Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикаси банк тизими мустақиллик йилларида'

Ўзбекистон Республикаси банк тизими мустақиллик йилларида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
403
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Вахабов А. В., Бобакулов Т. И.

1991 йилда Ўзбекистон халқи улкан сиёсий-тарихий ғалабага – давлат мустақиллигига эришди. Бунинг натижасида иқтисодий мустақилликка эришиш, бозор инфратузилмасини шакллантириш учун реал имкониятлар юзага келди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикаси банк тизими мустақиллик йилларида»

V_/

Вахабов А.В.

Узбекистан Республикаси Банк-молия академияси ректори, и.ф.д., профессор Бобакулов Т.И.

Узбекистан Республикаси Банк-молия академияси "Пул муомаласи ва кредит" ка-федраси мудири, и.ф.д.

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МУСЩИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА

1991 йилда Узбекистон халци улкан сиёсий-тарихий галабага - давлат мустациллигига эришди. Бунинг натижасида ицтисодий мустацилликка эришиш, бо-зор инфратузилмасини шакллантириш учун реал им-кониятлар юзага келди.

Бозор инфратузилмасининг мух,им эле-менти миллий банк тизими булганлиги са-бабли, уни халкаро стандартлар талабла-рига жавоб берадиган даражада шакллантириш давлат иктисодий сиёсатининг дол-зарб вазифасига айланди. Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов "Узбекистоннинг молияга доир ёрдамчи тармокларини, мамлакатнинг банк тизи-мини такомиллаштириш биз учун биринчи навбатдаги вазифадир", дея алох,ида таъ-кидладилар.

Эътироф этиш жоизки, Узбекистон Республикаси Давлат мустакиллигининг дастлабки йилларида мамлакат банк ти-зимини шакллантириш учун меъёрий-х,укукий асослар мавжуд эмас эди. "Узбекистон Республикасининг Марка-зий банки туFрисида"ги Конун 1995 йил декабрда, "Банклар ва банк фаолия-ти туFрисида"ги Конун эса, 1996 йилнинг апрелида кабул килинди. Бунинг устига, бутун иктисодиётга хизмат курсатиш мо-нопол банкларнинг зиммасида булиб, ху-сусий банклар умуман мавжуд эмас эди. СССР Давлат банки, Ташки иктисодий фа-олият банки, Курилиш банки ва Давлат мех,нат омонат жамFарма кассаларининг республика, вилоят бошкармалари ва туман булимларигина фаолият курсатар эди.

Бундай шароитда мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов томонидан бан-клараро ракобат мух,итини шаклланти-

риш, икки поFонали банк тизимини бар-по этиш ва банкларнинг моддий-техника базасини мустах,камлаш вазифаси давлат иктисодий сиёсатининг мух,им усту-вор йуналишларидан бири сифатида бел-гилаб берилди. Ушбу вазифани бажа-риш максадида комплекс чора-тадбирлар амалга оширилди. Хусусан, 1994 йил 13 июлда Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг "Узбекистон Республикаси банк тизимини ривожлантиришни молиявий куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари туFрисида"ги Карори кабул килинди. Ушбу Карорга мувофик, тижо-рат банклари 1996 йилнинг 1 январига кадар солик туловларидан озод килинди. Соликдан озод килиш натижасида х,осил булган маблаFлар тижорат банкларининг моддий-техника базасини мустах,камлашга йуналтирилди.

Бундан ташкари, соFлом ракобат мух,итига асосланган икки поFонали банк тизимини шакллантириш максадида даст-лаб тармок банкларини ташкил этиш ва улар фаолиятини кейинчалик диверсифи-кациялашни таъминлаш йули билан уларни универсал тижорат банкларига айланти-риш сиёсати муваффакиятли амалга оширилди. 1994-1995 йилларда автомобиль саноати корхоналарини куллаб-кувватлаш максадида "Асакабанк", Fалла етиштириш-ни молиялаштиришни таъминлаш учун Таллабанк", аграр сох,а корхоналарини

11838126

1-жадвал

Узбекистон Республикаси тижорат банклари ва уларнинг филиаллари, минибанклари сони

Курсаткичлар 1990 й. 1995 й. 2000 й. 2005 й. 2010 й.

Тижорат банклари сони 16 32 35 29 31

Тижорат банклари филиаллари, мини-банклари сони 2389 3171 4234 7028 9293

молиявий куллаб-кувватлаш максадида "Пахтабанк", кичик ва хусусий тадбиркор-ликни молиявий таъминлашни такомил-лаштириш максадида "Тадбиркорбанк" ташкил этилди. Хозирги даврда ушбу бан-клар ликвидлилик ва туловга кобиллик да-ражаси етарли даражада булган универсал тижорат банкларига айланди (2006 йилда "Тадбиркорбанк" негизида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига имтиёзли молиявий хизматлар курсатувчи "Микрокредитбанк" ташкил этилди).

Бир суз билан айтганда, Узбекистон дав-лат мустакиллигининг 20 йили мобайнида баркарор икки поFонали банк тизими яра-тилди ва унинг баркарор ривожланишини таъминлашга эришилди (1-жадвал).

1-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, Узбекистон Республикасининг давлат мустакиллиги йилларида тижорат банкларининг филиаллари ва минибанклари тармоFи кескин ривожланиб борди ва мамлакатимизнинг бутун х,удуди буйлаб кенг таркалди. Агар 1990 йилда тижорат банклари филиаллари ва минибанклари сони 2389 тани ташкил этган булса, 2010 йилнинг якунига келиб, уларнинг сони 3,9 мартага ошди ва 9293 тага етди.

1-жадвал маълумотларидан куринади-ки, тах,лил килинган давр мобайнида республикамиз банк тизимида тижорат банклари сони 15 тага купайди. Бу эса, тижорат банклари учун мустак,иллик йиллари мобайнида зарур булган шарт-шароитларнинг юзага келтирилганлиги билан изох,ланади.

Узбекистон Республикаси Президен-ти И.А. Каримов тижорат банкларининг кредит портфелида узок муддатли кре-дитларнинг улушини оширишнинг дол-зарб масала эканлигини алох,ида эътироф этдилар: "тижорат банклари фаолияти-ни бах,олаш мезонларини узгартириш зарур - бугунги кунда уларнинг ишини узок муддатли кредит куйилмалари улушининг усиши ва бунинг учун ички манбаларни жалб этиш нуктаи назаридан бах,олаш ке-рак. Шу уринда уз кредит портфелида 85

фоиздан зиёд узок муддатли кредитга эга булган Ташки иктисодий фаолият миллий банки ва 71 фоиз ана шундай кредитга эга булган «Узсаноаткурилишбанк» фаолия-тини алох,ида кайд этишни истардик. Бун-дай фаолият бошка банклар учун урнак булиши лозим". Бу эса, банкларнинг узок муддатли кредитларини инвестициялар-ни молиялаштириш манбалари х,ажмидаги салмоFини ошириш буйича жиддий чора-тадбирларни амалга ошириш заруриятини юзага келтирди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 28 июлдаги ПК-1166-сонли "Тижорат банкларининг инвестиция лойих,аларини молия-лаштиришга йуналтириладиган узок муддатли кредитлари улушини купайтиришни раFбатлантириш борасида кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги Карорининг кабул килиниши мамлакат банкларининг узок муддатли кредитлар бериш салох,иятини ошириш йулидаги мух,им кадам булди. Ушбу Карорга мувофик:

- тижорат банклари томонидан Марка-зий банкда депонентланадиган мажбурий захираларнинг энг кам микдори 2009 йил 1 сентябрдан бошлаб, мажбурий захира шакллантириладиган мажбуриятларга ки-рувчи миллий ва хорижий валютада жалб килинган депозитлар буйича куйидаги микдорларда белгиланди:

муддати 1 йилдан 3 йилгача булган депозитлар буйича - 12 фоиз микдорида;

муддати 3 йилдан ортик булган депозитлар буйича - 10,5 фоиз микдорида;

- тижорат банкларининг депозитлари-га ва кимматли карз ^озларига 1 йилдан ортик муддатга жойлаштиришдан олина-диган фоизли даромадлари буйича юри-дик шахслар беш йил муддатга соликка тортишдан;

- тижорат банклари аввал берилган кредитларни тулаш х,исобига ундириб оли-надиган мулкни сотишда кушилган киймат солиFи тулашдан;

- лизинг хизматлари курсатувчи юри-дик шахлар 2009 йилнинг 1 сентябридан бошлаб уч йил муддатга фойда солиFи ва лизинг операцияларидан тушадиган да-

ромадлар буйича ягона солик туловидан озод этилди.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов рах,барлигида ишлаб чикилган ва самарали амалга оши-рилаётган Инкирозга карши чоралар да-стури доирасида мамлакат банк тизи-мининг баркарорлигини таъминлаш максадида уларнинг капиталлашиш да-ражасини давлат маблаFлари х,исобидан ошириш сиёсатини муваффакиятли амалга оширилаётганлигини алох,ида таъкидлаш жоиз. Хусусан, 2009-2010 йилларда давлат маблаFлари х,исобидан мамлакатимиз-нинг олтита тизимли банкининг устав капитали давлат маблаFлари х,исобидан 500 млрд. сумдан ортик микдорда оширилди. Уз навбатида, мамлакат тижорат банкла-рининг капиталлашиш даражасининг оши-рилганлиги уларнинг жорий ликвидлилиги ва туловга кобиллигининг ошишига олиб келди.

Юкорида кайд этилган чора-тадбирларнинг натижаси уларок, сунгги йилларда тижорат банклари узок муд-датли кредитларининг хужалик юритувчи субъектларнинг инвестицион харажатла-рини молиялаштириш манбаи сифатидаги роли ошиб бормокда (1-расм).

1-расмда келтирилган маълумотлар-дан куринадики, 1990-2010 йилларда ре-

спубликамиз тижорат банкларининг кредит портфелида узок муддатли кредитлар-нинг улуши юкори даражада усди. Бу эса, тижорат банклари кредитларининг инве-стицияларни молиялаштириш манбаи сифатидаги ах,амиятини тобора ошиб бора-ётганлигидан далолат беради.

Агар 1990 йилда республикамиз тижорат банкларининг кредит портфелида узок муддатли кредитларнинг улуши 23,8 фоиз-ни ташкил этган булса, 2010 йилнинг яку-нига келиб, ушбу курсаткич 75,2 фоизни ташкил этди.

Сунгги йилларда тижорат банклари узок муддатли кредитларининг фоиз став-каларини пасайиш тенденциясининг куза-тилаётганлиги улардан фойдаланиш даражасининг ошишига хизмат килмокда. Агар 2001 йилда тижорат банклари томонидан сумда берилган узок муддатли кредитларнинг уртача йиллик фоиз ставкаси 20,3 фоизни ташкил этган булса, ушбу курсаткич 2005 йилда - 14,9 %, 2010 йилда 13,0 фоизни ташкил этди.

Тижорат банклари кредитларининг асо-сий кисмини ички манбалар х,исобидан шакллантириш уларнинг ликвидлилиги-ни таъминлаш, мамлакат ташки карзининг кескин ошишига йул куймаслик нуктаи-назаридан мух,им амалий ах,амият касб этади. Россия, K1озоFистон, Чехия каби дав-

латларнинг тажрибалари курсатдики, бан-кларнинг кредит портфелини шакллан-тиришда ташки манбаларни жалб этиш-га эътиборнинг кучайтирилиши молиявий инкироз шароитида банкларнинг жорий ликвидлилигини кескин пасайишига ва х,атто банкрот булишига сабаб булди.

Ах,амиятли жих,ати шундаки, респу-бликамиз тижорат банкларининг кредит портфелини шакллантиришда ички ман-баларнинг улуши тобора ортиб бораётир (2-расм).

2-расм маълумотларидан куринадики, 2010 йилда тижорат банклари кредит-лари ва банкларнинг ички манбалар х,исобидан шакллантирилган кредит портфели микдори 1990 йилга нисбатан жуда юкори усиш суръатларига эга булди. Агар 1990 йилда ички манбалар х,исобидан бе-рилган кредитларнинг банкларнинг кредит портфелларидаги улуши 46,4 фоиз-ни ташкил этган булса, 2010 йилда ушбу курсаткич 85,1 фоизни ташкил килди.

Шуни алох,ида эътироф этиш жоизки, республикамиз банклари капиталининг етарлилик даражаси банк назорати буйича халкаро Базел кумитаси талаблари асоси-да белгиланган халкаро стандартлардан карийб 3 баробарга юкоридир. Маълумки, Халкаро Базел стандартига кура, тижорат банки регулятив капиталининг етарлили-гини аниклаш учун регулятив капитал сум-маси банкнинг рискка тортилган активла-ри суммасига булинади. Ушбу коэффици-

ентнинг энг паст даражаси 8% килиб белгиланган. Агар тижорат банкида мазкур коэффициентнинг амалдаги даражаси 8 фоиздан паст булса, у х,олда, банк туловга кобил эмас, деб х,исобланади.

Республикамиз банк тизимининг уму-мий жорий ликвидлиги доллар х,исобида 1,5 миллиард доллардан ортикдир. Бу ташки нодавлат карзлар буйича туланиши керак булган туловлар х,ажмидан 10 баро-бар купдир".

Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2008 йил 18 ноябрдаги ПФ-4053-сонли "Иктисодиёт реал сектори корхона-ларининг молиявий баркарорлигини яна-да ошириш чора-тадбирлари туFрисида" ги ва 2008 йил 28 ноябрдаги ПФ-4058-сонли "Иктисодиётнинг реал сектори корхоналарини куллаб-кувватлаш, уларнинг баркарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салох,иятини ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги Фармонлари банкларнинг инвестиция жараёнларида-ги иштирокини кучайишига замин яратди. 2011 йилнинг 1 январ х,олатига келиб, тижорат банклари томонидан жами 152 та иктисодий ночор корхоналар банк балан-сига кабул килинган булиб, шулардан 71 тасида ишлаб чикариш фаолиятлари ти-кланиб, янги мулкдорларга сотилди х,амда 69 таси негизида янги корхоналар ташкил этилиб, уларнинг ишлаб чикариш фаолия-ти тулик йулга куйилди.

12000

10000

8000

6000

4000

2000

11539

8558

3876

608

282

2276

7151

9818

2000 й.

2005 й.

2009 й.

2010 й.

□ Банк кредитлари, жами ■ Ички манбалар ^исобидан шакллантирилган кредит потфели

2-расм. Узбекистон Республикаси тижорат банклари кредитлари ва ички манбалар х,исобидан шакллантирилган кредит портфели, млрд. сум

V_/

Узбекистон Республикаси банк тизими-ни халкаро рейтинг агентликлари томо-нидан ижобий бахоланганлигини мухим ютук сифатида эътироф этиш жоиз. 2010 йилда республикамиз банк тизими ак-тивларининг 90 фоиздан ортик кисмига эга булган 15 та тижорат банкига "Фитч Рейтингс", "Стандарт энд Пурс" ва "Му-дис" халкаро рейтинг компанияларининг "баркарор" рейтинг бахолари берилди.

Узбекистон Республикаси Президен-ти И.А. Каримов узининг 2010 йилда мам-лакатимизни ижтимоий-иктисодий ри-вожлантириш якунлари ва 2011 йил-га мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузасида мамлакатимиз молия-банк тизимининг ликвидлилиги-ни мустахкамлаш, унинг баркарорлигини кучайтириш масаласининг долзарбли-гига алохида эътибор каратди. Ана шу максадда Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2010 йил 26 ноябрдаги Пк,-1438 - сонли "2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислох килиш ва баркарорлигини ошириш хамда юкори халкаро рейтинг курсаткичларига эришишнинг устувор йуналишлари туFрисида" ги Карори кабул килиндики, у миллий банк тизимини урта муддат-ли даврга мулжалланган ривожлантириш стратегияси хисобланади.

Мазкур Карорда Узбекистон Республикаси банк тизимини 2011-2015 йилларда ривожлантиришнинг устувор йуналишлари сифатида куйидагилар бел-гилаб олинди:

- "Хусусий банклар ва молия институт-лари ва улар фаолиятининг кафолатла-ри туFрисида"ги, "Кредит ахборотлари ал-машинуви туFрисида"ги, "Гаров реестри туFрисида"ги конунларни ишлаб чикиш;

- "Фитч Рейтингс", "Стандарт энд Пурс" ва "Мудис" халкаро рейтинг компаниялари томонидан кулланиладиган халкаро ме-ъёрлар, мезонлар ва стандартлардан республика тижорат банклари, молия-банк тизимини бахолашда фойдаланиш;

- банкларнинг умумий капиталини 2011-2015 йилларда уртача 2,1 мартага ошириш;

- банк назорати тизимига Базель кумитасининг янги талабларини жорий этиш;

- банкларнинг молиявий баркарорлигини бахолашда CAMELS тизимининг янги вариантини жорий килиш;

- тижорат банкларидаги депозитлар-ни 2011-2015 йилларда уртача 2,5 марта-га ошириш;

- пластик карточкалар сонини 20112015 йилларда уртача 1,5 мартага ошириш йули билан банкларнинг пластик карточ-калари оркали амалга ошириладиган накд пулсиз хисоб-китоблар тизимини янада кенгайтириш;

- банкнинг умумий капиталини 15% ва ундан ортик кисмини ташкил этадиган хар кандай битим буйича Кенгашнинг розили-ги олинади. Бу иктисодий норматив сифатида жорий этилади;

- банкларнинг ишлаб чикаришни мо-дернизациялаш, техник ва технологик кайта куроллантириш буйича лойихаларни кредитлаш хажмини 2011-2015 йилларда 2,8 мартага ошириш;

- халкаро лойихавий молиялаштириш принциплари буйича амалга ошириладиган ва суммаси 200 млн. АК.Ш долларидан ортик булган инвестицион лойихаларни ишлаб чикиш, экспертизадан утказиш, хужжатларни тасдиклаш ва молиялаштириш туFрисидаги Низом лойихасини ишлаб чикиш;

- кичик бизнесни кредитлаш хажмини 2011-2015 йилларда 2,7 мартага ошириш;

- банклар фаолияти курсаткичларини, шу жумладан, уларнинг йиллик хисоботларини оммавий - ахборот воси-таларида доимий равишда эълон килиб бориш ва интернет-сайтларда жойлашти-риш;

- тижорат банклари ходимларини Япония, Жанубий Корея, Жанубий-Шаркий-Осиё ва бошка мамлакатларининг етакчи укув юртлари ва марказларининг базаси-да утказиладиган киска муддатли курслар-да укитишни таъминлаш.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистон Республикаси давлат мустакиллиги йиллари-да халкаро банк амалиёти стандартларига жавоб берадиган икки поFонали банк тизими яратилди хамда унинг ликвидлилиги ва молиявий баркарорлиги таъминланди. Шу билан бирга, банк тизимини 2011-2015 йилларда ривожлантириш Стратегияси-нинг ишлаб чикилганлиги уни янада ривожлантириш учун мустахкам замин яра-тади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.