaдaн 98 нaфaри 5 ёшгaчa омон KOлaди.

2. Kтaбдaги тaълимнинг дaвомийлиги: 4 ёшдaн бошлaб мaктaбгaчa тaълим олyвчи болa учун прогноз бyйичa 18 ёшгa келиб, мaктaбдa укиш мyддaти 12 йил булиши мумкин.

3. Ягота тест нaтижaлaри - yкyвчилaрнинг yзлaштириш нaтижaси шкaлa бyйичa 474 бaлл билaн бaxолaнaди, бyндa 625 бaлл тaълим нaтижaлaрининг юкори дaрaжaсигa, 300 бaлл эсa минимaл дaрaжaгa мос келaди (1-жaдвaл).

1-жадвал

Узбекистонда инсон капитали сифати курсаткичлари

2020 йил у ^чун*

Мамлакатлар Узбекистон н о т с s ц. о з о tf н о т с и со s ц. р и X Тожикистон мамлакатла ри учун уртача

Инсон кaпитaли индексидaги рейтинг 57 55 72 111 -

5 йилгaчa яшaш имконияти, % 98 99 98 97 98

Уртaчa тaълим олиш йиллaри, йил 12 13,7 12,9 10,9 12,4

Тaълим сифaти 474 416 420 391 425,3

Буй yсишидa ортдa колмaгaн 5 ёшгaчa бyлгaн болaлaр, % 89 92 88 82 87,3

Kaттa ёшли axолининг омон колиш дaрaжaси, % 87 84 85 87 85,6

Жами 0,62 0,63 0,6 0,5 0,6

* Инсон кaпитaли индекси бyйичa кyрсaткичлaр

Maнбa: Myaллиф томонидaн тузилган

4. Таълим сифатига мослаштирилган мактаб таълими йиллари: Укувчиларнинг хакикатда эгаллаган билимлари микдоридан келиб чикиб, кутилаётган таълим йиллари 9,1 йилни ташкил килади.

5. Катта ёшли ахолининг омон колиш даражаси: 15 ёшга тулганларнинг 87 %и 60 ёшгача яшайди. Мазкур статистик киймат бугунги кунда тугилган бола катта ёшли киши сифатида хозирги шароитда дуч келиши мумкин булган соглик учун бир катор хавфларнинг салбий курсаткичи хисобланади.

6. Соглом усиш (ривожланишда кечикиш булмаган болалар улуши): 100 нафар боладан 89 нафари ривожланишда оркада колмаган. Х,ар 100 нафар боладан 11 нафари ривожланишда оркада колади ва умр буйи давом этиши мумкин булган когнитив ва жисмоний ногиронлик хавфи мавжуд.

Тадкикотлар курсатадики, асосий таълимдаги яхши натижалар олий таълимдаги яхши натижалар билан корреляцияни намоён этиб, фундаментал билимларни такомиллаштиришнинг мухимлиги сакланиб колишини курсатади. Бирок халкаро амалиётда мисоллар мавжудки, баъзи холатларда асосий таълимдаги бирмунча паст натижалар олий таълимдаги юкори натижалар, айникса, урта таълимдан кейинги яхши натижалар ва сифат билан копланиши мумкин.

Хулоса. Юкоридаги изланишларимиз ва тахлилларимиз натижасида инсон капитали сифатини бахолаш курсаткичлари тахлилини мустахкамлаш учун куйидаги хулосаларга келинди ва таклифлар ишлаб чикилди:

1. Баркарор ривожланишнинг асосий манбаи инсон капитали хисобланади. Кишиларнинг билим даражаси паст, саломатлиги ёмон булса, хеч бир жамият ривожлана олмайди. Билим кучли ва соглом фукаролар уз мамлакатлари гуллаб-яшнашига ёрдам бериб, самарали мехнат киладилар. Бунда тупланган инсон капиталидаги фарклар мамлакатлар ва вакт жихатидан даромад даражасидаги фаркларнинг куп кисмини изохлайди

2. Инсон капиталини бахолаш хар бир инвестиция самарадорлигини таъминлаш учун мухим ахамиятга эга. Муайян даврда инсон капиталининг асосий даражасини таянч нуктаси сифатида кайд этиш мухимдир. Бу холат инвестициялар энг зарур булган жойни аниклайди. Узбекистон согликни саклаш ва таълим сохасидаги жорий натижаларнинг яхшиланиши мехнаткашлар янги авлодининг мехнатунумдорлиги кандай шакллантирилаётганини бахолаш учун мулжалланган ИРИ индексини аниклашда иштирок этмокда.

3. Таълимни тахлил килиш глобал ИРИнинг бир хил таркибий кисмларига асосланади, уларда факат асосий таълим хисобга олинади, бунда таълим сифатига мослаштирилган олий таълим муассасаларидаги укиш йиллари курсаткичи киритилган. Саломатлик холати тахлилида, согликни саклаш холатининг билвосита курсаткич сифатида буй усишида ортда колган болалар ва каттаёшдаги кишиларнинг омон колиш фоизидан фойдаланувчи глобал ИРИ компоненти катта ёшдаги ахоли саломатлиги учун учта хавф омили: семириш,

чекиш ва спиртли ичимликларни суистеъмол килишни уз ичига олган холда кенгайтирилган.

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати

1. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони 2022 — 2026 йилларга мулжалланган «Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида», 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карори «2030 йилгача булган даврда баркарор ривожланиш сохасидаги миллий максад ва вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида», 20.10.2018 йилдаги 841-сон.

3. Аникин В.А. Человеческий капитал: становление концепции и основные трактовки//Экономическая социология. 2017,Т.18.- № 4.- С. 120.

4. Хусешв С. Интон кaпитaли вa у билaн бoFлик тушунчaлaрнинг нaзaрий тaхлили. Иктисoдиёт вa иннoвaциoн технoлoгиялaр илмий электрoн журнaл. 2016 .- №. 5. Б.1-9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.