Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ЁНҒОҚМЕВАЛИ ТУРЛАРНИ ЎСТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ЁНҒОҚМЕВАЛИ ТУРЛАРНИ ЎСТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
37
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ёнғоқ / бодом / писта / табиий шароит / ёғин миқдори / шўрланганлик / мослашиш / ҳосилдорлик.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — А.А. Норматов, Н.Ҳомидова, М.Б.Жўрабоева

Мақолада Ўзбекистоннинг турли хил тупроқ ва иқлим шароитларида ёнғоқмевали турларни ўстириш имкониятларини таҳлил қилиш натижалари келтирилган. Грек ёнғоғи, бодом, писта дарахт турларини денгиз сатҳи бўйича жойлашуви атмосферадан тушадиган ёғин миқдори ва дарахт биологиясидан келиб чиққан ҳолда жойлаштирилади. Тупроқ шароитларига кўра ўсиб ривожланиши ва ҳосилдорлиги турлича бўлади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — А.А. Норматов, Н.Ҳомидова, М.Б.Жўрабоева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ЁНҒОҚМЕВАЛИ ТУРЛАРНИ ЎСТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

УЗБЕКИСТОН ХУДУДИДА ЁНГОКМЕВАЛИ ТУРЛАРНИ УСТИРИШ

ИМКОНИЯТЛАРИ А.А. Норматов1, Н.Х,омидова2, М.Б.Журабоева2

1Урмон хужалиги илмий тадкикот институти 2Тошкент давлат аграр университети https://doi.org/10.5281/zenodo.8012527

Аннотация. Мацолада Узбекистоннинг турли хил тупроц ва ицлим шароитларида ёнгоцмевали турларни устириш имкониятларини таулил цилиш натижалари келтирилган. Грек ёнгоги, бодом, писта дарахт турларини денгиз сатуи буйича жойлашуви атмосферадан тушадиган ёгин мицдори ва дарахт биологиясидан келиб чиццан уолда жойлаштирилади. Тупроц шароитларига кура усиб ривожланиши ва уосилдорлиги турлича булади.

Калит сузлар: Ёнгоц, бодом, писта, табиий шароит, ёгин мицдори, шурланганлик, мослашиш, уосилдорлик.

Кириш. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 13 декабрдаги "Давлат урмон фонди участкаларини ижарага бериш тартиби тугрисида" ги 993-сонли карорида лалми худудларда ёнгоцмевали турларни устиришда кулай шароитлар яратиш хисобга олинганлигини эътироф этиш мумкин.

Тадкикот услуби. Тажрибалар дала кузатувлари, фенологик ва вегетацион тажрибалар асосида утказилган.

Тадкикот натижалари. Ёнгокмева етиштирувчилар асосан 4 та тоифага булинади:

• урмон хужаликлари;

• кишлок жойларида яшовчи ахоли томаркаларида усаётган ёнгокмевалали дарахтлар хосилини йигиш ва сотиш оркали;

• дехкон-фермер хужаликлари;

• ёнгокмева етиштиришга ихтисослаштирилган компаниялардан иборат.

Охирги йилларда ёнгокмева етиштиришга берилган имтиёзлар, ахоли уртасида

янги ерларни узлаштириб у ёки бу турдан плантациялар барпо этиш, урмон хужаликларида мавжуд ёнгокмевали дарахтлари бор майдонларни ижарага олиш сонини купайтирди. Шу кунгача Узбекистон махаллий бозорларига ёнгокмева етказиб беришда урмон хужаликлари ва ахоли томарка участкаларида етиштирилган ёнгокмевалар асосий махсулот сифатида рол уйнаган ва хориждан келтирилган ёнгокмеваларга асосий ракобатчи булган.

Узбекистоннинг асосий сугориладиган майдонларининг катта кисми кишлок хужалиги экинлари етиштиришга мулжалланганлиги сабабли, ёнгокмевали турлар учун, сугорилмайдиган, паст-баланд, тог ва тог олди лалми майдонлар таклиф килинади. Жой шароити канчалик огир булмасин ёнгокмевалиларнинг шароитига мослаша олиши, уларнинг кургокчиликка чидамлилиги ва яшовчанлиги бу турларнинг бошка мевалилар уса олмайдиган майдонларда уса олиш имконини беради. Бунга мисол килиб йиллик ёгин микдори 300-600 мм булган денгиз сатхидан 600-900 м баландликда жойлашган, шурланмаган тупрокли майдонларда хандон писта усиб хосил берса, денгиз сатхидан 9001200 м баландликда, йиллик ёгин микдори 1000-1200 мм булган майдонларда грек ёнгогини сугормасдан устириб хосил олиш мумкин. Бу майдонларда тупрокка ишлов

1053

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

бериш оркали атмосферадан тушадиган намликни саклашига каратилган агротехника мух,им омилларнинг бири х,исобланади. Бу икки турга йулдош дарахт сифатида бодомнинг турли навларидан фойдаланиш мумкин. Шунингдек бодом паст-текисликларда турли даражада шурланган майдонларда х,ам уса олиши, ушбу турни куплаб устириш имкониятларини беради. Ёнгокмевали дарахтлар нафакат ёнгок беради, улар узларининг яхши ривожланган илдиз тизимлари оркали тупрок эрозиясини олдини олади, экологик тарангликни пасайтиради.

Ах,олининг аксарият кисми кишлокларда яшаши ва уларнинг томорка участкаларида хандон писта, грек ёнгоги, бодом дарахтларининг булиши кишлок ах,олисининг катта кисмини узини етарли ёнгокмевалар билан таъминланишига шароит яратади. Бундан ташкари охирги йилларда ёнгокмевалиларни купайтириш буйича олиб борилаётган тушунтириш ишлари (телевидения, радио, турли хил лойихдлар, Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти олимлари томонидан, ах,оли ичида узлари кизикиб ёнгокмева боглари барпо килган, дарамод курган ва буни куни-кушни, махдлла ва кариндошлар бир-биридан куриб мух,окама килиб ёнгокмевали богларини барпо килишган, томоркаларига экишган) натижасида купгина ах,оли ушбу турларни томарка участкаларига экишни бошлади, дехкон фермер хужаликлари ташкил кила бошлади, урмон хужалиги майдонларида ер ижарага олишни буйича хдракатлар бошланиши сабабли охириги йилларда ёнгокмевали дарахт ва дарахтзорлар сони ортди.

Махдллий ах,олининг ёнгокмева етиштириши учун интилиши асосан ёнгокмевага булган талабнинг юкори булишидан келиб чикади. Бозорларда ёнгокмевалар нархининг юкори булиши, шунингдек асосий ёнгокмева етиштирувчи кишлок ах,олиси етиштирган ёнгокмеванинг доимий юкори нархларда сотиш имконияти борлиги ёнгокмевалиларнинг куплаб устиришга интилишлар учун сабаб булмокда. Бунга мисол килиб ёнгокмевали боглари бор ах,олини ва уларнинг ёнгокмевали дарахтзор майдонларини кенгайтиришга килаётган хдракатидан х,ам ёнгокмевали дарахтларни устириш даромадли сохд эканлигидан далолат беради. Янгидан барпо килинган ёнгокмевалилар плантацияси учун 5 йил давомида соликдан озод этилиши ёнгокмева етиштиришга кизикувчилар сонини ошишига сабаб булди.

Шулар билан бир каторда ёнгокмевалилар устиришда бир нечта чет эл янги технологияларини кулланилиши оркали ёнгокмевалилар (айникса, грек ёнгогининг "Чандлер" нави) етиштиришда ах,оли уртасида кизикишнинг ошишига сабаб булсада, ах,оли барибир узининг анъанавий ёнгок етиштириш хджмини оширмокда. Бунга асосий сабаблар янги барпо этилаётган инновацион ва интенсив ёнгокзорлар жуда катта майдонларда ва хдражатнинг юкори эканлигини тахмин килишимиз мумкин. Ах,оли эса узок муддатга бундай харажатларни килишни х,охламайди. Шундай булсада ёнгокмевалилар усишига кулай булган худудларда ах,оли имкон кадар уз ёнгокмевасига эга булишга интилмокда.

Бизга маълумки, ёнгокмевали дарахтларнинг х,осилининг юкори ва давомийлиги, шунингдек сифатли булиши унинг биологияси ва иклим шароитларидан келиб чиккан х,олда турлича булади. Буни куйидагича изох,лаш мумкин:

Об-х,авонинг кулай келиши натижасида грек ёнгоги биологиясидан бир йил жуда юкори х,осил, иккинчи йил х,осилининг нисбатан кам булиш; хдво хдроратининг -20оС дан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

тушиб кетиши бир йиллик новдаларнинг совук уришига сабаб булади ва хосилдорлик кескин пасайиб кетади.

Хандон писта бахорги совуклардан кейин уйгонишини хисобига, факат уз биологиясидан - ута юкори хосил, уртача хосил, уртача хосил, хосилнинг умуман булмаслиги, ута юкори хосил каби циклларга булинади.

Оддий бодом - хар йили тули; гуллайди, ута юкори хосил курсаткични бахорги совуклар барбод килади. Натижада ута юкори хосил олиш 2-3 йилда бир марта такрорланади. Об-хавонинг бир неча йил кетма-кет кулай келиши хосилдорликни хам кетма-кет юкори булишига сабаб булади.

Дарахт турлари буйича курсатиб утилган бу хосилдорлик курсаткичлари вилоятлар кесимида турлича булиши, масалан бир тур буйича Самарканд вилоятида совук уриши кузатилса, иккинчи вилоят Сурхондарёда бундай холат юз бермаслиги мумкин. Шу билан бирга тогли худудларда тогнинг киялик экспозицияси жанубий томонидаги дарахтларга бахорги совукларнинг таъсири сезилса, шимолий экспозициядаги дарахтларнинг кеч уйгониши хисобига уларга бу салбий холат таъсир килмайди.

Фаргона водийси- Андижон, Наманган ва Фаргона вилоятларидан иборат ушбу географик худудда барча ёнгокмевалиларни устириш учун етарлича имконият мавжуд.

Сирдарё вилояти - оддий бодомнинг кеч гуллайдиган ва ёнгокнинг нисбатан шурланишга чидамли шаклларини экиш тавсия этилади.

Жиззах вилояти - Бахмал, Зомин туманидаги жойлашган тог тизмаларида грек ёнгогининг жуда катта майдонларида устириш имкониятини беради. Галлаорол ва Фориш тумани жойлашган тоголди текисликларида хандон пистанинг минглаб гектар майдонда плантацияларини устириш мумкин. Оддий бодомни эса вилоятнинг барча туманларида муваффакиятли устириш мумкин. Жиззах вилоятида хам Тошкент вилояти сингари ёнгокмевали дарахтларни устиришнинг катта потенциали мавжуд.

Навоий вилояти - ^изилтепа, Хатирчи, Навбахор туманларида бодом ва грек ёнгоги устириш мумкин булган туманлар, Нурато тог тизмаси атрофида жойлашган минглаб гектар майдонда хандон писта, оддий бодом ва грек ёнгоги устириш мумкин булган майдонлардан иборат.

Самарканд вилояти - Тошкент ва Жиззах вилояти сингари ёнгокмевали дарахтларни устириш учун кулай имкониятларга эга вилоят хисобланади.

^ашкадарё вилояти - ёнгокмевалиларни устиришда, шартли равишда иккига, яъни шаркий-тогли ва гарбий-текислик худудларга булиш мумкин. Шаркий худудда ёнгокмевалилардан барча турлар: грек ёнгоги, хандон писта, оддий бодом, урмон ёнгоги катта майдонларини ташкил килса булади. Гарбий худудда эса асосан бодомзоларни катта майдонларда, грек ёнгоги ва писта майдонлари шароитдан келиб чикиб барпо килиш мумкин.

Сурхондарё вилояти - барча туманларида ёнгокмевалиларнинг айрим турлари ёки барча туларини катта майдонларда устириш мумкин булган идеал худуд хисобланади. Бу вилоятдаги Боботог тог тизмасида катта майдонда табиий пистазорлар сакланиб колган. Бу вилоят Узбекистоннинг жанубида жойлашганлиги ва бахорги кечки совуклар кам булиши бодом устиришда кулай хисобланади.

Хоразм вилояти - бу вилоятнинг тупроги нисбатан шурланганлиги, сизот сувлари сатхининг юкорида жойлашганлиги ёнгокмевалиларни устиришда катта кийичилик

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

тугдирсада, бодомдан боглар барпо этишга тускинлик кила олмайди. Грек ёнгогидан хам ёнгокзорлар барпо этиш имконияти мавжуд.

^оракалпогистон Республикаси - Хоразм вилояти сингари муаммолар ва ечимларга эга худуд хисобланади.

Хулоса. Ёнгокмевали боглар барпо этишда ахолининг бу турларга булган кизикувчанлиги, жой шароити ва миллий менталитетини хам хисобга олиш керак. Юкорида ёнгокмева етказиб берувчилардан бири - ахоли томоркасида усадиган ёнгокмевалар хакида маълумот берган эдик. Бундан келиб чикадики турли худудларида яшовчи ахоли уз эхтиёжи ва жой шароити имкониятидан келиб чиккан холда ёнгокмевали богларни барпо этади, дарахтларни устиради. Биз сув танкислиги ва кургокчиликка чидами турларини усиши, тупрокнинг шурланишини дарахтларнинг усиб ривожланишига таъсири натижасида дарахтларнинг таксимланишини хам куришимиз мумкин. Бу эса уз навбатида ички бозорда уша худудда уса олган махсулотларни муаян бозорини хосил килади. Мисол тарикасида Тошкент вилоятининг тогли худудларига (денгиз сатхидан 8001200 м баланликдаги майдонларида яшовчи ахоли) кишлок ахолиси асосан грек ёнгоги етказиб берса, бошка вилоятларнинг денгиз сатхидан 600-900 м баландлик тог олди худудлари ахолиси хандон писта ва бодом етиштиради. Ушбу худудларда усиб турган ёнгокмевали дарахтлардан селекция объекти сифатида фойдаланиш мумкин. Вилоятларда усаётган ёнгокзорларнинг табиий усиш ареалидан келиб чикиб уша худудда усишига мос турлар танланса максадга мувокик хисобланади. Дарахт турларини денгиз сатхи буйича жойлашуви атмосферадан тушадиган ёгин микдори ва дарахт биологиясидан келиб чиккан холда жойлаштирилади. Бодом дарахтининг шароитга тез мослаша олиш унинг текислик худудларда нисбатан шурланган майдонлада хам устириш имкониятини беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 13 декабрдаги "Давлат урмон фонди участкаларини ижарага бериш тартиби тугрисида" ги 993 -сонли карори

2. Hamzayev A. K. et al. Study on cultivation of pistachio (Pistacia vera L.) seedlings in containers //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2020. - Т. 614. - №. 1. - С. 012119.

3. Kayimov A., Kholmurotov M. Z., Eshankulov B. I. Justification of prospective pistachio (Pistacia vera L.) varieties and forms while creating plantations in Uzbekistan //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2021. - Т. 939. -№. 1. - С. 012037.

4. Kholmurotov M. Yield of local forms of pistachio in vegetative reproduction in Uzbekistan //Редакционный совет. - 2016. - Т. 4. - С. 201647.

5. Kholmurotov M. Z. Some features of pistachio yield formation. Agricultural science for agriculture. Collected works in 3 books //IX International Research and Practical Conference (February 5-6, 2014). Barnaul, RIO AGAU. - 2014. - С. 305-306.

6. Kholmurotov M. Z. The factors that affect productivity of pistachio (Pistacia vera L.) for the following year //International Journal of Applied and Pure Science and Agriculture (IJAPSA). - 2017. - Т. 3. - №. 4. - С. 22-24.

7. Mandalari G. et al. Pistachio nuts (Pistacia vera L.): Production, nutrients, bioactives and novel health effects //Plants. - 2021. - Т. 11. - №. 1. - С. 18.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

8. Zaripbayevich K. M. STABILITY AND CROP PRODUCTIVITY OF PISTACHIO TO EXTERNAL FACTORS //Open Access Repository. - 2023. - Т. 4. - №. 03. - С. 74-77.

9. Хамзаев А. Х. и др. Новые сортовые фисташки Узбекистана //Труды по интродукции и акклиматизации растений. - 2021. - С. 263-271.

10. Хамзаев А. Х., Эшанкулов Б. И., Холмуротов М. З. Влияние состава почвенного субстрата на приживаемость и рост сеянцев фисташки в контейнерах //Вестник Ижевской государственной сельскохозяйственной академии. - 2019. - №. 4. - С. 4952.

11. Холмуротов М. З. Урожайность местных форм фисташки настоящей при их вегетативном размножении в Узбекистане //Редакционный совет. - 2016. - Т. 4. - С. 201642.

12. Эшанкулов Б. И., Холова Ш. А., Худайназарова Н. Х. Урта ер денгизи мамлакатларида устирилаётган хандон писта навлари //Science and innovation. - 2022. - №. Special Issue. - С. 607-612.

13. Эшанкулов Б. И., Худайназарова Н. Х., Лаптева Р. А. Иранские сорта фисташки настоящей //Труды по интродукции и акклиматизации растений. - 2021. - С. 297-299.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.