Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ЭТНОЛОГИЯСИ ТАРИХШУНОСЛИГИНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ ҲАҚИДА БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР'

ЎЗБЕКИСТОН ЭТНОЛОГИЯСИ ТАРИХШУНОСЛИГИНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ ҲАҚИДА БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
89
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
этногенез / этник тарих / “миллий автохтонизм” концепцияси / “миллий этнография мактаби” / “ўзбек маданияти” / конструктивизм / этноцентризм / этнофобия. / этногенез / этническая история / понятие «национальный автохтонизм» / «национальная школа этнографии» / «узбекская культура» / конструктивизм / этноцентризм / этнофобия.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — А.Х. Дониёров

Ушбу мақолада мустақиллик йилларида Ўзбекистон этнологиясининг бугунги ҳолати, ундаги ютуқлар ҳамда камчиликлар таҳлил қилинган. Хусусан, бугунги кунда фан олдидаги мавжуд назарий-методологик камчиликлар ҳамда замонавий муқобил назарияларга эҳтиёж, соҳага доир тадқиқотларда ЎзР ФА Тарих институти “Этнология ва антропология” бўлимининг роли, мустақиллик йилларида Ўзбек халқи этнологиясининг тадқиқ этиш бўйича халқаро ҳамкорлик масаласи, фаннинг замонавий соҳалари ҳамда ундаги дарсликлар муаммоси ёритилиб, уларнинг илмий ҳамда амалий ечимига доир таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕКОТОРЫЕ ЗАМЕЧАНИЯ О СОВРЕМЕННОМ СОСТОЯНИИ ИСТОРИОГРАФИИ ЭТНОЛОГИИ УЗБЕКИСТАНА

В данной статье анализируется современное состояние этнологии Узбекистана за годы независимости, ее достижения и недостатки. В частности, существующие теоретико-методологические недостатки науки и потребность в современных альтернативных теориях, роль отдела «Этнологии и антропологии» Института истории АН РУз в области исследований, вопрос международного сотрудничества в исследованиях этнологии узбекского народа в годы независимости, современные области науки и учебники в нем освещается проблема, вырабатываются предложения и рекомендации по их научному и практическому решению.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ЭТНОЛОГИЯСИ ТАРИХШУНОСЛИГИНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ ҲАҚИДА БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР»

DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.7731112 Pages: 1-6

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

r

SUPPORT

SCIENCE journal homepage:

https://www.supportscience.uz/index.php/oiss

УЗБЕКИСТОН ЭТНОЛОГИЯСИ ТАРИХШУНОСЛИГИНИНГ БУГУНГИ ^ОЛАТИ ^АЦИДА БАЪЗИ МУЛО^АЗАЛАР

А.Х. Дониёров

Тарих фанлари доктори, профессор Тошкент давлат шарцшунослик университети

Калит сузлар:

этногенез, этник тарих, "миллий автохтонизм"

концепцияси, "миллий

этнография мактаби", "узбек маданияти", конструктивизм, этноцентризм, этнофобия.

Аннотация: Ушбу маколада мустакиллик йилларида Узбекистон этнологиясининг бугунги полати, ундаги ютуклар хамда камчиликлар тахлил килинган. Хусусан, бугунги кунда фан олдидаги мавжуд назарий-методологик камчиликлар хамда замонавий мукобил назарияларга эхтиёж, сохага доир тадкикотларда УзР ФА Тарих институти "Этнология ва антропология" булимининг роли, мустакиллик йилларида Узбек халки этнологиясининг тадкик этиш буйича халкаро хамкорлик масаласи, фаннинг замонавий сохалари хамда ундаги дарсликлар муаммоси ёритилиб, уларнинг илмий хдмда амалий ечимига доир таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

SOME REMARKS ON THE PRESENT STATE OF HISTORIOGRAPHY OF

ETHNOLOGY OF UZBEKISTAN

A.Kh. Doniyorov

DSc, Professor,

Tashkent State University of Oriental Studies,

Key words: ethnogenesis, ethnic history, the concept of "national autochthonism",

"national school of

ethnography", "Uzbek culture", constructivism, ethnocentrism, ethnophobia.

Abstract: This article analyzes the current state of the ethnology of Uzbekistan during the years of independence, its achievements and shortcomings. In particular, the existing theoretical and methodological shortcomings of science and the need for modern alternative theories, the role of the Department of Ethnology and Anthropology of the Institute of History of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan in the field of research, the issue of international cooperation in research on the ethnology of the Uzbek people in the years of independence, modern areas of science and textbooks in it the problem is highlighted, proposals and

recommendations are developed for their scientific and practical solution.

НЕКОТОРЫЕ ЗАМЕЧАНИЯ О СОВРЕМЕННОМ СОСТОЯНИИ ИСТОРИОГРАФИИ ЭТНОЛОГИИ УЗБЕКИСТАНА

А.Х. Дониёров

доктор исторических наук, профессор

Ташкентский государственный университет востоковедения

Ключевые слова:

этногенез, этническая

история, понятие

«национальный автохтонизм», «национальная школа этнографии»,

«узбекская культура»,

конструктивизм, этноцентризм, этнофобия.

Аннотация: В данной статье анализируется современное состояние этнологии Узбекистана за годы независимости, ее достижения и недостатки. В частности, существующие теоретико-методологические недостатки науки и потребность в современных альтернативных теориях, роль отдела «Этнологии и антропологии» Института истории АН РУз в области исследований, вопрос международного сотрудничества в исследованиях этнологии узбекского народа в годы независимости, современные области науки и учебники в нем освещается проблема, вырабатываются предложения и рекомендации по их научному и практическому решению._

Мустакилликнинг илк йилларидан махдллий халклар, уларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хдётига, шунингдек истиклол имконияти туфайли миллий кадриятларнинг кайта тикланиши ва уларнинг янгича тафаккурнинг шаклланишидаги маънавий ахдмиятига доир куплаб этнографик тадкикотлар амалга оширилди. Бунинг натижаси уларок катта хджмдаги маколалар, рисола ва монографиялар, диссертацион тадкикотлар вужудга келди.

Мустакилликнинг дастлабки йилларида чоп этилган этнографик ишларни тах,лил килар эканмиз, бу тадкикотларда тавсифий мазмун устуворлигини курамиз. Узбек халки этнографик урганилиши методологиясида х,ам узгаришлар деярли кузатилмади. Энг куп эътибор каратилган мавзулардан бири "этногенез ва этник тарих масаласи" эса "этнос" назарияси асосида талкин килиш давом эттирилди. Бу даврда ижод килган этнограф олимлар К. Шониёзов, А. Аскаров, И. Жабборовлар х,ам илмий изланишларини айнан шу методология асосида олиб бордилар. Мустакил Узбекистонда бошланган миллий узликни англаш, тарихий хотирани кайта тиклаш, совет мафкурасидан халос булиш жараёнида бу назария узбекларнинг тарихий илдизларини янада кадимийлаштириш учун восита булиб хизмат килиб келди.

Аммо, истиклолнинг дастлабки йилларида сиёсий нуктаи назардан зарур булган "миллий автохтонизм" концепцияси, вакт утиши замирида этнографиянинг асосий муаммоларидан бирига айланиб борди. Негаки, этнографияда "этнос" назариясига кушимча равишда бошка янгича карашлар ва методология ривожланмади. Натижада, Европа ва А^Ш ижтимоий ва маданий антропологияси ютуклари ва уларнинг мукобил назарияларини урганиш ишлари жуда суст олиб борилиб, этнографияда "тургунлик"

холати юзага келди. Соханинг етакчи олимларидан бири К. Шониёзовнинг вафоти эса, XXI аср бошида этнографияда энди шаклланишни бошлаган "миллий этнография мактаби"нинг юзага келишини бирмунча оркага сурди. К. Шониёзовнинг тадкикотлари ва илмий фаразлари эса бошка этнограф олимлар томонидан етарлича ривожлантирилмади.

Этнография сохасида методологик "бушлик" юзага келиб, халк тарихини урганиш ва укитишда этнос назарияси карашлари давом этар, аммо бу назарияни чукур англаб уни ривожлантирадиган тадкикотчилар етишмас эди. Шу сабабли методологик жихатдан ушбу назария етарлича ривожлантирилмади ёки урнига бирор янги мукобил бошка назариялар такдим этилмади. Бунинг окибатида Узбекистон этнографияси ва унинг халк тарихини урганишдаги методологик карашларига (этногенез жараёнини кадимийлаштириш) нисбатан танкидий рухдаги маколалар (Алишер Илуомов, Марлен Ларуэль, Чарльз Курзман, Эдвард Ольворт1) чоп этилди. Ушбу ишлардан баъзиларига (А. Илхомов) Д.Алимова бошчилигидаги бир неча олимлар томонидан жавоб кайтарилган булса-да, асосий муаммо, методологик жихдтдан "этнос" назариясини "тугрилиги"ни исботлаш масаласи очик колди. Бу масалани ечими сифатида бир неча сценарийларни башорат килиш мумкин. Биринчиси, "этнос" назариясини тулик кайтадан куриб чикиш, унинг узбек халки тарихини ёритишдаги ахамияти ва урнини аник белгилаш хамда методологик жихатдан асослаб бериш масаласи. Яъни, этногенезнинг бошланиш нуктасини сунъий равишда кадимийлаштиришдан кочиб, аник чегараларини белгилаш ва унинг асосларини шакллантириш. Иккинчиси, ушбу назарияга мукобил сифатида бошка хорижий назарияларни эътиборга олиш ва халк тарихини урганишда маданий ёки этномаданий жараёнларни бирламчи уринга чикариш. Бу оркали маданий антропология сохасига интеграциялашув жараёнини кучайтириш. Бу холатда узбек халкига хос булган узига хос этномаданий жихатлар шаклланиб булган давр халкнинг халк сифатида шаклланиб булган даври сифатида кабул килинади. Бу холатда бирламчи сифатида аник бир этнос эмас, балки "узбек маданияти" кабул килинади. Учинчиси, конструктивизм вакиллари томонидан кенг таргиб килинаётган халк номи билан унинг шаклланиш тарихини боглаш булиб, унда узбек халки тарихи узоги билан XVI асрга, бу давр инкор этилган такдирда 1924 йилга, бу хам инкор килинганда 1991 йил билан боглашдир. Бу холатда узбек халки маълум бир тарихий ижтимоий-маданий жараёнлар махсули сифатида эмас, балки маълум бир сиёсат сунъий курилмаси сифатида кабул килинади. Узбек халки ва унинг узига хос маданияти узок йиллар давомида ривожланиб келгани, этномаданий жихатдан куплаб компонентларни узида мужассамлаштирганини эътиборга олган холда этнос назариясининг ютукларини кабул килиш, шу билан бирга, этногенез жараёнини сунъий кадимийлаштиришдан кочиб, уни маданий жихатдан яхлитланган даврни шаклланиш жараёнининг бошланиш нуктаси сифатида олиш мумкин. Ушбу таклиф муаллифнинг шахсий хулосаларидан булиб, бу масала буйича кенг куламли методологик изланишлар бошланган.

Тадкикотларни амалга оширишда методологик оксашлар мавжудлигига карамай, Узбекистонда этнология сохаси ривожида ишлар тулик тухтаб колган, дейиш хам мумкин эмас. XXI аср тадкикотларининг аксарият кисми УзР ФА Тарих институти "Этнология ва антропология" булими томонидан амалга оширилган булиб, унинг фаолияти натижасида бир канча жамоавий ва муаллифлик монографиялари, рисола хамда маколалар чоп этилди. Бундан ташкари, УзР ФА Тарих институти "Этнология ва антропология" булими томонидан "Карим Шониёзов укишлари" туркумида мунтазам утказиб келинаётган анъанавий илмий анжуман этнология сохаси ривожида мухим урин тутмокда. Таъкидлаш жоизки, ушбу анжуман доирасида куплаб ёш тадкикотчиларнинг янги карашлари ва

1 1.Ольворт Э. Современные узбеки: с четырнадцатого века до наших дней. 2. Илхамов А. Археология узбекской идентичности. 3. Курзман Ч. Узбекистан: изобретение национализма в выдуманной нации 4. Ларуэль М. Рассказанная нация: политический и культурный национализм Узбекистана.

изланишлари натижалари акс этган маърузалари эшитилмокда. Аммо бу изланиш натижаларининг аксарият кисми факатгина конференция тупламида колиб, амалиётга жорий этилмай колмокда.

Узбекистон ва хорижий этнография, этнология ва антропология марказлари уртасидаги хамкорлик суст булса-да, давом этди. Бу хамкорликнинг натижасида 2011 йилда УзР ФА Тарих институти хамда Россия ФА Этнология ва антропология институти хамкорлигида йигирма йилдан ошикрок вакт мобайнида амалга оширилган йирик тадкикот - "Узбеки" ("Узбеклар")2 номли фундаментал монография нашр килинди. Монографияда йиллар давомида тупланган куплаб этнографик материаллар уз аксини топди. Аммо бу асар рус тилида, жуда кам нусхада чоп этилган булиб, Узбекистон этнографлари, изланувчилари ва умуман халк тарихига бефарк булмаган тадкикотчиларга етиб бормади. Натижада бу тадкикотда такдим килинган куплаб мулохазалар кенг илмий жамоатчилик ва махаллий муассасалар эътиборидан четда колди.

Мулохазаларимизни умумлаштириб айтадиган булсак, методологик жихатдан узбек этнологиясида совет даврида яратилган "этнос" назариясидан деярли узгаришсиз ва ривожлантиришларсиз фойдаланиш давом этмокда. Глобаллашув ва тез узгарувчан замонда хар бир соха бу узгаришларга тайёр булиши кераклигини хисобга олсак, Узбекистон этнологияси хам методологик жихатдан янгиланиб бориши, эски назариялар тез-тез кайта курилиб, ривожлантирилиб, оптималлаштирилиб борилиши, агар эски назария замон талабига жавоб бермаса уни бошка мукобил назария билан алмаштирилиши зарур. Уз вактида амалга оширилган соха ва методология ислохоти этнология ва антропологияни ривожланишидаги янги бир кадам булиб хизмат килади ва эътирозга сабаб булаётган "этноцентризм" хамда "этнофобия" каби жихатларини бартараф этишга йул очади.

Узбекистонда этнология фанини укитиш масаласида хам муаммолар талайгина. Мустакилликнинг илк йилларида кузатилган дарслик танкислиги тобора уз ечимини топиб, бугунги кунда янги дарсликларни яратилиши билан хал этилмокда. Аммо бу дарсликлар асосан таянч билимларни ургатувчи хусусиятга эга булиб, этнология ва антропологиянинг куплаб янги йуналишларини ургатувчи дарсликларга хамон эхтиёж катта булиб колмокда. Бу дарсликларнинг сифати ва маълумотларини назоратга олиб, уни ташкил этувчи ягона марказнинг йуклиги, дарсликлар ва улардаги маълумотларни долзарблик даражасини доимий мониторинг килиш жараёнини амалга оширилмаслигига сабаб булмокда.

Мустакиллигимизга 30 йил булиб, соха буйича етарли таянч билимлар туплангани ва тадкикотчилар шаклланганига карамай, ханузга кадар ягона "Этнологлар жамияти" тузилмади. Бундай жамиятнинг йуклиги, соха ривожланишидаги камчиликларни аниклаш ва муаммолар ечимини топишга каратилган ишларни ортга сурилиши, хозирда катта муаммоларни вужудга келтирди. Хусусан, хозирги кунда узбек халкининг тарихи ва миллий узлигини англаши буйича даврлар кесимида этнограф тадкикотчилар деярли йук. Чунки назариётчи этнолог ва антропологларга нисбатан амалиётчи тадкикотчиларнинг анча куплиги, уларнинг уртасида мувозанат урнатилмаганлиги сабабли янги авлод тадкикотчилари орасида замонавий амалий изланишларга "кочиш" эффекти (тенденцияси) кузатилмокда. Бу эса амалий этнологиянинг ривожланиб, назарий этнологиянинг суст ривожланиши, натижада куплаб далилий маълумотларни кандай назария оркали талкин килиш муаммоси юзага келди. Бу сунгги йилларда химоя килинаётган аксарият ишларда тадкикотнинг назарий ва амалий кисми бир биридан мазмунан узоклашиб колаётганлигида кузатилади.

Бундан ташкари хорижий тажриба ва илмий адабиётларнинг етишмаслиги, этнология ва антропология мактабининг шаклланмаганлиги, мавзулар факатгина "анъанавий" ёки "замонавий" тарзда гурухлаб куйилганлиги, узбек миллатининг бугунги

2 Узбеки. [Отв. редакторы: Д. А.Алимова, С. Н. Абашин, З. Х. Арифханова]. Москва: Наука, 2011. 688 с.

холатини тадкик этишга каратилган ишларнинг етишмаслиги, методологик жихатдан назарий билимларнинг нуноклиги, этнографик тадкикотлар асосан тавсифийликка айланиб колганлиги, бугунги кунда катта муаммоларга сабаб булаётган миграция, глобаллашув ва идентиклик инкирози каби масалаларга эътибор камлиги ва бошка муаммолар этнография фанини том маънода этнология ёки антропология даражасига кутарилишига тускинлик килиб келмокда.

Х,озирги даврда хориж этнология ва антропологияси тадкикот сохалари жуда хам кенгайиб, жамиятнинг турли томонларини чукур ишлари олиб борилмокда. Мисол учун Россиядаги бугунги этнология ва антропология тадкикот йуналишларини курадиган булсак, сунгги 10-15 йилда "Этноэкология", "Этнопсихология", "Этномусикашунослик", "Этноархеология", "Миллатлараро муносабатлар", "Замонавий даврдаги кичик этник гурухлар", "Этниклик ва дин", "Маросимий маданият", "Х,арбий ва иш куролларининг этномаданий хусусиятлари", "Нонвойчилик этнографияси", "Халк табобатининг урни ва ахамияти", "Огзаки тарих этнографик тадкикот усули сифатида", "Аудиовизуал этнология" каби йуналишлари шаклланди. Узбекистонда хам бу йуналишда янги тадкикотлар йук эмас. Масалан, "Халк табобатининг урни ва ахамияти" йуналишида X. Жуманазаров, "Замонавий даврдаги кичик этник гурухлар" йуналишида буйича Ш.Искандаров, З. ^орёгдиев, Ё. Ортиков, Л. Пак, "Этниклик ва дин" йуналишида Б. Xолмуродов, М. Аскаров ва бошкаларнинг изланишларини курсатиб утиш мумкин. Аммо бу йуналишлар доирасини янада кенгайтириш, замонавий тадкикот усулларини куллаш оркали бугунги кундаги халкнинг ижтимоий-маданий карашлари, глобаллашув ва пандемия шароити туфайли жамият хаётида содир булган узгаришларни хам урганиш долзарблик касб этмокда.

Албатта, сохада муаммолар куп, аммо бу муаммоларни изчил ва катъий ишлар оркали бартараф этиш мумкин. Юкоридаги муаммолар мазмунидан келиб чиккан холда куйидаги ечимларни таклиф киламиз:

- Узбекистон этнолог ва антропологлар жамиятини тузиш ва фаолиятини йулга куйиш;

- УзРФА Тарих институтидаги "Этнология ва антропология" маркази фаолиятини такомиллаштириш ва уни йуналишларга ажратиш. Масалан, "Xалк тарихини урганиш", "Моддий ва маънавий маданиятни урганиш", "Диаспоралар ва бошка халкларнинг этнографиясини урганиш", "Шахар антропологияси" каби йуналишларга булиш хамда, шу йуналишларни урганувчи алохида мутахассисларни тайёрлаш ишларини йулга куйиш ва бунинг асосида изланишларни олиб бориш;

- "Узбекистон этнологияси ва антропологияси" журналини ташкил этиш ва соха ютукларини оммалаштириш;

- соха буйича замонавий дарсликларни ёзиш, хорижий адабиётларни таржима килиш ва чоп этиш ишларини йулга куйиш;

- миллий кадриятларимиз ва анъаналаримизни, халк тарихи, урф-одатларни таргиб килишга хизмат килувчи, этнотуризм сохаси ривожига хизмат килувчи турли тиллардаги ТВ курсатувларни доимий тарзда ташкил килиш ва оммалаштириш ва б.

- бошка сохалар билан интеграция ва хамкорликни кучайтириш натижасида янги йуналишларни янада ривожлантириш (этногеография, этнодемография, этник экология ёки экологик этнография, этнозоология, этноботаника, этник антроплогия, этнопсихология, этнопедагогика, этносиёсат, этноархеология, этник диншунослик, ууцуций этнология ёки ууцуцлар антропологияси, шауар этнологияси ёки антропологияси ва б.);

- сохага турли хорижий этнолог ва антропологларни жалб этган холда, замонавий методологик ва тадкикот усулларини укитиш хамда малака ошириш ишларини ташкил килиш;

- илмий экспедициялар ва узаро хамкорлик ишларини йулга куйган холда хорижий грантларни жалб килиш хамда сохани даромадли йуналишлардан бирига айлантириш.

Албатта, Этнология сохасида сунгги йилларда куплаб изланишлар амалга оширилди, тадкикотлар доирасидан янги мавзулар урин олди, катор диссертациялар муваффакиятли химоя килинди, хорижий илмий адабиётларни тарихшунослик тахлили асосида бажарилган тадкикотлар пайдо булди - буларнинг барчаси Узбекистон этнологиясини тугри йуналишда харакатда эканлигидан далолат беради. Аммо, юкорида тилга олинган камчиликларни бартараф килиш ва таклифларни амалиётга татбик этиш узбек халки ва Узбекистонда истикомат килаётган бошка куплаб халклар этнографиясини хар томонлама чукур урганишда фойдали булади, деб умид киламиз.

Хулоса килиб айтадиган булсак, мустакилликнинг илк йилларида Узбекистон этнографияси манбавий ва маълумот туплаш билан чекланиб, методологик жихатдан "тургун" холатга келиб колди. Айни пайтда этнолог олимлар изланишларини юкори даражада ташкил этишга, дунё илгор тажрибасини уз фаолиятларида куллашга уринаётганликлари этнология ривожида мухим омил булаётганлигини хам кайд килмок лозим. Зеро, соханинг жамият хаётидаги урни бекиёслигини глобаллашув ва интеграциялашув жараёни яна бир карра тасдиклади. Шу сабабли, сохага янги нафас бериш, унинг Узбекистон давлати келажакдаги баркарорлигини, унда истикомат килаётган турли миллатларнинг жипслигини таъминлашида мухим омил булади, диний ва этник низоларни олдини олиш ва багрикенгликни мустахкамлашга хизмат килиб, глобаллашув шароитида миллий кадриятларни саклаш ва келажак авлодларга етказишда катта ахамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.