Научная статья на тему 'Ўзбекистонда молия-саноат гуруҳларини шакллантириш йўллари ва имкониятлари'

Ўзбекистонда молия-саноат гуруҳларини шакллантириш йўллари ва имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
469
101
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Атаниязов Ж. Х.

Мақолада Ўзбекистонда молия-саноат гуруҳларини шакллантириш йўллари ва имкониятлари ёритилган ҳамда тижорат банклари иштирокида молия-саноат гуруҳларини шакллантириш юзасидан иқтисодий-молиявий шарт-шароитлар асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAYS AND POSSIBILITIES FORMATION FINANCIAL-INDUSTRIAL GROUPS IN UZBEKISTAN

The article describes the ways and possibilities of financial-industrial groups’ formation in Uzbekistan, and justified financial-economic conditions of the financial-industrial groups’ formation with the participation of commercial banks.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда молия-саноат гуруҳларини шакллантириш йўллари ва имкониятлари»

Атаниязов Ж.Х.

Тошкент молия институти «Молия» кафедраси и.ф.н.

УЗБЕКИСТОНДА МОЛИЯ-САНОАТ ГУРУЩРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙУЛЛАРИ ВА ИМКОНИЯТЛАРИ

Узбекистон Республикаси жацон хужалигига интегра-циялашуви ва бу интеграциянинг унинг цудудий ва глобал даражада рацобатбардошлиги, афзаллиги молия-саноат гуруцларини ташкил этиш ва уларнинг фаолиятини ривож-лантириш билан чамбарчас ботик. Мецнат тацсимотининг жацон микёсида глобаллашуви, миллий ицтисодиётнинг рацобатбардошлигини талаб этади. Шунга кура, Узбекистонда банк-молия ва саноат тармоцлари интегра-циясини ривожлантиришга катта ацамият берилмоцда.

Президентимиз И.А.Каримов, - «Табиийки, иктисодий тараккиётнитезлаштиришдабанклар ва бошка молия ташкилотларининг ахамияти жуда катта. Банкларсиз саноат булмаслигини, банкларсиз экспорт булмаслигини биз жуда яхши биламиз»1, деб бежиз таъкидламаган эди. Бу йуналишда молия-саноат гурухларини ташкил этиш оркали баркарор иктисодий усишни таъминлаш - устувор вазифалар каторига ки-ради. Жах,он тажрибаси шуни курсатмокдаки, молия-саноат гурухлари, трансмиллий корпо-рациялар, трансмиллий банклар, халкаро мо-лиявий марказлар фаолияти доирасининг кен-гайиб бориши давлатлар иктисодий ривожла-нишига сезиларли таъсир этмокда.

Узбекистон Республикаси Президен-ти И.А.Каримов кайд этганларидек, «банклар молия-саноат гурухлари ташкил этишнинг та-шаббускори ва фаол иштирокчиси булиши даркор»2.

1Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий баркарорлик туFрисида. - Т.: Узбекистон, 2005. - Б.131.

2Каримов И.А. Жамиятимизни эркинлаштириш,

ислохотларни чукурлаштириш, маънавиятимизни юк-салтириш ва халк,имизнинг хаёт даражасини ошириш - барча ишларимизнинг мезони ва мак,садидир. - Т.: Узбекистон, 2007. 15-ж. - Б. 205.

Жахон тажрибасидан маълумки, тижо-рат банкларининг инвестицион жараёнлар-да фаол катнашиши иктисодиётни модернизация килишда ва мамлакат саноат салохияти мустахкамланишида мухим урин тутади.

«Барчамиз оддий бир хакикатни яхши ан-глаб олишимиз даркор - инвестицияларсиз модернизация хам, янгиланиш хам булмайди. Бу уринда биз нафак,ат корхоналар томонидан инвестиция лойихаларини амалга ошириш-ни жадаллаштиришни, балки бундан тижорат банклари канчалар манфаатдор экани ва улар бу лойихаларда уз кредит ресурслари билан нечоFлик фаол иштирок этаётганини хам кузда тутамиз. Бунинг учун тижорат банклари етарли капиталга эга, молиявий баркарор булиши ло-зим, бир суз билан айтганда, улар йирик инвестиция институтларига айланиши даркор»3. Тижорат банкларининг йирик инвестиция институтларига айланиши уз навбатида, молия ва саноат капиталининг узаро бирлашишига кулай замин яратади.

Республикамиз иктисодиётини баркарор ривожланишини таъминлаш, корхоналар-ни замонавий техника ва технологиялар би-

3Кар имов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халк,имиз фаровонлигини янада юксал-тиришдир. - Т.: Узбекистон. 2010. - Б.57.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

лан куроллантириш, куп илмталаб ишлаб чикаришни ривожлантириш катта хажмдаги инвестицияларни талаб килади. Мазкур масала-ни ижобий хал килиш максадида молия-саноат гурухларини шакллантириш лозим. Молия-саноат гурухларида молия капитали билан са-ноат капитали бирлашиши, бу - факат инвестиция жараёнлари фаоллашишигагина эмас, балки иктисодиётимиз ракобатбардошлигини оширишга хам самарали таъсир курсатади.

Маълумки, XX асрнинг 90-йилларига келиб, аксарият мамлакатларда йирик молия-саноат гурухлари шакллантирилди. Хозирги кунда улар узида турли сохавий саноат корхонала-рини, жумладан, металлургия, кимё, машина-созлик, энергетика ва бошкаларни бирлаштир-ган тарзда мураккаб тузилмалар шаклида фао-лият юритади. Молия-саноат гурухлари узида йирик микдордаги капитални туплаган холда, янада диверсификациялашга имкон берувчи истикболли ривожланиш йуналишларида фао-лият юритади.

Жахон иктисодиётида молия-саноат гурухлари ривожланишининг куйидаги -англо-америка, германия, лотин ва япон мо-деллари кенгтаркалган.

Англо-америка модели Буюк Британия, АК.Ш, Австралия ва Канада мамлакатларида амал килади. Ушбу мамлакатларда саноатлаш-тиришнинг негизи булиб тадбиркорлик асо-сида капитал туплаш механизми хисобланади. Капитал институционал акциядорларнинг (бан-клар, суFурта компаниялари ва пенсия фондла-ри) маблаFлари хисобидан шаклланиб, алохида ва мустакил акциядорлик воситаси оркали фа-олият юритади.

Германия модели Германия ва Австрияда амал килади, йирик х,амда урта корпорация-ларнинг молиявий асосини банк тизими таш-кил этади, бунда алохида акциядорлар унчалик ахамиятли эмас. Германия моделининг банк механизми корпоратив муносабатлар тузилма-сида молия ва саноат тармоклари уртасидаги узок муддатли инвестиция муносабатларига йуналтирилган. Ушбу моделда банклар ташки молиялаш манбаларига эхтиёж сезаётган ком-паниялар учун карз капиталини етказиб берувчи хисобланадилар.

Германияда йирик банклар куплаб юкори интеграллашган немис корпорациялари капи-талининг катта кисмига эгалик килади. Жум-

ладан, Германиянинг йирик банкларидан хисобланган «Дойче банк» етакчи миллий кор-хоналарнинг «Даймлер-Бенц» (28,34%), «Филипп Холзман» (30%), «Карлстадт» (25,08%) акцияларига эгалик килади. Мазкур банклар факатгина уларнинг инновацион ри-вожланишидаги эхтиёжларини молиялаш-тириб колмасдан, балки банкнинг молиявий баркарорлигини хам ошириб боради1.

Лотин модели Франция, Бельгия ва Италия мамлакатларида амал килади. Бу моделда якка тартибдаги ва оилавий корпорация-лар инвестиция компаниялари ва инвестиция банкларининг холдинглари томонидан бир-лаштирилиши натижасида эркин корпоратив тармоклар шаклида юзага келган. Капитал-нинг карама-карши муносабатлари иктисодий алокаларнинг мураккаб тармокларини юзага келтирди. Ушбу тармокларда давлат корхона-ларининг ахамияти тобора ошиб бормокда.

Япон модели эса, инвестицияларни саноатга узок муддатга йуналтирилганлиги, молия ва саноат тармоклари уртасида якин алокаларнинг мавжудлиги билан характерланади. Мазкур моделнинг узига хос хусусияти гурухлашишдир. Хужалик бирликлари корпоратив гурухларни ташкил этган холда акцияларга карама-карши эгалик килиш механизми оркали бир-бири билан якин алока урнатган. Хар бир гурухнинг капитал туплаш механизми гурух банки ёрда-мида амалга оширилади.

Хозирда Япониянинг йирик молия-саноат гурухларидан бирининг молиявий маркази Ми-цубиси ЮФЖ Файнэншл Группдир. Гурухнинг таркибига 29 та компания киради, дунёда уз урнига эга булган Мицубиси Хеви Индастриз, Мицубиси Моторс Корпорэйшн, Никон Кор-порэйшн, Кирин Бревери Ко кабилар мавжуд. Мицуи Сумитомо гурухида Сумитомо Мицуи Банкинг Корпорэйшн унинг асосини ташкил этади, жумладан, унинг таркибига Сумитомо Хеви Индастриз, Сумитомо НЕК Корпорэйшн, Сумитомо Мицуи Констракшн Ко каби компа-ниялар киради.

Хорижий мамлакатлар тажрибасидан маълумки, молия-саноат гурухларини шаклланти-

1Бабаева Н.М. Пути повышения эффективности участия банков в деятельности высокоинтегрированных корпоративных структур: Автореф. дис... канд. эконом. наук. - Т.: 2010. - С.8.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

риш куйидаги йуллар оркали амалга оширила-ди:

гурух катнашчилари томонидан мамла-кат конунчилигида назарда тутилган тартибда очик ёки ёпик турдаги акциядорлик жамияти-ни, холдингни таъсис этиш;

ташкил этилаётган молия-саноат гурухи иш-тирокчилари узларининг акциялар пакетлари-ни гурух иштирокчиларидан бири хисобланган банк ёки молия-кредит институтига ихтиёрий равишда ваколатли бошкаришга бериш;

гурух катнашчиларидан бири томонидан бошка корхоналар, жумладан, гурух катнашчиси булаётган муассаса ва ташкилот-лар акциялари пакетларига эга булиш.

Халкаро амалиётда бир катор мамлакатлар-да тижорат банклари иштирокидаги молия-саноат гурухларини ташкил этиш амалиёти кенг таркалган булиб, улар самарали фаоли-ят курсатмокда. Одатда, тижорат банклари иштирокидаги молия-саноат гурухлари аъзолари уртасида молиявий ресурсларнинг самарали кайта таксимланиши ва фаолият юритиш ме-ханизми кулайлиги туфайли кенг таркалгандир.

Мамлакатимизда хам тижорат банклари та-шаббускорлиги ва фаол иштирокида молия-саноат гурухларини ташкил этишга алохида эъ-тибор каратилмокда.

Банклар иштирокидаги молия-саноат гурухлари марказида молия-кредит ташкилот-лари, аксарият холларда йирик тижорат банки бошчилигидаги банк холдинги бирлашма-си туради. Одатда, улар таркибига инвестиция киритувчи компаниялар, саноат корхоналари, савдо компаниялари, траст ва молия компани-ялари, реклама ва консалтинг, сугурта фирма-лари киради.

Ривожланган мамлакатларда банклар молия-саноат тузилмаларининг марказий ор-гани хисобланади. Банк маълум корхоналар доирасида фаолият юритиши билан биргалик-да уларнинг фондлари харакати туFрисида аник маълумотларга эга булади. Бирор муаммо юза-га келадиган булса, у зарур булган чоралар-ни кабул килади. Чунки, ишлаб чикариш жа-раёнининг натижаси унинг шахсий иктисодий манфаатларига бевосита таъсир курсатади. Молия-саноат гурухи иштирокчиси булган корхонанинг молиявий холати ёмонлашган-да банк молиявий соFломлаштиришда фаол катнашади, муайян пул окимларини ва тузил-

мавий узгартиришларни утказишда банкдан баркарор молиявий холат талаб этилади.

Молия-саноат гурухларини шаклланти-риш жараёнида банк фаол иштирок этиши-нинг асосий шарт-шароитлари куйидагилар хисобланади:

- молия-саноат гурухларини шакллантириш-га каратилган концепцияларни ишлаб чикиш, меъёрий хужжатлар ва инвестицион дастурлар лойихасини тайёрлашда банк мутахассислари-нинг бевосита ва фаол иштирок этиши;

- молия-саноат гурухини ташкил этишга тайёргарлик боскичида, унинг таркибига ки-рувчи корхоналар рахбарлари билан тузилаёт-ган компанияга бош ташкилот ва банк вакил-ларининг фаол муносабати;

- юкори самарали ишлаб чикариш ту-зилмалари ва кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнинг тулик даврини молия-саноат гурухи доирасида ташкил этиш;

- молия-саноат гурухининг молиявий хисоб-китоб маркази вазифасини банк зимма-сига юклаш;

- банк негизида гурух таркибига кирувчи акциядорлик жамиятлари акцияларини чикариш ва жойлаштиришга хизмат курсатувчи марказий депозитарийни ташкил килиш;

- молия-саноат гурухи бошкарув тизимини лойихалаштириш ва жорий килишда банк му-тахассисларининг иштирок этиши хамда компания бошкарув органи таркибида банк вакил-ларининг мавжуд булиши.

Банклар молия-саноат гурухларининг мухим таркибий кисми булиб, уларни ташкил ва ри-вожлантиришда объектив равишда фаол иштирок этади.

Халкаро тажрибалардан келиб чиккан холда, Узбекистон Республикасида молия-саноат гурухлари фаолиятини ташкил килишда куйидаги моделлардан фойдаланиш мумкин:

Япония модели;

Германия модели.

Ушбу икки моделнинг узига хос хусусияти шундаки, молия-саноат гурухлари фаолиятини мувофиклаштириш вазифасини асосан банклар бажаради.

Узбекистонда саноат ва молия капитали-нинг интеграциялашувини кенгайтириш шакли сифатида банк бошчилигидаги молия-саноат гурухларини ташкил этиш максадга мувофик хисобланади. Банк молия-саноат гурухлари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

1-жадвал.

Курсаткичлар Банкларнинг жами кредит куйилмалари, миллиард сум Банкларнинг инвестициявий кредитлари, млрд, сум Инвестициявий кредитларнинг умумий кредитлар хажмидаги улуши, фоизда

2008 й. 6371,9 1534 24,1

2009 й. 8556,8 2402 28,1

2010 й. 11551,7 3431 29,7

2011 й. 15652 4444 28,4

2012 й. 20392 5760 28,2

Тижорат банкларининг жами кредит к,уйилмалари ва инвестициявий кредитлари

х,ажмининг узгариш динамикаси1

таркибига куйидаги корхона ва ташкилотлар-ни жалб этиш максадга мувофик2:

банк акциядори хисобланган корхона ва ташкилотлар;

акциялар пакетининг аксарият кисми банк-да булган корхона ва ташкилотлар;

уз молиявий холатини баркарорлаштириш учун инвестицияталаб корхона ва ташкилотлар.

Фикримизча, тижорат банкларининг молия-саноат гурухларини шакллантиришда ташаб-бускорлик килиши ва фаол иштирок этиши-ни таъминлаш учун зарур шарт-шароитларни яратиш лозим.

Мамлакатимизда тижорат банклари иш-тирокида молия-саноат гурухларини ташкил этиш учун, дастлаб, банк тизимининг молиявий холатини урганиш мухимдир. Бунда тижорат банкларининг капиталлашув даражаси, улар-ни иктисодиётнинг реал секторидаги корхо-налар билан узаро молиявий алокалари хамда инвестициявий муносабатлардаги иштироки алохида ахамиятга эга.

Хусусан, иктисодиётни модернизациялаш шароитида республикамизда тижорат банкларининг инвестициявий фаоллигини янада ошириш, улар томонидан иктисодиётнинг реал секторига йуналтирилган кредит куйилмалари салмоFини купайтиришга каратилган иктисодий ислохотлар амалга оширилмокда. Мамлакатимизда иктисодий жихатдан эриши-лаётган ижобий курсаткичлар, уз навбатида, молия ва саноат капитали интеграцияси учун кулай шарт-шароит яратади.

1cbu.uz/uzc/node/39959. 2012 йилдаги макроиктисодий холат ва реал сектор тахлили.

2Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х., Муминов Н.Г. Хори-жий инвестициялар. - Т.: Молия, 2010. - Б.144-145.

Мамлакатимизда тижорат банкларининг инвестиция жараёнларидаги иштироки янада фаоллашиб, корхоналарни модернизация килиш, техник ва технологик жихатдан кайта жихозлаш максадларига тижорат банклари томонидан ажратилган инвестициявий кредит-лар хажми 2008 йилга нисбатан карийб турт баробарга ошиб. 2012 йил холатига кура 5,8 триллион сумни ташкил этди. Инвестициявий кредитларнинг умумий кредитлар хажмидаги улуши 2012 йилда 28,2 фоизни ташкил этга-ни 2008 йилга нисбатан 4,1 фоизга ошган. Тижорат банклари томонидан ажратилган умумий кредитлар хажмида инвестиция кредитлар улушининг юкорилиги банкларнинг инвестициявий фаолиятдаги иштироки фаоллашиб бораётганлигидан далолат беради.

2012 йилда банклар томонидан ажратилган кредитлар колдиFи 2008 йилга нисбатан уч баробарга ёки 14 триллион сумга ошиб, 2013 йил 1 январь холатига кура 20,4 триллион сумга етди. Бунда ички манбалар хисобидан берил-ган кредитларнинг тижорат банклари умумий кредит портфелидаги улуши 85,8 фоизни ташкил этди.

Хусусан, 2013 йилнинг 1 январь холатига кура, тижорат банклари томонидан жами 168 та иктисодий ночор корхона банк балан-сига кабул килинган булиб, ушбу корхоналар-да ишлаб чикаришни тиклаш ва модернизация килиш максадида банклар томонидан 388 миллиард сумлик инвестиция киритилди хамда фаолияти тикланган корхоналарнинг 120 таси янги мулкдорларга 919,3 миллиард сумга со-тилди.

Умуман олганда, банклар балансига олин-ган холда фаолияти тикланган корхоналар-да жами 1,7 триллион сумлик махсулот (хиз-мат) ишлаб чикарилди ва шундан, 480,0 мил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

1-расм.

2008 й.

2009 й.

2010 й.

2011 й.

2012 й.

□ Банкларнинг жами кредит куйилмалари хажми, (млрд, сум)

Я Банкларнинг инвестициявий кредитлари хажми, (млрд, сум) —*— Инвестициявий кредитларнинг умумий кредитлар хэжмидаги улуши, фоизда (унгдаги устун буйича)

Тижорат банкларининг жами кредит куйилмалари ва инвестициявий кредитларги х,ажмининг динамикаси1

лион АК.Ш доллари микдорида махсулот экспорт килинди2. Тижорат банклари томони-дан инвестиция компаниялари ташкил этил-ганлиги ва мазкур инвестиция компаниялари бир катор шуъба корхоналарни самарали бошкараётганлиги банклар иштирокида молия-саноат гурухларини шакллантириш им-кониятини оширмокда.

Жахон тажрибасидан маълумки, тижорат банкларининг инвестицион жараёнлар-да фаол катнашиши иктисодиётни модернизация килишда ва мамлакат саноат салохиятини мустахкамлашда мухим урин тутади. Мамла-катимизда иктисодиётни модернизациялаш-нинг хозирги боскичидаги долзарб масала-лардан бири, тижорат банкларининг молиявий баркарорлигини янада ошириш, яъни уларни йирик инвестиция институтларига ай-лантиришдир. Тижорат банкларининг йирик инвестиция институтларига айланиши молия-саноат гурухларини шакллантиришда мухим урин тутади.

Молия капитали билан саноат капиталининг узаро бирлашиши инвестиция жараёнлари фа-оллашишига, шунингдек, иктисодиётимизнинг ракобатбардошлигини оширишга ёрдамла-шади. Шу билан бирга, хорижий мамлакатлар тажрибасига таянган холда молия ва саноат капиталининг бирлашиши, яъни молия-саноат

1Марказий банк маълумотлари асосида тузилган

2Муллажонов Ф.М. Узбекистон банк тизими: баркарор ривожланиш, халкаро мезонларга эришиш йулида // Бозор, пул ва кредит. - Т.: 2013. № 1. - Б.4-12.

гурухларини шакллантириш оркали куйидаги афзалликларга эришиш мумкин:

молия-саноат гурухлари банк ва саноат капитали интеграциясини кучайтиради, бу эса, уз навбатида, инвестицион мухит яхшиланишига замин яратади;

фаолиятнинг диверсификацияланганлиги гурухга аъзо корхоналар баркарорлиги хамда махсулотлар ракобатбардошлигини оширади;

молия-саноат гурухлари технологик ва коо-перацион алокадор корхоналарнинг бирлашиши учун кулай шароит яратади ва бунинг нати-жасида ишлаб чикариш баркарорлашади;

молия-саноат гурухлари иктисодиётнинг устувор йуналишларига тармоклараро ва тармоклар ичида ресурсларни кайта таксимлаш механизми ривожланишига ёрдам беради;

молия ва саноат капитали бирлашиши на-тижасида молиявий ресурслар айланиши тез-лашади ва бунинг натижасида корхоналарнинг молиявий баркарорлиги таъминланади;

миллий корхоналарнинг жахон бозорлари-га чикиш имконияти вужудга келади, уларнинг бу бозорларда ракобатлашув имкони ошади ва б.

Мамлакатимизда молия-саноат гурухларини шакллантиришда асосан йирик банкларга мухим саноат корхоналарини бирлаштириш максадга мувофик. Агар республикамиз банкларининг иктисодиёт мухим тармокларига кредит куйилмалари салмоFини курадиган булсак, бунда банклар томонидан саноатга аж-ратилган кредитлар салмоFи 2005 йилда жами

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

2-жадвал.

Иктисодиёт тармоклари 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

Саноат 58,5 53,2 45,1 53,8 46,7 45,8

Кишлок хужалиги 3,6 5,9 10,5 6,6 10,3 10,4

Транспорт ва алока 15,4 13,7 11,2 13,6 11,5 11,8

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Курилиш 2,9 3,8 5,6 3,2 5,5 5,2

Савдо ва умумий овкатланиш 3,7 4,7 6,1 4,3 6,9 7,1

Моддий-техник таъминот 1,2 2,3 3,5 2,3 2,5 2,8

Коммунал уй-жой хужалиги 3,2 3,1 2,7 3,0 3,6 3,7

Бошка тармоклар 11,5 13,3 15,3 13,2 13,0 13,2

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Узбекистан Республикаси тижорат банклари кредит ^уйилмаларининг ик,тисодиёт

тармок,лари буйича таркиби (% х.исобида)1

кредит куйилмалари таркибида 58,5 фоизни ташкил этган булса, ушбу курсаткич 2010 йилда 45,8 фоизни ташкил этиб 12,7 фоизга камайган (2-жадвалга каранг). Шунга карамай, тижорат банклари кредит куйилмаларининг сезиларли кисми саноат тармоFига ажратилган кредит-ларга туFри келади. Бу холат, мамлакатимизда иктисодиётнинг реал сектори корхоналари-нинг баркарор фаолият курсатишини таъмин-лаш, корхоналарда модернизациялаш, техник ва технологик кайта жихозлаш ишлари хамда экспорт салохиятини оширишга алохида эъти-бор каратилганлиги билан изохланади.

2-жадвал маълумотларидан куринадики, тижорат банклари кредит куйилмалари тармок таркибининг жиддий кисми саноат, транспорт ва алока, шунингдек, кишлок хужалигига ажратилган кредитларга туFри келади. Мамлакатимизда банклар оркали молия-саноат гурухларини ташкил этиш банклар хизматлари бозорига, яъни банклар ракобатлашуви жара-ёнига сезиларли даражада таъсир курсатади.

Республикамиздаги йирик банкларнинг уз атрофида саноат корхоналарини бирлаш-тириш жараёни бевосита тижорат банклари уртасидаги монополлашув даражасининг ку-чайишига олиб келиши мумкин. Бу холат, уз навбатида, мамлакатимиз тижорат банклари-нинг жахон банклари билан ракобатлашув да-ражасини оширади ва бунинг натижасида мил-

1Узбекистон Республикаси Марказий банки хисоботи. сЬи^^Лес^оп/топе^роПсу/топе^^е^.

лий иктисодиётга инвестициялар жалб этиш учун кулай замин яратилади2.

Мамлакатимизда саноат тармокларининг баркарор усиши учун тижорат банкла-ри иктисодиётнинг реал сектори корхоналарини техник ва технологик жихатдан кайта жихозлашга, модернизациялаш-га йуналтирилган кредитлар хажмини, жумладан, автомобиль, нефть-газ, енгил саноат тармокларига ва иктисодиётнинг бошка асо-сий сохаларига ажратилаётган кредитлар улу-шини кенгайтирмокда.

Мамлакатимизда иктисодиётнинг реал сек-торига йуналтирилган кредит куйилмаларнинг сезиларли кисми етакчи тижорат банкларидан ТИФ Миллий банки, «Узсаноаткурилишбанк», «Асакабанк», «Агробанк»,

«К,ишлоккурилишбанк»ларнинг хиссасига туFри келади. Жумладан, 2011 йил холатига кура, тижорат банклари томонидан иктисодиётнинг реал секторига йуналтирилган жами кредит куйилмаларда ТИФ Миллий банкининг улуши 28,2%ни, «Узсаноаткурилишбанк»нинг улуши 14,8%ни, «Асакабанк»нинг улуши 10,4%ни, «Агробанк»нинг улуши 8,8%ни хамда «Кишлоккурилишбанк»нинг улуши 5,8%ни ташкил этган ( 3-жадвал).

Тижорат банклари томонидан иктисодиёт тармокларини модернизация килиш, техник ва технологик кайта жихозлашга йуналтирилган кредит куйилмаларнинг умумий хажмида юкоридаги бешта банкнинг улуши 2006 йилда

2Мирзаев Ф.И. Банклараро ракобат: мохияти, шаклла-ниши ва ривожланиш боскичлари. - Т.: Молия, 2008. - Б.204-205.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

Узбекистан Республикаси тижорат банклари томонидан ик,тисодиётнинг реал секторига йуналтирилган кредит

^уйилмалар таркиби ва динамикаси1

3-жадвал.

Курсаткичлар 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й. 2011 й.

Тижорат банкларининг иктисодиёт реал секторига кредит куйилмалари (миллиард сум, хисобида) 4095,0 4757,4 6371,9 8556,8 11551,6 15652,0

Миллий банк (миллиард сум) 2085,9 2036,8 2105,4 2335,4 3672.2 4406,6

Асакабанк (миллиард сум) 438,3 434,6 610,4 861,0 1176,6 1627,0

Узсаноаткурилишбанк (миллиард сум) 401,9 590,9 949,5 1255,3 1422,7 2312,0

Агробанк (миллиард сум) 338,4 524,1 730,2 1017,4 1430,0 1384,0

К,ишлок,курилишбанк (миллиард сум) 64,4 92,1 141,6 202,0 504,4 914,1

Тижорат банкларининг умумий кредит куйилмалардаги улуши (% хисобида)

Миллий банк 50,9 42,8 33,0 27,3 31,8 28,2

Асакабанк 10,7 9,1 9,6 10,1 10,2 10,4

Узсаноаткурилишбанк 9,8 12,4 14,9 14,7 12,3 14,8

Агробанк 8,3 11,0 11,5 11,9 12,4 8,8

Кишлоккурилишбанк 1,6 1,9 2,2 2,4 4,4 5,8

Жами 81,3 77,3 71,2 66,3 71,0 68,0

81,3%ни ташкил этган булса, мазкур курсаткич 2011 йилга келиб 68,0%ни ташкил этгани холда 13,3 фоизга камайган. Ушбу холат ижо-бий жараён хисобланиб, банк хизматлари бо-зорида ракобат мухитининг шаклланаётган-лигини билдиради. Бирок, тижорат банклари томонидан иктисодиётнинг реал секторига йуналтирилган кредит куйилмалар хажмида мазкур банкларнинг улуши юкори.

Мамлакатимизда «Асакабанк»,

«Узсаноаткурилишбанк», ТИФ Миллий банки ва «Агробанк»ларнинг мувофик равишда автоса-ноат, саноат корхоналари ва кишлок хужалиги корхоналари билан биргаликда молия-саноат гурухларини ташкил этиш имкониятларини Хам юкори деб хисоблаш мумкин. Шунингдек, ушбу тижорат банклари маълум бир сохадаги саноат корхоналарига молиявий хизматлар курсатиб, уларга йирик хажмдаги инвестиция-ларни жалб этмокда. Мазкур саноат корхоналари, уз навбатида, тижорат банкларининг ак-цияларини сотиб олиб, уларнинг корпоратив бошкарувида иштирок этмокда.

Мамлакатимиздаги тижорат банкларининг иктисодиёт реал секторидаги корхоналар билан узаро молиявий алокалари тобора ри-

Чижорат банкларининг йиллик хисобот маълумот-лари асосида муаллиф томонидан тузилган. сЬи^^/ section/monet_policy/monet_direct.

вожланиб бормокда. Хусусан, 2012 йил 1 январь холатига кура, ТИФ Миллий банки, «Асакабанк» хамда «Узсаноаткурилишбанк» томонидан корхоналар акциялари ва улушларини сотиб олиш йули билан уларнинг устав капи-талига инвестициялар шаклида йуналтирилган жами куйилмалар хажми олдинги йилга нисба-тан мувофик равишда 16,9%, 45,7% ва 74,9%га ошган2. Мазкур тижорат банклари уз балан-сларига бир катор корхоналарни олган холда, ишлаб чикаришни кайта тиклаш ва модерни-зациялаш максадларида йирик инвестиция лойихаларини амалга оширмокда. Бу тижорат банклари ва корхоналар уртасида акциядор-лик муносабатлари тобора ривожланиб бора-ётганлигидан далолат беради.

Узбекистонда истикболда ташкил этила-диган молия-саноат гурухлари узида миллий иктисодиётнинг асосий тармокларидаги йирик саноат корхоналари, етакчи тижорат банклари, сугурта, инвестиция компаниялари ва пенсия фондларини уз ичига олган универсал куп тармокли мажмуалари тарзида намоён булиши лозим. Буларнинг барчаси унинг иштирокчи-ларига йирик инвестициявий лойихаларни амалга ошириш, шунингдек, уларнинг ихтиё-

2ТИФ Миллий банки, «Асакабанк» хамда «Узсаноаткурилишбанк»ларнинг 2011 йилдаги фаолия-ти якунлари буйича йиллик хисоботи.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

ридаги маблаFларни энг ишончли ва фойдали сохаларга жойлаштириш учун молиявий хамда моддий-техник ресурсларга булган кафолатли фойдаланиш хукукини таъминлаши керак1.

Узбекистонда молия-саноат гурухларини шакллантириш ва фаолият юритишини таъ-минлаш учун куйидагиларни амалга ошириш керак:

- Узбекистонда молия-саноат гурухларини ташкил этиш ва улар фаолиятини тартибга со-лиш учун меъёрий-х,ук,ук,ий хужжатлар ишлаб чикиш;

- молия-саноат гурухларини ривожланти-риш концепциясида молиявий баркарор ва республиканинг ижтимоий-иктисодий сиёса-тининг устувор йуналишлари, максадларига жавоб берувчи, ички ва ташки бозорларда ракобатбардошлилиги юкори махсулот иш-

лаб чикарувчи технологик ва кооперацион алокадор саноат корхоналари асосида молия-саноат гурухларини ташкил этиш;

- молия-саноат гурухи таркибига кирувчи тижорат банклари ва корхоналар уртасидаги узаро акциядорлик муносабатларини ривож-лантириш;

- тижорат банкларининг инвестициявий му-носабатлардаги иштирокини янада фаоллаш-тириш;

- йирик молия-саноат гурухларини махаллий махсулотлар бозорларига монопол таъсир килишига ва айрим хужалик юритув-чи субъектларни молия-саноат гурухига кири-шини чеклашга йул куймаслик учун амалдаги конунчиликдан келиб чикиб, антимонопол че-кловларни хисобга олган холда молия-саноат гурухларини ташкил этиш.

Адабиёт

1. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий баркарорлик туFрисида. - Т.: Узбекистон, 2005. - Б.131.

2. Каримов И.А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислохотларни чукурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халкимизнинг хаёт даражасини ошириш - барча ишларимизнинг мезони ва максадидир. Т.15. - Т.: Узбекистон, 2007. - Б.205.

3. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровон-лигини янада юксалтиришдир. - Т.: Узбекистон, 2010. - Б. 57.

4. Бабаева Н.М. Пути повышения эффективности участия банков в деятельности высокоинтегрированных корпоративных структур: автореферат диссертации кандидата экономических наук. - Т.: 2010. - С.8.

5. Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х., Муминов Н.Г. Хорижий инвестициялар. - Т.: Мо-лия, 2010. - Б.144-145.

6. Вахабов А.В. Модели развития финансово-промышленных групп в мировой экономике и возможности его использования в Узбекистане // Международный опыт создания финансово-промышленных групп и проблемы совершенствования корпоративного управления в Узбекистане: материалы международной научно-практической конференции. - Москва, МГЭИ, 2008. - С. 15.

7. Мирзаев Ф.И. Банклараро ракобат: мохияти, шаклланиши ва ривожланиш боскичлари. - Т.: Молия, 2008. - Б. 204-205.

8. http://www.cbu.uz - Узбекистон Республикаси Марказий банки.

9. http://www.uzpsb.uz - Узсаноаткурилишбанк ОАТБ.

10. http://www.nbu.com - ТИФ Миллий банки.

11. http://www.asakabank.uz - Асакабанк ДАТБ.

12. http://www.qishloqqurilishbank.uz - ОАТБ.

1Вахабов А.В. Модели развития финансово-промышленных групп в мировой экономике и возможности его использования в Узбекистане // Международный опыт создания финансово-промышленных групп и проблемы совершенствования корпоративного управления в Узбекистане: материалы международной научно-практической конференции. - Москва, МГЭИ, 2008. - С.15.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.