Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШДАГИ ИСЛОҲОТЛАРИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТ ОМИЛИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШДАГИ ИСЛОҲОТЛАРИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

86
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим / таълим сифати / ислоҳот / ижтимоий тараққиѐт / омиллар

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Д. Муратова, Гулрух Тохир Кизи Муминова

Бугунги кунда бутун дунѐда таълим сифатини оширишга қаратилган ишлар тобора жадаллашиб бормоқда. Негаки, жамият ривожи ва истиқболи кўп жиҳатдан кадрларга боғлиқ экан, албатта бунда таълим асосий роль ўйнашини эътиборга олиш лозимлигини англашга интилиш тенденцияси кучайди. Шу жиҳатдан олиб қаралганда таълим сифати ва натижадорлигига эришиш муҳим ҳисобланади. Мамлакатимизда сўнгги йилларда амалга оширилаѐтган ислоҳотларнинг фалсафий моҳиятини англаш бўйича турли хил ѐндашувлар кейинги ўн йилликларда фаоллашаѐтганига гувоҳ бўламиз. Айниқса, когнитив таҳлил этишга қаратилган илмий тадқиқотлар кўп учрайди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШДАГИ ИСЛОҲОТЛАРИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТ ОМИЛИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШДАГИ ИСЛО^ОТЛАР-ИЖТИМОИЙ ТАРАККИЁТ ОМИЛИ

Д. Муратова

Ташкент давлат транспорт университети доценти

Гулрух Тохир кизи Муминова

Ташкент давлат транспорт университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда бутун дунёда таълим сифатини оширишга каратилган ишлар тобора жадаллашиб бормокда. Негаки, жамият ривожи ва истикболи куп жихатдан кадрларга боглик экан, албатта бунда таълим асосий роль уйнашини эътиборга олиш лозимлигини англашга интилиш тенденцияси кучайди. Шу жихатдан олиб каралганда таълим сифати ва натижадорлигига эришиш мухим хисобланади. Мамлакатимизда сунгги йилларда амалга оширилаётган ислохотларнинг фалсафий мохиятини англаш буйича турли хил ёндашувлар кейинги ун йилликларда фаоллашаётганига гувох буламиз. Айникса, когнитив тахлил этишга каратилган илмий тадкикотлар куп учрайди.

Калит сузлар: олий таълим, таълим сифати, ислохот, ижтимоий тараккиёт, омиллар.

КИРИШ

Мамлакатимизда сунгги йилларда амалга оширилаётган олий таълим тизими борасидаги ислохотлар пировард натижада олий таълим сифатини оширишга йуналтирилганлиги билан ахамиятлидир. Бу эса уз навбатида фукаролик жамиятини шакллантиришнинг юксак талаблари ва эътироф этилган намуналарга жавоб берадиган юкори малакали кадрларни тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш, таълим тизимини тубдан ислох килиш ва модернизация жараёнларини чукурлаштиришда илгор замонавий техноло-гиялар, инновацион таълим ва тарбия жараёнларини тадкик этишни таказо этмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маълумки, таълим сифати тушунчаси 1998 йилда Париж шахрида олий таълим ва унинг сифатини янада такомиллаштириш тугрисида утказилган Бутун дунё

October, 2022

412

Конференциясида узининг халкаро номини олган. Ушбу конференцияда 29 та давлат иштирокида таълимнинг сифатини таъминлаш таълим муассасаларининг узок вактга мулжалланган стратегик вазифаси эканлиги таъкидланган эди .

Илмий фалсафий адабиётларда таълим сифати тушунчасининг фалсафий мохиятини тушунтириб беришга каратилган ягона ёндашув хам методология хам мавжуд эмас. Олий таълим тизими ва ундаги жараёнларни тадкик этувчи назариётчи файласуфлар ва амалиётчи мутахассисларнинг фикрига кура, таълим сифати масаласида ягона таърифни келтириш жуда кийин масала хисобланади.Чунки унга таъсир этувчи бир катор объектив ва субъектив омиллар борки, ягона таърифни келтиришга халакит беради. Яъниким, хар бир худуднинг узига хосликлари, миллатнинг менталитети, тарихий илдизлари, таълим тизимининг узок тарихдан бери шаклланаётган боскичлари, маданият ва цивилизациялар таъсири каби омиллар уз таъсирини утказмасдан колмаслиги барчамизга аён. Шунингдек, дунёда идеал хисобланган таълим тизими мавжуд эмаслигини инобатга олсак, бу борада амалга оширилаётган ислохотлар ва жамиятдаги ижтимоий муносабатларни кундан кунга ривожланиши туфайли хаёт бизнинг олдимизга янги ва янги талабларни куйиши "Таълим сифати" ни доимий равишда такомиллаштиришни такозо этади. Янги кашфиёт ва ихтироларнинг пайдо булиши хам хатто, таълимда ижтимоий узгаришларни амалга ошириш эхтиёжини юзага келтиради. Таълим сифатини таъминлашнинг омиллари сирасига мутахассислар куйидагиларни киритишади: а) таълим муассасалари; б) профессор-укитувчилар; в) талабалар, битирувчилар; г) ота - оналар; д) истеъмолчилар, кадрлар буюртмачилари. 1998 йилда ЮНЕСКО томонидан ташкил этилган олий таълимни Бутундунё конференциясида "XXI аср учун олий таълимнинг Бутун дунё декларацияси" кабул килинди . Бу декларацияда таълимнинг сифати тушунчасига куйидаги таъриф берилди: "Сифат - бу олий таълим сохасидаги куп тармокли концепция булиб, у уз ичига фаолиятнинг барча функцияларини ва турларини, укув ва академик дастурларни, илмий тадкикотлар ва стипендияларни, таълим муассасаларини етук ва малакали кадрлар билан таъминлаш, уз устида мунтазам мустакил ишлайдиган талабалар, бинолар, иншоотлар, моддий-техник база, курилмалар ва жихозлар ва битирувчиларни иш билан таъминлашни уз ичига оладиган тизим". Агар олимларнинг фикрларига мурожаат киладиган булсак, Джим Коллинз шундай таъкидлайди: "Буюк компанияларнинг рахбарлари кайта ташкил этиш жараёнини уз жамоасига керакли инсонларни олиш ва кераксиз инсонлардан кутилишдан бошлаган. Шундан сунг

October, 2022

413

улар кайси томонга сузишни танлаганлар. Асосий гоя барча нарсаларни кадрлар хал килади, нима деган суздан ким деган суз мухимрокдир. Чунки кадрлар бу стратегия, бу ташкилий тузилма, бу тактика. Компаниялар бугунги кунда янги сифат боскичига утиш учун уз асосларини яратиши зарур. Менинг фикримча бу саволнинг фундаментал жавоби кадрлар масаласи хисобланади . Бир суз билан айтадиган булсак, Джим Коллинзнинг ушбу фикрлари бугунги кунда кадрлар тайёрлаш сифати таълим сифатига мувофик булиши лозим, деган суз билан мос келади. Бунинг учун таълим муассасаларида инновацион фаолиятни олиб боришга кодир булган юкори малакали кадрларни тайёрлаш лозим. Бир суз билан айтганда кадрларни пухтарок тайёрламасдан туриб, уларни кадрига етмасдан туриб бирор бир сохада муваффакиятга эришиб булмайди.

Замонавий жамиятда фан, техника ва технологияларнинг ривожланиши олий таълим тизимига куйидаги вазифаларни ечимини топишни юкламокдаки, улар сирасига а) кадрларни сифатли ва кафолатли тайёрлаш; б) профессор-укитувчилар ва талабалар мобиллигини таъминлаш; г) олий таълим муассасалари фаолиятида таълим дастурларини бахолаш таомилларини такомиллаштириш ва бошка шу кабиларни критиш мумкин. Мамлакатимизда олий таълим тизимини сифат боскичига кутариш борасида сунгги уч йиллик ичида бир канча хукукий-меъёрий хужжатлар ишлаб чикилиб, амалиётга фаол жорий этиб келинмокда. Ана шундай мухим стратегик хужжатлардан бири сифатида Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йилнинг 8 октябрида "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги фармонида белгиланган устувор вазифаларнинг фалсафий мохияти ва мазмунига эътибор берсак, бунда Узбекистон Республикасида олий таълимни тизимли ислох килишнинг устувор йуналишларини белгилаш, замонавий билим ва юксак маънавий-ахлокий фазилатларга эга, мустакил фикрлайдиган юкори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жихатидан янги боскичга кутариш, олий таълимни модернизация килиш, илгор таълим технологияларига асосланган холда ижтимоий соха ва иктисодиёт тармокларини ривожлантириш асосий максад сифатида белгиланганлигига гувох буламиз. Фармон максадидан келиб чиккан холда куйидаги вазифаларни изчиллик асосида амалга ошириб бориш назарда тутилган. Яъни: "олий таълим сохасида давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш, худудларда давлат ва нодавлат олий таълим муассасалари фаолиятини ташкил этиш асосида олий таълим билан камров даражасини 50 фоиздан ошириш, сохада соглом

October, 2022

414

ракобат мухитини яратиш; халкаро тажрибалардан келиб чикиб, олий таълимнинг илгор стандартларини жорий этиш, жумладан, укув дастурларида назарий билим олишга йуналтирилган таълимдан амалий куникмаларни шакллантиришга йуналтирилган таълим тизимига боскичма-боскич утиш; олий таълим мазмунини сифат жихатидан янги боскичга кутариш, ижтимоий соха ва иктисодиёт тармокларининг баркарор ривожланишига муносиб хисса кушадиган, мехнат бозорида уз урнини топа оладиган юкори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш" каби вазифалар шулар жумласидандир.

Айтиш мумкинки, фармонда белгиланган вазифаларни истикболда амалиётга фаол тадбик этиш оркали олий таълим тизими сифатини ошириш билан бир каторда, дунёда мамлакатимиз нуфузи ва обрусининг ошишига хамда дунёнинг етакчи мамлакатлари тараккиёти даражасига эришиш учун хизмат килиши шубхасиздир. Шунингдек, фармонда назарда тутилган мамлакатимиз ахолисининг олий таълимнинг камров даражасини ошириш оркали фалсафанинг асосий конунларидан бири "микдор узгаришлари билан сифат узгариши"га утиш оркали сифатли кадрларни етиштиришни йулга куйиши ва кадрлар уртасида соглом ракобат мухитини ривожланиши, пировард натижада сифатли кадрларга булган жамият эхтиёжларини кондириш учун маълум маънода хизмат килади.

Бунинг учун таълим жараёнига укитишнинг замонавий педагогик технологияларини жорий этиш оркали укув жараёнини самарадорлигини ошириш хамда таълим сифатини янада яхшилашга эришиш лозим. Бу хусусда Президент Ш.М.Мирзиёв шундай курсатма берган: "...менинг назаримда, иккита асосий вазифани хал этиш зарур: биринчи - илмий муассасаларнинг моддий-техник базасини илгор хорижий марказлар даражасида ва олимлар талабларига мувофик сезиларли равишда мустахкамлаш керак. Бунда, албатта, давлатнинг эхтиёжлари ва унинг максадли вазифалари инобатга олиниши шарт;

• иккинчи - академикларни хар тарафлама куллаб-кувватлаш, жумладан моддий рагбатлантириш буйича аник чора-тадбирларни ишлаб чикиш ва амалга ошириш "-лозимлигини курсатиб, бу борада аник чора-тадбирлар тизими ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш буйича вазифалар белгилаб берилди. Олий таълим тизимини ривожлантириш, мамлакатимизнинг изчил ривожланиб бораётган иктисодиётини юкори малакали кадрлар билан таъминлаш, барча худудлар ва тармокларни стратегик жихатдан комплекс ривожлантириш масалаларини хал килиш борасида олий таълим тизими

иштирокини кенгайтириш йулида мухим амалий кадамлар ташланди.

October, 2022

Психолог Т.В.Володинанинг таъкидлашича "Педагог касбий фаолияти-ни такомиллаштириши учун педагогик жараённи тизим сифатида идрок этиши лозим булади" . Демак, олий таълим тизимида тайёрланаётган кадрлар сифати олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган профессор-укитувчиларнинг касбий фидоийлигига куп жихатдан богликдир.

Узбекистон олий таълим тизимидаги мавжуд муаммоларни статистик маълумотлар асосида урганадиган булсак, етарлича ечимини кутаётган ижтимоий муаммолар мавжудлигига гувох буламиз. Агар 2013 йил 1 январь холатига кура тахлил килсак, Олий таълим тизимида талабалар сонининг камрови 9% ни ташкил этган, бу минтакавий ва халкаро стандартларга нисбатан паст булиб, Узбекистон таълим тизимининг бошлангич ва урта даражаларидаги вазиятдан кескин фарк килади (бу ерда мактаб ёшидаги ахолининг деярли 100% камраб олинган). Марказлаштирилган режалаш-тириш тизими олий укув юртларида (университет ва институтларда) талабалар сонини хам, уларнинг укиш сохаларини хам белгилайди. Х,ар бир йуналишда олий укув юртларидаги жойлар сони давлат карорлари билан белгиланади ва талабалар Вазирлар Махкамаси хузуридаги Давлат тест маркази томонидан утказилган миллий тест синовлари натижалари асосида танланади. Урта таълим тизими деярли 100% ва олий таълим тизими 9% камраб олинса, 10 та мактаб битирувчисидан 9 таси университетга кира олмайди, олий маълумотга талаб юкори ва университетларда такдим этиладиган хар бир жой учун ракобат 6 кишидан ошган. Университетларга кираётган талабаларнинг 60 фоизини эркаклар ташкил этади (кейинги йилларда минтакадаги бошка мамлакатлардан фаркли равишда университет-ларда аёллар улуши камайиб борган. Бунинг турли хил сабаблар булган). Бу каби масалалар кейинги уч йилликда кисман узгаришларни олиб келган булсада, хали тула равишда халкаро стандартларга жавоб бера олмайди. Бунга сабаб килиб бир катор бюрократик тусиклар халиям сакланиб колаётганилигини курсатиш мумкин. 2019 йилдаги модернизациялар хам Узбекистонда олий маълумотли кадрлар етишмовчилиги мавжудлигини тухтата олмади. Таъкидлаш жоизки, олий таълим тизимининг битирувчилари купинча уз мутахассисликлари буйича ишламайдилар (масалан, педагогика университетлари битирувчиларининг атиги 57 фоизи таълим сохасида иш билан таъминланмокдалар , курилиш сохасида эса курилиш олий укув юртлари битирувчилари учун мулжалланган барча лавозимларнинг туртдан уч кисмини эгаллайди, колган кисмини бошка университетларнинг битирувчилари эгаллаган). Кдмраб олишнинг паст даражаси ва иш берув-чилар, саноат ва университетлар уртасидаги

October, 2022

416

мyносaбaтлaрнинг сустлиги, шyнингдек, иктисодиëтнинг инновaциялaр, технологиялaрни мослaштириш Ba кУшимчa киймaт ярaтиш имкониятлaрини чеклaйди. Шубхосиз, yниверситетлaрни yзгaрyвчaн иктисоддат тaлaблaригa жaвоб беришгa тaйëрлaш Ba yниверситет битирyвчилaригa тaлaб Ba тaклиф Уртaсидaги тaфовyтни бaртaрaф этиш учун куп ишлaр килиниши керaк.

ХУЛОСА

Хyлосa килиб aйтaдигaн бyлсaк, Узбекистон олий тaълим тизимининг ички менежменти хaкикaтдaн хом булиниб кетгaн (буни хол^ро мyтaхaссислaр хом тaъкидлaшгaн), шу билaн биргa менежмент жaрaëнидa иштирок этадиган кyплaб тaшкилотлaрнинг мaжбyриятлaри тaкрорлaнмокдa. Maсaлaн, Президент девони хузуридо тaълим сиëсaтини ишлaб чикиш учун мaсъyл дaвлaт мaслaхaтчиси бошчилигидaги мaхсyс булим мaвжyд. Пaрлaментдa тaълим сиëсaти ишлaб чикилишини нaзорaт килувчи Ba уни aмaлгa ошириш нaтижaлaрини тохлил килувчи мaхсyс тaълим кУмитaси мaвжyд. Бош возирнинг Уринбосaрлaридaн бири тоълимни ривож-лонтириш билон боFлик мaсaлaлaр учун мосъулдир во Возирлор Мо^комосидо тоълим, соFликни сокташ во ижтимоий ривождониш во олий тоълимни ривожлонтиришни нозорот килувчи мохсус булим (Ижтимоий комплекс) мовжуд. Возирлор Мохкомоси булимга умумий рохборлик килоди во довлот тоълим стaндaртлaрини тосдиклойди. Иктисодиëт во мехтат возирликтари мехтат бозорини битирувчилорни еторличо тоъминлоб бериш учун жовобгардир. Утарнинг прогнозлорига биноон, Возирлор Мохкомоси томони-дон университетгарга кобул квотодори белгилоноди . Олий во урто мохсус тоълим возирлиги университеттарни бош^роди во бошко возирликтар, мосодон, университеттарни довлот томонидон молиялоштириш возифоси юклотилгон Молия возирлиги во олий тоълим сохосидо илмий ишлор буйичо стротегик товсиялорни бериш учун мосъул булган Фонлор окодемияси билон ото^до воситочи булиб хизмот килади. Яъниким, бу олий тоълим тизимидо улорнинг жовобгарлигини тоъминлош кийинлигидон дополот бероди.

REFERENCES

1. Kadamovich, Y. J., Muzaffarovna, I. G., Maxmudovich, Y. B., Boxtiyarovna, S. S., & Xabibullayevich, S. S. (2020). Social justice as a condition of socio-spiritual stability in society. Journal of Critical Reviews, 7(5), 816-818.

2. PaMaroB, C., EaparoB, P. y., CymaHOB, C. X,., KymaKOB, O. A., BanneB, A., & XacaHOB, M. H. (2022). X;O3HPra ^ABP^A H^THMOHH A^O^AT XAKH^ArH H^MHH-

October, 2022

41?

ФАЛСАФИЙ КАРАШЛЛРНИНГ УЗИГА ХОС ТАЛЛИНН. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(9), 647-656.

3. Abdumannapovna, M. D., & Juraevna, N. N. (2022). The role of social institutions in the development of young people. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(6), 67-70.

4. Раматов, Ж. С., Дасанов, М., & Назарова, Н. Ж. (2022). МЕДИАМАДАНИЯТ ВА АХБОРОТДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3(6), 984-988.

5. Раматов, Ж. С., Дасанов, М., & Валиев, Л. А. АУРОБИНДО ГХОШ ДАЁТИ ВА ИЛМИЙ ФАЛСАФИЙ МЕЪРОСИ.

6. Раматов, Ж. С., Дасанов, М., & Валиев, Л. А. (2022). ИНСОН ДУНЁКАРАШИНИНГНИНГ ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ТАЛКИНИ. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (7), 78-82.

7.Ж. С. Раматов, & М. Н. Дасанов (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ЖАДОН ИЛМ-ФАН ТАРАККИЁТИГА КУШГАН ДИССАСИ ВА УНИНГ БУГУНГИ КУНДАГИ АДАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 648-653.

8. Журабоев, Носир Юсупович, & Дасанов, Миршод Нуъмонович (2022). ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ СОДА РИВОЖИ: ИСЛОДОТ ВА ИСТИКБОЛ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (6), 1274-1283.

9. У.К.Эрниёзов, М.Н. Дасанов, & Х.С.Машарипов. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЖТИМОИЙ-АХЛОКИЙ ТАЪЛИМОТИ ВА УНИНГ АНТРОПОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ. JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 130-136.

10.Ж. С. Раматов, М. Дасанов, & Л. А. Валиев (2022). ИНСОН ДУНЁКАРАШИНИНГНИНГ ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ТАЛКИНИ. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (7), 78-82.

11. J. S. Ramatov, M. Hasanov AL-FAROBIY SIYOSIY DAVRDAGI SIYOSIY VA IJTIMOIY-MADANIY AHVOL // Pedagogik fanlarda akademik tadqiqotlar. 2022 yil. 6-son. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/al-farobiy-davridagi-siyosiy-va-izhtimoiy-madaniy-vaziyat (kirish sanasi: 17.10.2022).

12. Ж. С. Раматов, & М. Дасанов (2022). МИЛЛИЙ КАДРИЯТЛАР -ЖАМИЯТИМИЗ БАРКАРОРЛИГИ ВА ЁШ АВЛОД ТАРБИЯСИНИНГ МУДИМ ОМИЛИ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 973-979.

13 З. Н. Бобошев, М.Н.Дасанов, & Э.А.Нуруллаев. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ АСОСЧИСИ СИФАТИДА. JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 108-115. Retrieved from

October, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.