Научная статья на тему 'Тижорат банклари молиявий барқарорлигини таъминлаш ва инвестицион фаоллигини ошириш масалалари'

Тижорат банклари молиявий барқарорлигини таъминлаш ва инвестицион фаоллигини ошириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
756
156
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тижорат банклари молиявий барқарорлигини таъминлаш ва инвестицион фаоллигини ошириш масалалари»

Ахмедов М.У.

Узбекистан Республикаси Солик, Академия-си тадк,ик,отчиси

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ МОЛИЯВИЙ БАРКАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ВА ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛЛИГИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ.

Бозор муносабатлари шароитида, айникса бугунги кунда жах,онда давом этаётган молиявий инкирознинг куламини чукурлашуви мамлакатларда олиб борила-ётган ижтимоий-иктисодий ислох,отларни янада мустах,камлашни ва банк - мо-лия тизимини баркаркарорлигини оши-ришни такозо этмокда. Чунки, мамла-кат банк-молия тизимини мустах,камлиги таъминланиши ва улар молиявий баркарорлигини янада оширилиши на-тижасида иктисодиётни реал сектори корхоналарини куллаб кувватлаш, улар-ни техник-технологик модернизациялаш х,амда ишлаб чикаришни диверсификация килиш имкониятлари ортади. Бу уз навба-тида тижорат банклари молиявий ресурс-лари таркибида узок муддатли ресурс-лар улушини ошириш талабини куймокда. Вах,оланки, тижорат банкларининг узок муддатли ресурслари уларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш имконияти-ни бериш билан бирга, турли молиявий-иктисодий инкирозлардан х,имоя килади х,амда мамлакат иктисодиётини модернизациялаш ва экспортга мулжалланган товарлар ассортиментини ошишига хиз-мат килади. Ушбу масалага мамлакатимиз Президенти И.Каримов алох,ида эътибор каратиб, "Тижорат банклари фаолияти-ни бах,олаш мезонларини узгартириш за-рур - бугунги кунда уларнинг ишини узок муддатли кредит куйилмалари улушининг усиши ва бунинг учун ички манбаларни жалб этиш нуктаи назаридан бах,олаш ке-рак. Шу уринда уз кредит портфелида 85 фоиздан зиёд узок муддатли кредитга эга булган Ташки иктисодий фаолият миллий

банки ва 71 фоиз ана шундай кредитга эга булган «Узсаноаткурилишбанк» фаолия-тини алох,ида кайд этишни истардим. Бун-дай фаолият бошка банклар учун урнак булиши лозим"1 - дея таъкидлаганлари бежиз эмас.

Мамлакатимиз банк-молия тизимини х,озирги боскичдаги ривожлани-ши, унинг бевосита жах,он молиявий-иктисодий инкирозининг салбий окибатларини бартараф этишга х,амда инкироздан кейинги даврда иктисодий тараккиёт учун мустах,кам асос яратиш-га йуналтирилганлиги билан тавсиф-ланади. Уларнинг ижобий натижала-ри уларок, х,озирги кунда Узбекистонда амал килаётган банкларга халкаро рейтинг компаниялари томонидан ижобий бах,о берилмокда. Бирок, иктисодий ри-вожланиш ва жах,он молиявий инкирози х,укм сураётган бир пайтда банклар-нинг молиявий ресурслари базасини, ай-нан уларнинг узок муддатли ресурс базасини мустах,камлаш буйича катор зид-диятли х,олатлар вужудга келмокда. Ху-сусан, тижорат банклари ресурс база-сининг нобаркарорлиги, уларда ликвид маблаFларнинг етарли эмаслиги, вакилик х,исобваракларида такчиллик муаммола-рининг вужудга келаётганлиги каби маса-лалар шулар жумласидандир.

Халкаро банк амалиёти шуни курсатадики, мамлакат иктисодиёти баркарор молиявий ресурсларсиз иктисодий тараккиётга эришиши мурак-

1 И.А.Каримов. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юк-салтириш. - Тошкент "Узбекистон" - 2010, 58 б.

каб масалалардан бири х,исобланади. Буни иктисодий етакчи мамлакатларнинг ривожланиш тарихи х,ам курсатиб туриб-ди. Шу нуктаи назардан тижорат банклар капиталининг етарлилиги ва ресурс ба-заси таркибида узок муддатли молия-вий маблаFларнинг улушини юкорилиги иктисодиётни таркибий узгартириш, иш-лаб чикаришни модернизациялаш ва диверсификация килишдаги урни них,оятда катта эканлигини курсатади. Зеро, респу-бликамиз иктисодиётини баркарор ривожланиш омили, иктисодиётни модернизациялаш ва таркибий узгартиришдир. Иктисодиёт реал сектори корхоналарида капитал курилиш, шунингдек модернизациялаш ва ишлаб чикариш воситаларини техник-технологик янгилаш учун килинган харажатлар асосий капиталга киритилган инвестицияларда намоён булади1. Ривож-ланган мамлакатлар иктисодиётига назар ташлайдиган булсак, иктисодиётни модернизациялаш бир тизимга солинган ва доимий равишда амалга оширилиб ту-радиган иктисодий жараён эканлигини куришимиз мумкин. Мамлакатимизда асосий капиталга киритилган инвестициялар-нинг х,ажми 2005 - 2008 йилларда усиш тенденциясига эга ва бу ижобий х,олат си-фатида каралади. Яъни, агар асосий капиталга киритилган инвестициялар х,ажми 2005 йилда 107,0 фоизга тенг булган булса, 2008 йилда бу курсаткич 128,3 фо-изни ташкил этган ёки 21,3 пунктга юкори булган2. Россия федерациясида х,ам 2008 йилгача булган даврда усиш кузатилган, бирок 2009 - 2010 йилларда жах,он моли-явий - иктисодий инкирозининг салбий окибатлари таъсирида пасайиш тенденциясига эга булган ва мос равишда 83,8 - 89,8 фоизни ташкил этган3. Мамлакатимизда х,ам кейинги икки йил давомида аосий капиталга киритилган инвестици-

1 Асосий капитал - капиталнинг асосий ишлаб чикариш воситалари(машина, асбоб-ускуна, и/ч бинолари ва ускуналари)ни ичига олувчи кисми. Узбекистон миллий энциклопедияси 1-том. Давлат илмий нашриёти, 2000; Т, 459-б

2 Узбекистон Республикаси Статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёр-ланди.

3 Российский статистический ежегодник. 2010:

Стат.сб./Росстат. - Р76 М., 2010. - раздел 23.5, стр 672

ялар пасайиш тенденциясига эга булган. Яъни, 2009-2010 йилларда мос равишда 124,8 - 109,2 фоизни ташкил этганлиги-ни салбий х,олат сифатида бах,олаш мумкин. Вах,оланки, инкирозга карши сиёсат-нинг мух,им йуналишларидан булган ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник-технологик кайта жих,озлаш, иктисодиётнинг етакчи тармокларини жа-дал янгилаш бугунги куннинг мух,им усту-вор вазифаси х,исобланади. Ушбу масала-га мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов алох,ида эътибор бериб, Барчамиз оддий бир х,акикатни яхши англаб олиши-миз даркор - инвестицияларсиз модернизация х,ам, янгиланиш х,ам булмайди.

Бу уринда биз нафакат корхоналар томонидан инвестиция лойих,аларини амалга оширишни жадаллаштиришни, балки бундан тижорат банклари канчалар ман-фаатдор экани ва улар бу лойих,аларда уз кредит ресурслари билан нечоFлик фаол иштирок этаётганини х,ам кузда тутамиз.

Бунинг учун тижорат банклари етарли капиталга эга, молиявий баркарор булиши лозим, бир суз билан айтганда, улар йи-рик инвестиция институтларига айланиши даркор" - деб таъкидладилар4. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизга киритилаётган хорижий инвестицияларнинг х,ажми усиб бориш тенденциясига эга булсада, кейинги икки йилда асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг х,ажмининг пасайиш тенденциясига эга эканлиги салбий х,олат х,исобланади. Бундай х,олатни юза-га келишида инкироздан кейинги даврда мамлакатлар уртасидаги инвестиция окимининг сезиларли даражада пасай-ганлиги сабаб булган. Куйидаги келтирил-ган 1-жадвалда 2005-2009 йилларда мам-лакатимиз ва Россия Федерациясида асо-сий капиталга киритилган инвестицияларнинг молиялаштириш манбасига кура ди-намикаси келтирилган.

Ушбу жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, Россия Федерациясида 2005 - 2009 йилларда асосий капиталга киритилган инвестициялар х,ажмида банк кредитларининг улуши 13,0 - 15,0 фоиз

4 И.А.Каримов. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юк-салтириш. - Тошкент "Узбекистон" - 2010, 57 б.

V_/

асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг мо-

1-жадвал

Курсаткичлар 2005 2006 2007 2008 2009

Россия1 (жамига нисбатан фоизда)

Асосий капиталга киритилган инвестициялар - жами 100 100 100 100 100

Шу жумладан молиялаштириш манбасига кура:

корхоналарнинг уз маблаFлари хисобидан; 44,5 42,1 40,4 39,5 37,1

банк кредитлари ва бошк,а к,арз маблаFлари хисобидан; 13,0 13,9 15,8 15,0 14,5

хорижий банк кредитлари хисобидан; 1,0 1,6 1,7 3,0 3,2

бюджет маблаFлари хисобидан; 20,4 20,2 21,5 20,9 21,8

бюджетдан ташк,ари фондлар хисобидан; 0,5 0,5 0,5 0,4 0,3

бошк,а манбалар хисобидан; 20,6 21,7 20,1 21,2 23,1

Узбекистон2 (жамига нисбатан фоизда)

Асосий капиталга киритилган инвестициялар - жами; млрд.сум 100 100 100 100 100

Шу жумладан молиялаштириш манбасига кура:

ахоли ва корхоналарнинг уз маблаFлари хисобидан; 60,3 60,0 59,0 53,9 46,9

банк кредитлари ва бошк,а к,арз маблаFлари хисобидан; 3,1 3,4 3,1 5,0 5,2

хорижий инвестициялар ва кредитлари хисобидан; 19,2 19,0 22,8 25,8 32,4

бюджет маблаFлари хисобидан; 12,7 10,7 9,0 9,0 8,1

бюджетдан ташк,ари фондлар хисобидан; 4,7 6,9 6,1 6,3 7,4

2005-2009 йилларда Россия ва Узбекистонда лиялаштириш манбасига кура тахлили.

атрофида тебраниб турган. Бу даврда мам-лакатимиз банк кредитларининг салмоFи 3,1 - 5,2 фоиз атрофида булган. Асосий капиталга киритилган инвестицияларда корхоналарнинг уз маблаFлари хамда хо-рижий инвестициялар ва кредитларнинг улушини юк,орилиги ижобий холат сифа-тида к,аралади. Лекин юк,оридаги жадвал маълумотларига асосан иктисодиётни мо-дернизациялашдаги умумий инвестицияларда банк кредитларининг салмоFи паст даражада эканлиги салбий холат сифатида каралади. Вахоланки, иктисодиётни мо-дернизациялаш шароитида банкларнинг инвестицион фаоллигини ошириш мухим хисобланади. Шу нуктаи назардан тижо-рат банкларининг узок муддатли ресурс базасини мустахкамлаш, улар ресурс-ларини баркарор манбалар хисобидан шакллантирилиши хамда молиявий баркарорлигини янада ошириш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

1 Российский статистический ежегодник. 2010: Стат.сб./Росстат. - Р76 М., 2010. - раздел 23.5, стр 673

2 Узбекистон Республкаси Статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёр-ланди.

Албатта республикамиз банк амалиётида кредитлаш салмоFи усиб бориш тенден-циясига эга. Лекин, уни мамлакат ЯИМ ти -даги улушини тахлил килганимизда, ЯИМ га нисбатан банк кредитларининг улуши паст даражада эканлигига гувохи булдик. Куйидаги 1-расмда мамлакатимиз банк кредитларининг ЯИМ га нисбатан улуши туFрисидаги маълумотлар келтирилган.

ЯИМ га нисбатан улуши 2010 йилда Россия ва Украинада 38,5 - 67,8 фоизни таш -кил этган булса, Грузия ва K1озоFистонда 31,9 - 54,3 фоизни ташкил этган. Мамлакатимиз банк кредитларининг ЯИМ даги салмоFи 2003 - 2004 йилларда усиш тен-денциясига эга булган ва 2004 йилда ЯИМ даги улуши 24,5 фоизини ташкил килган. Лекин 2004 - 2009 йиллар оралиFида па -сайиш тенденциясига эга булган ва 2009 йилда бу курсаткич 14,5 фоизни ташкил этди. 2010 йилда эса банк кредитларининг салмоFи яна усиш тенденциясига эга булиб, ЯИМ га нисбатан 15,1 фоизни таш -кил этган. Бунга мос равишда 2010 йилда асосий капиталга киритилган инвестициялар хажмида банк кредитларининг улуши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 10, 2011

Айрим МД% мамлакатларининг банк кредитларининг мамлакат ЯИМ ига нисбатан улуши, (жамига нисбатан фоизда)1

1-расм

усиш тенденциясига эга булган ва 9,1 фо-изни ташкил этган1.

1-расм маълумотларидан куриниб турибдики, банк кредитларининг Иктисодиётни модернизациялаш ша-роитида тижорат банклари молиявий баркарорлигини таъминлаш максадида, уларнинг узок муддатли ресурс базаси-ни мустахкамлашни назарий ва илмий-амалий асосларини урганиш куйидаги жихатларни эътироф этишга асос булди. Зеро, мамлакатимиз банк тизимида ушбу масалаларни ижобий хал этилиши иктисодиётимизни ривожланишини кей-инги боскичига утишини тезлаштиради.

а) Тижорат банклари узоц муддатли ресурсларига булган эцтиёжнинг доимийлиги цисобга олиш. Тижорат банклари узок муддатли ресурсларини мустахкамлашда, иктисодиётда ресурс-ларга булган эхтиёжнинг узлуксизлигини таъминланиши жуда мухим хисобланади. Тижорат банклари узок муддатли ресурс-ларга булган эхтиёжининг етарли дара-жада таъминланиши уларга актив опера-циялар хажмини ошириш оркали, банк

1 Узбекистон Республикаси статистик маълумот-лари асосида тайёрланди.

2 Манба: Марказий банклар маълумотлари асосида Standard & Poor's рейтинг компаниясининг рейтинг бахоси. www.standardandpoors.ru .

фойдасини купайишига олиб келади. Ле-кин, кайд этиш лозимки, республикамизда асосий капиталга киритилаётган инвести-циялар ва молиявий маблаFлар таркибида банк кредитларининг улуши жуда кичик микдорни ташкил этади. Уз навбатида банк кредитларининг салмоFини усишига бан-кларнинг ресурслари мустахкамлиги бе-восита таъсир курсатмокда. Банк ресурс-ларининг асосий кисми уларнинг депозит операциялари хисобидан вужудга келади. Халкаро банк амалиётида, ресурслар таркибида депозит маблаFларидан ташкари кайта сотиб олиш шарти билан муомалага киритилган кимматли ко*озлар, акцепт-ланган, лекин туловга кабул килинмаган тулов хужжатлар, киска муддатли обли-гациялар ёрдамида молия бозорлари-дан жалб килинган маблаFлар 10-15 фо-изни ташкил этади. Узбекистон тижорат банклари жами ресурслари таркибида кимматли ко*озларнинг улуши сезилар-сиз 0,5-1,0 фоиз атрофида тебраниб тура-ди. Банклар узок муддатли ресурсларини баркарор манбалар хисобидан шакллан-тириш лозимлигини назарда тутиб, субординар ва ипотека кимматли ^озларини муомалага чикариш салмоFини ошириш максадга мувофик.

б) Тижорат банклари узоц муддатли ресурс базасини молиявий баркарор

V_/

манбалар цисобидан шакллантириш.

Тижорат банклари молиявий баркарор манбалари таркибига уларнинг устав капитали, утган йилларнинг таксимланган фойдаси, муддатли депозитлар, банклара-ро кредитлар, депозит сертификатлар ва облигациялар хисобидан шакллантирил-ган маблаFлар киради.

Тижорат банклари ресурслари таркиби-да муддатли депозитлар улушининг ортиб бориши ижобий холат булиб, банк узок муддатли ресурсларини мустахкамлашда ва депозит сиёсатини ишлаб чикишда асо-сий эътибор шунга каратилади. Шунинг-дек, тижорат банклари ресурслари тарки-бида кимматли ко*озларнинг эмиссияси хисобидан шакллантирилган маблаFлар ва устав капитали хам баркарор молиявий манба сифатида эътироф этилади.

Узбекистон тижорат банклари ресурслари таркибида депозит маблаFлари хисобидан шакллантирилаётган

маблаFларининг улуши халкаро банк ама-лиётидаги даражадан анча паст. Одатда, халкаро банк амалиётида ушбу курсаткич камида 60-65 фоизни ташкил этади. Ма-саланинг иккинчи жихатига эътибор бе-радиган булсак, мамлакатимиз тижорат банклари депозит маблаFлари тар-кибидаги асосий улуш талаб килиб олин-гунча сакланадиган депозит маблаFлар хисобидан шаклланмокда. Ушбу маблаFлар мижознинг топшириFига асосан, истал-ган пайтда банк хисобваракларидан чикиб кетиши мумкин. Демак, тижорат банклари учун ушбу ресурслар муддати жихатидан нисбатан бекарор молиявий манба хисобланиб, банк ликвидлилигини саклаб туришга салбий таъсир курсатиши мумкин. Бизнинг фикримизча, Узбекистон Республикаси тижорат банклари муддатли ва жамFарма депозит маблаFлари хисобидан молиявий ресурсларни шакллантириш амалиётини ривожлантириш ва уларнинг муддатли хамда жамFарма депозит операциялардан манфаатдорли-гини янада ошириш максадида, ушбу ресурс манбалари буйича урнатилган маж-бурий захира ажратмаларига Марказий банк томонидан имтиёзлар жорий этили-ши максадга мувофик.

Вахоланки, Марказий банкнинг маж-бурий захира сиёсати республикамиз тижорат банклари ликвидлилигига бево-сита таъсир курсатади. Чунки, Марказий банк мажбурий захира ставкаси-ни ошириш оркали тижорат банклардаги ортикча ликвидлиликни захирага олади. Шу нуктаи назардан Марказий банкнинг мажбурий захира ставкасини депозит-ларнинг микдори ва муддатига нисбатан табакалаштирилиши, унинг самарадорли-гини янада ошишига ва тижорат банкла-рида ликвидлилик даражасини ортиши-га олиб келиши мумкин. Зеро, мамлакатимиз иктисодиётини модернизация килиш ва ишлаб чикаришни диверсификация-лаш жараёнларида кенг камровли хамда узок муддатли инвестицияларга булган талаб янада ортади.

в) Тижорат банклари узоц муддатли ресурс базасини шаклланти-ришда депозит булмаган ресурслари салмогини янада ошириш. Тижорат банклари депозит булмаган манбалари таркибида Марказий банкдан олинган кредитлар хажмининг пасайиши, кимматли ^озлар хисобидан шакллантирилаётган маблаFлар хажмининг пастлиги ва банклараро кредитлар салмоFининг па-сайиш тенденциясига эга эканлиги каби-лар салбий холат сифатида бахоланади. Халкаро банк амалиётида тижорат банклари ресурслари таркибида Марказий банкдан олинган кредитларнинг хажми юкори салмокни ташкил этади. Марказий банк тижорат банкларига кредит бе-ришдан кузда тутилган асосий максад, би-ринчидан кайта молиялаш инструменти оркали иктисодиётда пул-кредит сиёсатини амалга оширади, иккинчидан тижорат банкларини арзон молиявий ресурс-лар билан таъминлайди.

Таъкидлаш лозимки, Марказий банк-нинг кайта молиялаш инструменти мам-лакатда пул-кредит сиёсатининг сама-рали воситаси сифатида фойдаланилма-япти. Вахоланки, халкаро банк амалиётида мамлакатда амалга оширилаётган пул-кредит инструментлари ичида ушбу воситадан фаол равишда фойдаланила-ди. Тижорат банклари Марказий банкнинг кайта молиялаш инструменти асоси-

да депозит булмаган ресурсларининг асо-сий кисмини шакллантиради. Масалан, Марказий банкнинг кайта молиялаш став-каси асосида берилган кредитлар Хитой, КозоFистон, Россия, Литва, АК.Ш банкла-рининг жалб килинган ресурслари тарки-бида 0,5 фоиздан 8,0 фоизгачани ташкил этади1.

Хулоса килиб айтганда, тижорат бан-клар молиявий баркарорлигини таъмин-

лаш ва инвестицион фаоллигини ошириш республикамиз иктисодиётини ривожлан-тиришнинг мухим омили х,исобланади. Зеро, иктисодётни модернизация-лаш шароитида банкларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш ва ликвидли-лигини ошириш, ах,олининг банк тизимига булган ишончини янада мустах,камлаш ва реал секторнинг ривожига узининг ижо-бий таъсирини курсатади.

Afla6weT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKUCTOH Pecny6-nuKacu npe3UAeHTUHUHr 2010 Mum 26 HOA6pbga "20112015 Mu^^apga pecny6-nuiKa MO-num-6aHK tubumuhu AHaga ucnox, KU-flim Ba 6ap^apop^uruHM omupum x,aM,ga fOKopu xa^apo petfTiiHr KypcaTKiim-napura эрu-wuwHi/mr ycTyBop MyHa^um^apu TyFpucufla"ru nK, - 1438 - coh^u Kapopii.

2. M.A.KapuiMOB. Acocum Ba3ii$aMM3 - BaTaHiMi3 TapaKKU^Ti Ba xa^KUMU3 ^apoBOH^uruHi AHaga WKca^Tipim. - TomKeHT "Y36eKiicTOH" - 2010, 57 - 58 6.

3. Y36eKicTOH Pecny6-nuKacu MapKa3iutf 6aHKiHiHr CTaTUCTiK Mat.nyMOT.napM.

4. poccumckum CTaTUCTU^ecKiM exeroflHUK. 2010: CTaT.c6./PoccTaT. - P76 M., 2010.- pa3ge^ 23.5, CTp 673.

5. Y36eKicTOH Pecny6^iKaci CTaTicTiKa KyMiTaci Mat.nyMOT.napM.

6. International Financial Statistics IMF. July 2008, pp. 272, 560, 834,616, 1036.

7. Standard & Poor's peMTUHr KOMnaHiAci Mat.nyMOT.napM.

8. http://cbu.uz, http://bank.uz, http://press-service.uz, http:// standardandpoors.ru.

1 International Financial Statistics IMF. July 2008, pp. 272, 560, 834,616, 1036.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 10, 2011

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.