Научная статья на тему 'Тижорат банклари узоқ муддатли ресурсларининг иқтисодиёт ривожини таъминлашдаги аҳамияти'

Тижорат банклари узоқ муддатли ресурсларининг иқтисодиёт ривожини таъминлашдаги аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
226
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тижорат банклари узоқ муддатли ресурсларининг иқтисодиёт ривожини таъминлашдаги аҳамияти»

М.У.Ахмедов

Узбекистан Республикаси Солик, Академияси тадк,ик,отчиси

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ УЗОК МУДДАТЛИ РЕСУРСЛАРИНИНГ ИКТИСОДИЁТ РИВОЖИНИ ТАЪМИНЛАШДАГИ А^АМИЯТИ.

Мамлакатимизда амалга оширилаёт-ган ижтимоий-иктисодий ислохотларнинг чукурлашуви ва халкаро иктисодий муно-сабатларнинг интеграциялашуви молия-вий муассасаларда ва хужалик юритувчи субъектларда муддати жихатидан узок даврга жойлаштиришга мулжалланган маблаFларга булган талабни кучайти-ради. Бу эса уз навбатида тижорат бан-клари ресурсларини баркарор манба-лар хисобидан шакллантиришини талаб этмокда. Бунинг учун тижорат банклари етарли капиталга эга, молиявий баркарор булиши лозим, бир суз билан айтган-да, уларнинг узок муддатли ресурс база-си мустахкамлиги таъминланиши керак. Зеро, мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов ушбу масалага алохида тухталиб, "Марказий банк тижорат банклари билан биргаликда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредитлар ажратиш, биринчи навбатда, инвестиция максадлари учун узок муддатли кредитлар ажратиш механизмларини янада та-комиллаштириш ва уларнинг хажмини ошириш, бошланFич капитални шакллан-тириш, микрокредитлар бериш куламини кенгайтириш борасидаги ишларни давом эттириши лозим" - дея таъкидлаганлари бежиз эмас1.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини молиявий куллаб-кувватлашда тижорат банклари салмокли уринни эгаллайди. Шунинг учун иктисодиётни модернизациялаш шарои-

1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. // Халк, сузи № 16(5153), 22.01.2011

тида тижорат банклари баркарорлигини таъминлаш ва уларнинг инвестицион фа-оллигини янада ошириш мух,им вазифа х,исобланади. Албатта, ма^аллий иктисодий адабиётларда "узун маблаFлар"2 хусусида суз кетганда айрим мулох,азали фикрларни кузатиш мумкин. Чунки, х,озирги кунгача молиявий муассасалар, хусусан тижорат банклари баркарор ресурс маблаFлари узок муддатли маблаFлари сифатида юри-тиб келинади.

Ва^оланки, ривожланган мамла-катлар маълумотларида, хатто бозор иктисодиёти даврини бошидан кечираёт-ган Россия иктисодий адабиётларида х,ам молия муассасаларига узок муддатга жой-лаштирилган маблаFларга нисбатан "узун маблаFлар" тарзидаги иктисодий термин-ни кулланилиши табиий-иктисодий х,олат сифатида кабул килинади.

Демак, "узун маблаFлар" деганда молиявий муассасалар ресурслари тарки-бидаги муддати жих,атидан камида 3 йил, булмаса 5 ва 10 йилдан ортик муддатга сакланадиган маблаFлар назарда тути-лади. Бу уринда таъкидлаш жоизки, кредит муассасаларида "узун маблаFлар" салмоFининг ортиши, нафакат корхона-лар томонидан инвестиция лойих,аларини амалга оширишни жадаллаштириш-га, балки бундан тижорат банклари бу лойих,аларда уз кредит ресурслари билан фаол иштирок этишига хизмат килади.

2 Республикамиз банк амалиётида кредит му-ассасасига бир йилдан ортик муддатга жалб килинган ресурслар молиявий баркарор манба хисобланади. Вах,оланки, халкаро банк амалиётида "узун маблаFлар" деганда, ресурслар таркибидаги уч йилдан ортик муддатга сакланадиган маблаFлар назарда тутилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

Айрим ривожланган ва МД^ мамлакатлар банклари жами ресурслари таркибида "узун маблаглар" (муддатли ва жамгарма депозитлар)нинг улуши1, (фоиз х,исобида)

1-расм

2004

2005

2006

2007

2008

□ Ahqm

■ Япония

□ Хитой

I Россия

□ Украина

Хусусан, халкаро молиявий эксперт-лар ва мутахассисларнинг фикрига кура иктисодиётда "узун маблаFлар"нинг улуши мамлакат ЯИМ сига нисбатан 25-30 % ни ташкил этиши максадга мувофик х,исобланади. Ушбу мезон таъминланган иктисодиётда, корхона ва ташкилотлар фаолиятини бозор талабларидан келиб чиккан х,олда доимий модернизациялаш, уларнинг ракобатбардошлигини ошириш, мамлакат ташки савдо балансини ижо-бий колдиFини таъминлаш ва бошка шу каби масалалар узининг ижобий ечимини топишига хизмат килади. Албатта, уз на-вбатида молиявий муассасаларда яъни, республикамиз тижорат банкларида "узун маблаFлар" кандай манбалар х,исобидан ташкил топади деган уринли савол куйилиши табиийдир. Чунки, юкорида таъкидлаганимиздек, тижорат банклари-нинг мазкур молиявий манбаси мах,аллий олимлар ва мутахассислар томонидан етарли равишда урганилмаган.

Халкаро банк - молия амалиётидан маълумки, мазкур молиявий ресурслар-нинг асосий манбалари сифатида Мар-казий банк ресурслари ва тижорат бан-кларининг узок муддатларга чикарилган субординациялашган карз мажбури-ятлари, суFурта компанияларининг ва жамFариб бориладиган пенсия таъминоти маблаFлари х,исобланади. Агар хорижий

мамлакатлар иктисодиётидаги инвести-циялар таркибига жиддийрок эътибор берадиган булсак, кайд этилган манбалар салмокли уринни эгаллайди. Мазкур масалалар буйича мамлакатимиз молия таш-килотлари ресурслари таркибини тах,лил килганимизда бу борада катор ишларни амалга ошириш зарурлигининг гувох,и булдик.

Шу билан бирга тижорат банкларида "узун маблаFлар" салмоFини оширишда уларнинг депозит базасини баркарор ман-балардан шакллантириш мух,им ах,амият касб этади. Халкаро банк амалиётида бан-клар талаб килиб олингунча сакланадиган депозит маблаFлар улуши нисбатан паст ва муддатли депозитлар улуши юкори салмокни ташкил этади.

Куйидаги 1-расмда айрим ривожланган ва МДХ мамлакатлари банклари жами ресурслари таркибида "узун маблаFлар"(муддатли ва жамFарма де-позитлар)нинг улуши х,акидаги маълумот келтирилган.

1-расм маълумотларидан куриниб ту-рибдики, тах,лил этилган даврнинг 2008 йил 1 январида жами ресурслар таркибида муддатли ва жамFарма депозитлар-нинг улуши Хитой ва АК.Ш банкларида 56,7-65,2 фоиз, Япония ва Россия банкларида 45,2 - 37,3 фоизни ташкил этган. Тах,лил натижалари шуни курсатдики, де-

1 International Financial Statistics IMF. July 2008, pp.1180, 622, 302, 958, 1162 маълумотлари асосида ту-зилди.

Узбекистон Республикаси тижорат банклари депозит базаси таркиби ва динамикаси2, (фоиз х,исобида)

1-жадвал

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Талаб килиб олингунча сакланадиган депозитлар(муддатсиз депозитлар); 52,3 58,1 64,3 58,5 67,5 64,6

муддатли депозитлар; 40,0 33,2 27,2 25,6 23,5 27,5

жамFарма депозитлар; 7,7 8,7 8,5 15,9 9,0 7,9

позит маблаFлари таркибида талаб килиб олингунча сакланадиган маблаFлар улуши 2006-2008 йилларда Россия тижорат бан-кларида 22,0 - 25,0 фоизни, K1озоFистон тижорат банкларида 7,0 - 10,0 фоизни, Украина тижорат банкларида 15,0-20,0 фоизни, Германия банк тизимида 14,0-18,0 фоизни ташкил этган2. Банк муассасала-рининг бундай молиявий баркарорликка эгалиги, уларни реал секторни кредит-лаш имкониятларини ошириш билан бир-га ликвидлилигини таъминлашга ижобий таъсир курсатади.

Чунки, тижорат банкларининг ресурс-лари таркибида муддатли депозитлар мух,им молиявий баркарор манбалардан х,исобланади. Республикамиз тижорат банклари ресурслари таркибида депозит маблаFлар усиб бориш тенденциясига эга булсада, депозитлар таркибида муддатли ва жамFарма депозитларнинг улуши анчагина паст. Демак, тижорат банклари олдида ресурслар таркибида муддати жих,атидан баркарор маблаFлар манбаси-ни купайтиришдек мух,им вазифалардан бири турибди.

Ушбу х,олатни куйидаги жадвал маълу-мотларидан кузатиш мумкин. Жадвалда республикамиз тижорат банклари депозит базаси таркиби ва динамикаси келти-рилган.

Жадвал маълумотларидан куриниб ту-рибдики, тах,лил килинган даврда тижорат банклари жами депозит маблаFлари таркибида муддатсиз депозитларнинг улуши асосий уринни эгаллаб турибди. Ушбу

курсаткич 2005 йил 1 январь х,олатига жами депозит маблаFларнинг 52,3 фоизи-ни ташкил этгани х,олда, 2007-2008 йил-лар оралиFида пасайган. Лекин, тижорат банклари депозитлари таркибидаги ушбу манба 2008-2010 йиллар оралиFида яна кутарилиш тенденциясига эга булган.

Мамлакатимиз тижорат банклари ресурслари таркибида депозитлар улуши усиб бориш тенденциясига эгалиги ижобий х,олат х,исобланади. Бирок, таъкидлаш лозимки, депозитлар таркибидаги муддатли ва жамFарма депозитлар баркарор маблаF сифатида фойдаланиш имконияти-ни бермаяпти, чунки ушбу маблаFларнинг салмоFи нисбатан пастлигича колмокда (1-жадвал).

Демак, республикамиз тижорат банклари узок муддатли ресурс базаси мустах,камлигини таъминлашда муддатли ва жамFарма депозитлар х,исобидан шакллантирилаётган маблаFлар улушини купайтириш масаласига алох,ида эътибор каратиш лозим. Тижорат банклари депозит маблаFлари таркибида талаб килиб олингунча сакланадиган маблаFлар (муддатсиз депозитлар) улушининг юкорилиги улар депозит базасининг заифлиги, хусу-сан уларнинг узок муддатли ресурс база-сида муаммолар мавжудлигидан далолат беради.

Бизнинг фикримизча, Узбекистон Республикаси тижорат банклари муддатли ва жамFарма депозит маблаFлари х,исобидан молиявий ресурсларни шакллантириш амалиётини ривожлантириш ва уларнинг

1 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг статистик маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланди.

2 International Financial Statistics IMF. July 2008, pp.958, 636, 1162, 490 маълумотлари асосида тузилди .

муддатли х,амда жамFарма депозит опе-рациялардан манфаатдорлигини янада ошириш максадида, ушбу ресурс манба-лари буйича урнатилган мажбурий захира ажратмаларига Марказий банк томони-дан имтиёзлар жорий этилиши максадга мувофикдир.

Фикримизнинг изохи шуки, Марказий банкнинг мажбурий захира сиёсати республикамиз тижорат банклари лик-видлилигига бевосита таъсир курсатади. Чунки, Марказий банк мажбурий захира ставкасини ошириш оркали тижорат банкларидаги "ортикча" ликвидлиликни захирага олади. Бу эса, тижорат банкла-ри томонидан иктисодиётни реал секто-ри корхоналарини кредитлаш, жумладан, узок муддатли кредитлаш х,ажмини па-сайишига олиб келади. Шу нуктаи назар-дан Марказий банкнинг мажбурий захира ставкасини депозитларнинг микдори ва муддатига нисбатан табакалаштирилиши, ушбу монетар инструментининг сама-радорлигини ошишига ва тижорат бан-кларида йуналтирилган - ликвидлилик даражасини, яъни узок муддатли молия-лаштиришга каратилган ликвидлилик ортишига олиб келиши мумкин. Зеро, мамлакатимиз иктисодиётини модернизация килиш ва ишлаб чикаришни ди-версификациялаш жараёнларида кенг камровли х,амда узок муддатли инве-стицияларга булган талаб янада ортиб бормокда. Уз навбатида тижорат бан-кларининг инвестицион фаоллигини

ошириш ва молиявий баркарорлигини таъминлаш максадида Марказий банк-нинг пул-кредит инструментларидан фойдаланиш максадга мувофик. Яъни, юридик ва жисмоний шахслар томо-нидан тижорат банкларида очилаётган муддатли ва жамFарма депозитларнинг манфаатдорлигини ошириш максадида Марказий банкнинг мажбурий захира ставкасини депозитларнинг муддати ва микдорига караб табакалаштирилиши, тижорат банклари депозит базасини мустах,камлашнинг омили булиб хизмат килади. Бу билан тижорат банклари томо-нидан иктисодиётни реал секторини кре-дитларга булган талабини кондириш, банк кредит эмиссиясини купайиши х,исобига, бозор иктисодиётининг мух,им омиллари-дан булган - монетизация коэффициенти даражасини ошириш, истеъмол кредит-лари салмоFини ортиши х,исобига ах,оли тулов кобилиятини раFбатлантириш каби масалалар узининг ижобий натижасини топади.

Хулоса килиб айтганда, тижорат банкларида "узун маблаFлар" мухим молиявий манба х,исобланиб, мамлакатимизда ушбу манбани оширишнинг катор имко-ниятлари мавжуд. Улардан самарали фой-даланиш нафакат банкларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш ва ликвид-лилигини ошириш, балки ах,олининг банк тизимига булган ишончини мустах,камлаш ва реал секторнинг ривожига узининг ижобий таъсирини курсатади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксал-тириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. // Халк сузи № 16(5153), 22.01.2011.

2. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг статистик маълумотлари.

3. International Financial Statistics IMF. July 2008. pp. 302, 490, 622, 636, 958, 1162, 1180.

4. http://cbu.uz , http://bank.uz , http://press-service.uz .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.