Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА СТРУКТУРАВИЙФУНКЦИОНАЛ ЎЗГАРИШЛАР'

ЎЗБЕКИСТОН ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА СТРУКТУРАВИЙФУНКЦИОНАЛ ЎЗГАРИШЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

44
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим / структура / функционал ўзгаришлар / стратегия / университет.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Д. Муратова, Д. Х. Юлдошева

"Билим жамияти" атамаси ўн йил олдин луғатда пайдо бўлиши тасодиф эмас эди. Бу ишчиларнинг юқори малакали замонавий иқтисодиѐтини ривожлантириш учун муҳим аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради, бунга юқори сифатли таълимсиз эришиб бўлмайди. Замонавий дунѐда таълим сифати аллақачон иқтисодиѐт рақобатдошлигининг муҳим омилларидан бирига айланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА СТРУКТУРАВИЙФУНКЦИОНАЛ ЎЗГАРИШЛАР»

УЗБЕКИСТОН ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА СТРУКТУРАВИЙ-ФУНКЦИОНАЛ УЗГАРИШЛАР

Д. Муратова

Ташкент давлат транспорт университети "Ижтимоий фанлар" кафедраси

доценти

Д. Х. Юлдошева

Ташкент давлат транспорт университети магистранти

АННОТАЦИЯ

"Билим жамияти" атамаси ун йил олдин лугатда пайдо булиши тасодиф эмас эди. Бу ишчиларнинг юкори малакали замонавий иктисодиётини ривожлантириш учун мухим ахамиятга эга эканлигидан далолат беради, бунга юкори сифатли таълимсиз эришиб булмайди. Замонавий дунёда таълим сифати аллакачон иктисодиёт ракобатдошлигининг мухим омилларидан бирига айланди.

Калит сузлар: олий таълим, структура, функционал узгаришлар, стратегия, университет.

КИРИШ

Айнан шунинг учун 2017 йил февральь ойида Узбекистонда ислохотларнинг янги боскичи бошида кабул килинган "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида" устувор йуналишлардан бири " умрбод таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли таълим хизматларининг мавжудлигини ошириш, мехнат бозорининг замонавий талабларига мувофик юкори малакали кадрлар тайёрлаш курсини давом эттириш курсатилган. Мамлакатимизда таълимнинг миллий ва халкаро мехнат бозорларида ракобатбардошлигини оширишни ривожлантириш хам 2030 йилгача булган Узбекистон Республикасини комплекс ижтимоий-иктисодий ривожлантириш концепциясига киритилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ислохотларнинг янги боскичи бошланишидан олдин, Узбекистонда мактабгача таълимга катта эътибор берилмади. Вазият 2017 йилда Мактабгача таълим вазирлиги (МТВ)

October, 2022

428

ташкил этилганда узгарди. Агар илгари болаларни ушбу таълим шакли билан камраб олиш атиги 27 фоизни ташкил этган булса, 2019 йил охирига келиб у 44,5 фоизга усди. Ушбу даврда давлат мактабгача таълим муассасалари (ДМТМ) сони 1,5 бараварга (4940 дан 7500 гача), хусусий мактабгача таъим муассасалари сони 3 бараварга (269 дан 783 гача) ошди. Агар 2017 йилда мактабгача таълим тизимида 51 минг укитувчи ишлаган булса, унда 2019 йил охирига келиб 80 мингдан ортик.

Мактабгача таълим учун кадрлар тайёрлашга катта эътибор берилди. Мутахассисларни янада такомиллаштириш максадида 97 та педагогика коллежи тулик МТВ (МДО) юрисдикциясига утди. Барча педагогик университетларда мактабгача таълим учун квоталар купайтирилди. 2019 йилда биринчи марта Тошкент давлат педагогика университетининг кечки таълим факультети очилди. Мактабгача таълим буйича мутахассислар Тошкентдаги Пучон университети филиалида мактабгача таълим факультетида тайёрлана бошланди. МТВ (МДО) кошида мактабгача таълим муассасалари рахбарлари ва мутахассисларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти очилди.

Таълимни марказсизлаштириш (децентрализация) жараёнларига утиш бошланди. Бу бошкарувдаги тузилмавий узгаришлар сифат жихатдан янги боскичга утишни таъминлади. Умумтаълим мактабларида олий маълумотли укитувчиларнинг улуши 80 фоиздан ошди, буни таълим сифатининг курсаткичи деб хисоблаш мумкин. Таълим ислохоти уч боскичда оширилган ва натижада уртача 50% га ошган. Университетлардан узокда жойлашган ва битирувчиларнинг университетларга кириш даражаси паст булган 54 та лицей боскичма-боскич касб-хунар коллежларига айлантирилди. Шу билан бирга, дунёда илмий ва техник таълимнинг янги инновацион технологиялари тобора купрок жорий этилмокда. Узбекистонда бундай укитиш технология-ларига утиш учун зарур шарт-шароитлар яратилмокда, бу 2030 йилгача Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини ривожлантириш концепциясида акс эттирилган.

Жахон стандартларига эътиборни каратган холда, таълим сифатини ислох килиш яна бир боскич, яъни коллежлар камида умумий урта маълумотга эга булган мутахассислар учун кундузги, кечки ва сиртки таълим шаклида икки йилгача укитишни таъминлайди. Коллеж битирувчилари учун йирик потенциал иш берувчилар битирувчиларнинг иш билан таъминла-нишини кафолатлайдиган ишчиларнинг хозирги ва келажакдаги эхтиёжлари асосида буюртмалар портфелини яратадилар. Таълим дастурларини муваффакиятли тугатган техник

October, 2022

429

мактабларнинг битирувчиларига шахсий сухбат асосида кириш имтихонларисиз олий укув юртларида бакалавриат таълимининг тегишли йуналишларининг 2-курсидан бошлаб укишни давом эттириш хукуки берилади. Шундай килиб, машгулотларни давом эттириш ва уларнинг касбий билим ва куникмаларини ошириш имконияти мавжуд.

Олий таълим сифат стандартлари 2017 йил 20 апрелда Президент фармони билан 2017-2021 йилларда олий таълим тизимини хар томонлама ривожлантириш дастури тасдикланди, унда олий таълим даражасини тубдан яхшилаш ва сифат жихатидан яхшилаш буйича чора-тадбирлар мавжуд. Олий укув юртларига кабул килиш тартиби узгартирилди, имтихонлар 1-дан 15-августгача булиб утди ва натижалари эртаси куни нашр этила бошлади. Ижодий йуналишлардаги университетларга кириш учун тест синовлари бекор килинди. 2017 йил сентябр ойидан бошлаб профессор-укитувчилар таркибидаги укув юки илмий-тадкикот ишларини олиб бориш фойдасига камайди. Сиртки таълим шакли тикланди. Университет профессор-укитувчиларининг маошлари икки бараварга ошди.

Университетларнинг мустакиллиги ва уз ички имкониятлари ва ресурсларидан окилона фойдаланиш даражаси ошди. 2018/2019 укув йилидан бошлаб етакчи олий укув юртлари кадрлар истеъмолчиларининг талабини хисобга олган холда таълимнинг тегишли йуналишлари ва мутахассис-ликлари буйича мустакил равишда укув режалари ва дастурларини ишлаб чикиш режимига утиб бормокда, бу факат микдорий жихатларни эмас, балки сифатий узгаришларни хам билдиради. Университетларга юкори контракт ставкалари буйича талабаларни кушимча кабул килишга рухсат берилиши мутахассисларга булган бушликни тулдиришга кумаклашади.

Таълим сохасидаги ислохотлар доирасида укитувчиларни тайёрлаш буйича укув дастурлари кайта куриб чикилиб, халкаро стандартларга мувофиклаштирилмокда, PISA, TIMSS и PIRLS каби халкаро тизимлар билан хамкорликда талабаларни бахолаш миллий тизими модернизация килинди. Халкаро QS, THE рейтинг агентликлари билан хамкорликда мамлакат олий укув юртларининг миллий рейтингини аниклаш учун таълим сифатини бахолаш курсаткичлари ишлаб чикилди ва уларнинг натижалари учинчи йил учун эълон килинди. Таълим хужжатларини халкаро микёсда тан олиш учун уларнинг Халкаро таълим стандарти тасниф (МСКО/ISCED 2011) талабларига мувофиклиги буйича ишлар бошланди. 2020 йилда Узбекистон кузатувчи сифатида Европа олий таълим сифатини таъминлаш ассоциациясига (ENQA- англ. European

October, 2022

430

Association for Quality Assurance in Higher Education, ENQA) (рус тилида-Европейская ассоциация гарантии качества в высшем образовании-)) кушилди. 2019 йил 8 октябрда Президентнинг "2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида" ги Фармони эълон килинди, у илгор олий укув юртларини жорий этишга боскичма-боскич утишни назарда тутади. Таълим стандартлари, таълим жараёнини боскичма-боскич кредит-модулли тизимга утказиш, бу 2023 йилда олий укув юртларининг 16 фоизида, 2025 йилда 57 фоиз ва 2030 йилда 85 фоизида амалга оширилиши керак. Шу билан бирга, ушбу тизимга утиш аллакачон бошланган. Мухаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети (ТАТУ) 2018/2019 укув йилидан бошлаб кредит таълими тизимига утишни боскичма-боскич амалга оширмокда. Миллий университет, Юридик университет, Шаркшунослик университети ва Тошкент тиббиёт академияси худди шу йуналишда иш бошлади.

Мамлакатимизнинг бошка минтакаларидан Тошкентда 80 мингга якин талабалар таълим олишади ва улар транспорт хизматларида 50 фоиз чегирмаларга эга, бу эса талабаларнинг давлат томонидан куллаб кувватланишидан далолатдир.

Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий таълим стандартлари буйича онлайн-ресурслар шакллантирилди ва уз-узини тарбиялаш учун материаллар жойлаштириладиган www.edu.uz. (EDUUZ) телеграм канали ишга туширилди. Шу билан бирга, "Инновацион Кутубхона" веб-сайтида турли фанларга оид 3500 дан ортик электрон дарсликларни шакллантириш жараёни давом этди. Олий таълим тизими онлайн ишлаш тизимига утиши муайян бир муаммоларни келтириб чикарди. Кабул килинган чора-тадбирлар олий таълим муассасаларини ёпиш билан боглик учта асосий масалани хал килишга имкон берди. Биринчиси, талабаларнинг уз устида мустакил ишлашлари имкониятини оширди, иккинчиси - карантин пайтида моддий ёрдам, учинчиси - масофадан туриб таълим жараёнини давом эттириш.

Шу билан бирга, Узбекистон таълим сохасида хал килиниши керак булган муаммолар халигача сакланиб колмокда. Пандемия олдидан мактабгача таълимнинг жадал усишига карамай (аникки, карантин чекловлари ушбу соха курсаткичларининг усишини секинлаштирди, бу йил охирида утган йилга нисбатан пастрок булиб чикиши мумкин), хали хам олий укув муассасаларининг мавжуд имкониятлари уларнинг эхтиёжларидан камлигини курсатади. Уларнинг компьютер

October, 2022

431

хоналари, замонавий жихозлар, шу жумладан лабораториялар ва Интернетга уланиш юкори тезликда ишлаш билан таъминлаш зарур.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, туризм учун таълимни йулга куйиш янги сифат боскичини таъминлашга кумаклашади. Олий таълимга кизикиш тобора ортиб бораётгани ва кабул квоталари купайганига карамай, талабалар ёшидаги ахолини олий таълим тизими билан камраб олиш даражаси паст булиб колмокда, атиги 15%ни ташкил килади, университетларнинг укув дастурлари хар доим хам замонавий талабларга жавоб беравермайди, шу билан бирга абитуриентларни тайёрлаш сифати хам халкаро андозалардан анча оркада колмокда. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги мутахассисларининг фикрига кура, энг паст натижаларни техник билимларни эгаллашни истаган, технологик интенсив шароитда ишлашга интилаётган абитуриентлар курсатганлиги жуда мухимдир, университет дастури буйича бу ерда мактабдаги бушликларни тулдириш мумкин эмас. Буни ЮНИСЕФ ваколатхонасининг Узбекистондаги таълим сифати тугрисидаги маълумот-лари хам тасдиклайди.

Узбекистонда масофавий таълимнинг хар хил турлари жадал ривожлана бошлаганига карамай, бир катор мухим жихатлар ушбу жараёнга халакит бериши турли маммоларнинг сакланиб колишга олиб келмокда. Яъни фойдаланувчилар бир катор умумий муаммоларга дуч келишмокда - алока каналлари мавжудлигидаги фарклар, ускуналар ва дастурий таъминотнинг етишмаслиги ва телекоммуникация хизматларининг сифатсизлиги каби муаммолар шулар жумласидандир. Ахборот технология-лари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2020 йил март ойидаги маълумотларига кура, Интернет тезлигининг умумий рейтингида 176 мамлакат орасида Узбекистон Республикаси 96-уринни, мобильь Интернет тезлиги буйича эса 133-уринни эгаллаб турибди. Бундан ташкари, Datareportal ахборот порталининг маълумотларига кура, 2020 йилда ахолининг атиги 55 фоизи (18,34 миллион киши) Интернетдан фойдаланади. Бундан ташкари, хатто Интернетга эга булганлар хам хар доим хам унинг нархини тулашга кодир эмаслар. Шундай килиб, Picodi.com экспертларининг 2019 йил декабрьь ойида утказган тахлилларига кура, Интернетнинг уртача нархи сониясига 100 мегабит (м / с) буйича Узбекистон 62 мамлакат орасида 11 -уринни эгаллади. Шундай килиб, Узбекистонда 100 м / с нархи $ 51, кушни ^озогистонда - $ 11, ^иргизистонда - $ 34. Пандемия даврида онлайн таълимнинг Узбекистонда кенг жорий этилиши ушбу сохани ривожлантиришга жиддий туртки берди, аммо ханузгача такдим этилаётган Интернет хизматлари сифатини ошириш буйича кушимча чора-

October, 2022

432

тадбирлар зaрyрлигини кyрсaтмокдa.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Узбекистоннинг барча таълим сохаларида амалга оширилган ислохотларнинг янги боскичи турт йил ичида уларни замонавий халкаро талабларга жавоб берадиган сифат жихатидан янги боскичга олиб чикиш учун жиддий асослар яратилди. Аммо мавжуд муаммоларнинг аксарияти халигача хал килинмаган.

Таълим сохаси кадрларни объектив равишда укитиши, келажакда одамларни хаётга ургатиши сабабли минтакани ислох килиш нуктаи назаридан анча "консерватив" хисобланади. Янги авлодни хаётга тайёрлаш учун йигирма йил керак булади ва бу муаммони уч-беш йил ичида хал килиб булмайди. Университетларда юкори малакали мутахассисларни тайёрлаш учун ваколатли абитуриентлар талаб килинади. Узбекистонда олиб борилаётган таълим сохасидаги ислохотлар жараёнида асосий эътибор ёшлар орасида иктидорларни аниклаш ва ривожлантиришга каратилди. Аммо илгари етарлича самарали булмаган мактаб ва мактабгача таълим тизими уз хиссасини кушмаган болалар богчасидан ва мактабдан истеъдодларни ривожлантириш керак. Абитуриентларнинг тайёргарлиги пастлиги шундан далолат беради.

Шу нуктаи назардан, таълим сохасидаги ислохотлар интеграциялашган ёндашув ва ислох этилаётган тармоклар ва таълимнинг турли боскичларини уйгунлаштириш билан энг самарали хисобланади. Шу сабабли, олий укув юртлари ва илмий муассасалар уртасида якин хамкорликни таъминлайдиган ажралмас таълим тизимини шакллантириш зарурати ислохотларда биринчи уринга чикади.

REFERENCES

1. Kadamovich, Y. J., Muzaffarovna, I. G., Maxmudovich, Y. B., Boxtiyarovna, S. S., & Xabibullayevich, S. S. (2020). Social justice as a condition of socio-spiritual stability in society. Journal of Critical Reviews, 7(5), 816-818.

2. PaMaroB, C., EaparoB, P. y., CyrraHOB, C. X,., KymaKOB, O. A., BanneB, .H. A., & XacaHOB, M. H. (2022). XO3HPFH ^ABP^A H^THMOHH A^O^AT XAKH^ArH H^MHH-OA^CAOHH KAPAffl.HAPHHHr y3HrA XOC TA^^HHH. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(9), 647-656.

3. Abdumannapovna, M. D., & Juraevna, N. N. (2022). The role of social institutions in the development of young people. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(6), 67-70.

October, 2022

433

4. Раматов, Ж. С., Дасанов, М., & Назарова, Н. Ж. (2022). МЕДИАМАДАНИЯТ ВА АХБОРОТДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3(6), 984-988.

5. Раматов, Ж. С., Дасанов, М., & Валиев, Л. А. АУРОБИНДО ГХОШ ДАЁТИ ВА ИЛМИЙ ФАЛСАФИЙ МЕЪРОСИ.

6. Раматов, Ж. С., Дасанов, М., & Валиев, Л. А. (2022). ИНСОН ДУНЁКАРАШИНИНГНИНГ ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ТАЛЛИНН. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (7), 78-82.

7.Ж. С. Раматов, & М. Н. Дасанов (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАДОН ИЛМ-ФАН ТАРАККИЁТИГА КУШГАН ДИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АДАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 648-653.

8. Журабоев, Носир Юсупович, & Дасанов, Миршод Нуъмонович (2022). ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ-ЩТИСОДИЙ СОДА РИВОЖИ: ИСЛОДОТ ВА ИСТИКБОЛ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (6), 1274-1283.

9. У.К.Эрниёзов, М.Н. Дасанов, & Х.С.Машарипов. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЖТИМОИЙ-АХЛОКИЙ ТАЪЛИМОТИ ВА УНИНГ АНТРОПОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ. JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 130-136.

10.Ж. С. Раматов, М. Дасанов, & Л. А. Валиев (2022). ИНСОН ДУНЁКАРАШИНИНГНИНГ ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ТАЛКИНИ. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (7), 78-82.

11. J. S. Ramatov, M. Hasanov AL-FAROBIY SIYOSIY DAVRDAGI SIYOSIY VA IJTIMOIY-MADANIY AHVOL // Pedagogik fanlarda akademik tadqiqotlar. 2022 yil. 6-son. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/al-farobiy-davridagi-siyosiy-va-izhtimoiy-madaniy-vaziyat (kirish sanasi: 17.10.2022).

12. Ж. С. Раматов, & М. Дасанов (2022). МИЛЛИЙ КАДРИЯТЛАР -ЖАМИЯТИМИЗ БАРКАРОРЛИГИ ВА ЁШ АВЛОД ТАРБИЯСИНИНГ МУДИМ ОМИЛИ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 973-979.

13 З. Н. Бобошев, М.Н.Дасанов, & Э.А.Нуруллаев. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ АСОСЧИСИ СИФАТИДА. JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 108-115.

October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

434

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.