Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ХАЛҚИ ЭТНОГОНИК БИЛИМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ДОИР'

ЎЗБЕК ХАЛҚИ ЭТНОГОНИК БИЛИМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

150
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўзбек / этногония / этногенез / этник тарих / туркий халқлар / Ўрхун-Енисей ёдгорликлари / фолклор манбалар / Uzbek / ethnogony / ethnogenesis / ethnic history / Turkic peoples / Monuments of Orkhon-Yenisey / folklore sources

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Валишер Элмуродович Абиров

Этногоник манбалар маълум бир халқнинг келиб чиқиши билан боғлиқ бой маълумотларни беради. Тарихий ўтмишларига оид ўзларининг ёзма далиллари кам бўлган халқларни ўрганиш ҳақида гап кетганда, этногониянинг илмий манбаси аҳамияти катта. Маълум бир халқ этногонияси ўша халқ тарихий-этнографик билимларининг ҳақиқий бойлигидир. Этногоник билимлар халқнинг маънавий маданиятининг бир қисми сифатида қимматли тарихийэтнографик тадқиқотларни талаб қилади. Ўзбек халқи тарихида асрлар давомида тўпланиб, сақланиб ёки оғзаки равишда авлоддан-авлодга ўтиб келаётган манбалар кўплаб манбалар мавжуд. Ўзбек халқи этногониясини ривожлантиришга хизмат қиладиган манбалар билан шуғулланиш бугунги кун тадқиқотларида кам учрайди. Ўзбекларнинг қадимий қадриятлари, урфодатлари улардаги бой маълумотларни ўрганиш, ёш авлодга етказиш долзарб вазифадир. Мазкур мақолада ўзбек халқининг этногоник манбалари, улар устида олиб борилган тадқиқотлар билан яқиндандан таништиради ва уларнинг бугунги фанда тутган ўрни масалаларини таҳлил қилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE DEVELOPMENT OF ETHNOGONIC KNOWLEDGE OF THE UZBEK PEOPLE

Ethnogonic sources provide rich information about the origins of a particular nation. The scientific source of ethnography is of great importance when it comes to the study of peoples whose historical evidence for their historical past is scarce. The ethnography of a particular people is the real wealth of historical and ethnographic knowledge of that nation. Ethnogonic knowledge requires valuable historical and ethnographic research as part of the spiritual culture of a nation. There are many sources in the history of the Uzbek people that have been collected, preserved or passed down orally from generation to generation over the centuries. Dealing with sources that serve the development of the ethnography of the Uzbek people is rare in today's research. It is important to study the ancient values and traditions of the Uzbek people and pass them on to the younger generation. This article introduces the еthnogonic sources of the Uzbek people, their research and analyzes their role in modern science.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ХАЛҚИ ЭТНОГОНИК БИЛИМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ДОИР»

УЗБЕК ХАЛЦИ ЭТНОГОНИК БИЛИМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА

ДОИР

Валишер Элмуродович Абиров

Тошкент давлат шаркшунослик университети таянч докторанти

valisher abirov@list.ru

АННОТАЦИЯ

Этногоник манбалар маълум бир халкнинг келиб чикиши билан боFлик бой маълумотларни беради. Тарихий утмишларига оид узларининг ёзма далиллари кам булган халкларни урганиш хакида гап кетганда, этногониянинг илмий манбаси ахамияти катта. Маълум бир халк этногонияси уша халк тарихий-этнографик билимларининг хакикий бойлигидир. Этногоник билимлар халкнинг маънавий маданиятининг бир кисми сифатида кимматли тарихий-этнографик тадкикотларни талаб килади. Узбек халки тарихида асрлар давомида тупланиб, сакланиб ёки OFзаки равишда авлоддан-авлодга утиб келаётган манбалар куплаб манбалар мавжуд. Узбек халки этногониясини ривожлантиришга хизмат киладиган манбалар билан шуFулланиш бугунги кун тадкикотларида кам учрайди. Узбекларнинг кадимий кадриятлари, урф-одатлари улардаги бой маълумотларни урганиш, ёш авлодга етказиш долзарб вазифадир. Мазкур маколада узбек халкининг этногоник манбалари, улар устида олиб борилган тадкикотлар билан якиндандан таништиради ва уларнинг бугунги фанда тутган урни масалаларини тахлил килади.

Калит сузлар: узбек, этногония, этногенез, этник тарих, туркий халклар, Урхун-Енисей ёдгорликлари, фолклор манбалар.

ON THE DEVELOPMENT OF ETHNOGONIC KNOWLEDGE OF THE

UZBEK PEOPLE

Valisher Elmurodovich Abirov

Doctoral student of Tashkent State University of Oriental Studies

valisher_abirov@list.ru

ABSTRACT

Ethnogonic sources provide rich information about the origins of a particular nation. The scientific source of ethnography is of great importance when it comes to

the study of peoples whose historical evidence for their historical past is scarce. The ethnography of a particular people is the real wealth of historical and ethnographic knowledge of that nation. Ethnogonic knowledge requires valuable historical and ethnographic research as part of the spiritual culture of a nation. There are many sources in the history of the Uzbek people that have been collected, preserved or passed down orally from generation to generation over the centuries. Dealing with sources that serve the development of the ethnography of the Uzbek people is rare in today's research. It is important to study the ancient values and traditions of the Uzbek people and pass them on to the younger generation. This article introduces the ethnogonic sources of the Uzbek people, their research and analyzes their role in modern science.

Keywords: Uzbek, ethnogony, ethnogenesis, ethnic history, Turkic peoples, Monuments of Orkhon-Yenisey, folklore sources.

КИРИШ

Этнографлар томонидан урганилаётган халк билимлари орасида халкнинг келиб чикиши, этник таркиби ва этник тарихи билан боFлик булган FOялар, концепциялар, карашлар, фикрлар ва ёндашувлар катта илмий ахамиятга эга. Халкнинг пайдо булишига оид хар кандай маълумотлар, уларнинг турли гурухлари, кабилалари шунингдек, йирик этник бирликлар ёки уюшмалар таркибига кирадиган кичикрок бирликлари туFрисида билимлар беради. Шартли равишда халк этногонияси деб аталиб келган халк билимлари сохаси азалдан тадкикотчиларни кизиктириб келган. Ушбу соха нафакат халк маънавий маданиятининг бир кисми сифатида, балки кимматли тарихий-этнографик манба сифатида хам мухимдир, чунки хар бир халк, кабила ва уруF хар доим уз келиб чикиши, бошка гурухлар билан кариндошлиги ва шажараси билан кизикиб келган. Бу буйича уз FOяларига эга булиб, улар куп асрлар давомида тупланиб, сакланиб ёки OFзаки равишда авлоддан-авлодга утиб келмокда. Уз-узидан маъмумки, бундай маълумотлар тадкикотчига тарихий фактлар ишлаш билан бир каторда бир-биридан ажратиш, киёслаш ва тахлил килиш вазифасини юклайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек халки этногенези, этник тарихи ва этнографияси билан шуFулланган тарихчи, элшунос, манбашунос, археолог олимлар К.Ш.Шониёзов, А.А.Аскаров, Б.Ахмедов, Исо Жабборов, О.Буриев,

М.Усмонов, У.Носиров, А.М.Маликов, М.Ш.Усмонов ва бошка бир катор махаллий тадкикотчилар илмий изланишларида узбек халки этногоник манбалари хусусида маълумотлар учрайди. Бирок махаллий олимлар тадкикотларида айнан узбек халки этногонияси бевосита тадкик этилмайди. Унинг назарий масалалари, халкнинг келиб чикиши хакида маълумот берувчи манба сифатида урганиш ёндашуви ишлаб чикилмади. Рус ва инглиз тадкикотчилари С.М.Абрамзон, Г.Н.Прокофьев, Р.Р.Галлямов, П.Голден ва бошка тадкикотчилар маколаларида бу масалага эътибор чукуррок берилди.

Ушбу маколада тарихийлик, хронологик, тарихий-киёсий ва аналитик каби тарихий методлар хамда хакконийлик тамойили асосида ёритилган булиб, узбек халки этногоник манбалари улар устида олиб борилган тадкикотлар, уларнинг ахамияти тахлил килинади.

НАТИЖАЛАР

Халк этногонияси тарихий-этнографик билимларнинг хакикий хазинасидир.[1] Улар халкнинг этник таркиби ва унинг узгариши, уруF, кабилалар, кичик гурух насабномалари, тарихий, ижтимоий ва этномаданий алокалари туFрисидаги хакикий маълумотларни акс эттиришда ёрдам беради. Тарихий утмишларига оид ёзма далиллари кам булган халкларни урганиш хакида гап кетганда, этногониянинг илмий ахамияти жуда катта. Шунинг учун узбек халкнинг этник тарихи буйича фольклор билимларини (этнонимияси, уруFлар ва кабилаларнинг келиб чикиши ва бошкалар туFрисида маълумотлар) тадкик этиш, этнографик маълумотларини саралаш хам узбек халки этногоник билимларини ривожлантиришга хизмат килади.

Узбек халки этногенези ва этник тарихига оид бугунги кунгача бир катор тадкикот ишлари нашр этилди. Х,озиргача тарихчи, этнограф, археолог, антрополог, лингвист олимлар бу сохада катта ишларини амалга ошириб, салмокли ютукларга эришдилар. Узбекистон ва унга туташ худудларда бир талай этно-археологик экспедициялар утказилди, илмий -тадкикотлар олиб борилди, йирик монографиялар, укув кулланма ва илмий тупламлар, диссертациялар хамда катта-кичик маколалар чоп этилди.

Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримовнинг бир гурух тарихчи олимлар ва оммавий ахборот ходимлари билан учрашувидан сунг унинг "Тарихий хотирасиз келажак йук" номли асари нашр этилиб, бу асар тарих фани ривожида янгидан-янги илмий йуналишлар, тарихга муносабат масаласида янги карашларнинг пайдо булишига асос булди. И.А.Каримов узбек

халкининг тарихий утмишини, унинг давлатчилиги тарихини урганишда ягона илмий концепциянинг йуклиги хусусида суз юритиб, тарихчи олимларни бу сохага диккат-эътиборини янада кучайтиришга чакирди. Яна таъкидладики, "узликни англаш тарихни билишдан бошланади. Исбот талаб булмаган ушбу хакикат давлат сиёсати даражасига кутарилиши зарур". Тарихни ёритишда бирёкламаликка, субъектив фикрларга йул куймаслик зарур, "факат бахс, мунозара, тахлил меваси булган хулосаларгина бизга туFри йул курсатади".[4] Ушбу учрашув тарихчи олимлар олдига тарихни янги ёнашув асосида тадкик этишни куйиб берган эди. Натижада, XXI аср ун беш йиллигида халкнинг келиб чикиши ва этнографиясига оид куплаб тадкикотлар ёзилди.

Хориж тадкикотларида туркий халклар этногониясини талкин этувчи маколалар мавжуд булиб, жумладан, Питер Голденнинг "Туркларнинг этногоник эртаклари"[2] маколасида туркларнинг (552 йилдан 744 йилгача) Хитой сулоласи ва бошка тарихий асарларида, кейинги расмий тарихларда (масалан, Тсзушу, Суишу, Бейши, Дзю) ёзилган мифлар асосида этногониясини ёритади. УЙFурлардан ажралиб чиккан Тибетнинг "шимолий халклар" хакидаги масаланинг мухокамаси хам киритилган. Маколада турк хоконлигига асос солган ва хукмрон катламига айланган Ашина-Турк гурухига эътибор каратиб, турли хил этник-лингвистик алокаларга эга булган халк сифатида курсатади.

Махмуд КошFарий даврида туркларнинг келиб чикиши хакидаги билимлар сусайган ёки бостирилган, исломий ва яхудий (хазарлар) насабномалари билан алмаштирилган, факат афсонавий туркий кахрамон Алп Ар Тонга хакида киска маълумотларга эга булган. Кррахонийлар давридаги асарларда, купинча Эрон урф-одатлари акс эттирилган. Турли хил туркий халкларни таърифлаш хакидаги эртакларида мукаддас тоF, дарахт (хаёт), Fор (аждодлар) билан таниш булган "афсонавий караш" мавжуд. Ашина-Турклар асли эртакларида у ёки бу шаклда кушилган сув ва аёл худо тимсолида гавдаланади. [2,317]

Г.Н.Прокофьевнинг "Об-Енисей хавзаси халкларининг этногонияси"[5] маколасида Об-Енасой хавзасида яшаган халкларнинг этногонияси масаласини умумий маънода ёритиб берган.

2014 йил 19 декабрда Олмаота шахрида "XXI аср бошларида Евросиёни урганишда тарих фанининг янги ёндашувлари: Америка, Европа ва постсовет тажрибаларини киёсий тахлил килиш" Халкаро илмий давра сухбати булиб утди. Ал-Фaробий номидаги Крзок Миллий университетининг тарих, археология ва этнология факультетида ташкил этилган давра сухбатида Россия

Фанлар академияси, Уфа илмий маркази профессори Р.Р.Галлямов "Этногония как способ исследования этногенеза и ранний этнической истории тюркских народов Центральной Евразии"[6] маърузаси билан иштирок этди ва Марказий Евроосиё туркий халкларининг этногенези ва дастлабки этник тарихини урганиш усули хакида фикрларини баён этди.

МУХОКАМА

Халкнинг этногониясини ифодалайдигана афсонавий мавзулар, тарихий ривоятлар, асотир ва мифларни маълум даражада, тарихий фольклор деб каралиши мумкин. Аммо баъзида халк этногонияси хакидаги материалларни фольклорга боFлаб, халк хакидаги маълум этнографик билимлардан четлаб утилади, яъни тарихий факт сифатида каралмайди.

Узбек фольклор асарлари узининг хаётийлиги, ижтимоий табиати, FOявий мохияти хамда узига хос бадиий хусусиятлари билан ажралиб туради. Халкнинг машFулоти, урф-одати, турмуш шароити, орзу-истаги, кураш ва Fалабалари, унинг мохияти ва FOявий мазмуни акс эттирилади. Фольклор асарларининг халкчиллик хусусияти уларнинг хаётийлиги ва кайси бир дунёкарашни химоя килиши билан боFланган булади.

Халк OFзаки ижодининг уз ижодий методи мавжуд булиб, уни шартли равишда романтизм типидаги ижодий метод дейиш мумкин, чунки фольклор асарларида фантастика, бадиий уйдирмалар, хаётий асос булиши, йуFрилган хаёлий вокеа ва ходисалар хаётни тасвирлашнинг узига хос услуби сифатида намоён булади.

Туркий халклар мифологиясида жамият тафаккурининг бадиий инъикоси ётади. "Авесто"нинг мифологик асосларидан, Урхун-Енасой битикларидаги фольклор мативлардан, кадимги туркий тарихий достон ва насрий асарлар "Утузнома", "Китоби дадам Куркут", "K,утадFу билиг", "Х,ибату-л-хакойик", "Киссаи РабFузий"нинг фольклор анъаналаридан этногоник билимларни алохида олиб чикиш, сохага оид янги билимларни такомиллаштиради. Кахрамонлик афсоналари булган "Тумарис" ва "Широк", тарихий вокеаларнинг изохланиши, расм-русумлар, географик номлар ифодаланган Кирккиз, Гулдурсун, Хдзорасп, Далварзон тепа афсоналари, халк достонлари: "Алпомиш", "Гур уFли" достонлар туркуми, макол ва маталлар, топишмоклар, аския ва латифа, лоф ва OFзаки драмалар, халк кушиклари (тарихий кушиклар), узбек маросим фольклорларини хам этнографик Fалвирдан утказиш, келажак

авлодга халкнинг янги ва янгича ёндашув асосида урганилган этногоник билимларини беради.

Собик иттифок даврида узбекларнинг кадимий кадриятлари, урф-одатлари ва халкчил FOяларини акс эттирган, минглаб мисралари жилд-жилд китобларни ташкил этадиган фольклор асарларига замонасозлик синфийлик, партиявийлик нуктайи назаридан бахо берилди. Жумладан, халкимизнинг маънавий кахрамонига айланган Алпомиш образи хам каттик танкид килинди. АникроFи, унга тухмат килинди, таъна тошлари отилди. Бунга кадар достон аёвсиз танкид килинганига карамай, Узбекистон Компартияси Марказий Комитетининг 1952 йил 21-22 февралдаги мафкуравий масалаларга баFишланган Х пленумида "Алпомиш" достони "танкид килинмаётгани ва унинг халкка карши каратилган зарарли характери очиб берилмаганлиги" таъкидланиб, бу - камчилик ва хато сифатида курсатилди.

1999 йил 6 ноябрдаги "Алпомиш" достонининг 1000 йиллигига баFишланган тантанали маъросимда И.А.Каримов сузлаган нуткида алохида таъкидлаганидек: ""Алпомиш" - узбекнинг узлигини намоён этадиган, мард ва танти халкимизнинг юрак-юрагидан чиккан ота-боболаримиз авлодлардан авлодларга утказиб келаётган кахрамонлик кушотидир... Аслида, халкимизнинг кадимий ва шонли тарихи туганмас бир достон булса, "Алпомиш" ана шу достоннинг шохбайтидир. Бу мумтоз асарда тарихд туфонларидан, хаёт-мамот синовларидан омон чикиб, узлигинини йукотмаган халкимизнинг баFрикенглик, матонат, олижаноблик каби эзгу фазилатлари уз ифодасини топган".[3]

ХУЛОСА

Этногония сохасидаги халк билимлари утган ва кисман хозирда дунёнинг куплаб этник жамоалари орасида кенг таркалган. К,иёсий-тарихий тахлиллар, этногоник манбалар халкнинг этник таркиби ва унинг узгариши, уруFлар, кабилалар ва насабномалари, тарихий, ижтимоий ва этник маданий алокалар туFрисидаги хакконий маълумотларни акс эттиришини асослайди. Тарихий-этнографик тадкикотлар учун туркийзабон узбек халкининг утмишидан бугунги кунигача, аждодлардан-авлодларга утиб, сакланиб келаётган тарихий-фольклор манбаларини тадкик этиш, узбек халкининг этногония сохасидаги маълумотларини нафакат бойитади, балки халкнинг этногенези, этник тарихи, этнографиясига оид билимларни ривожлантиради.

REFERENCES

1. Абрамзон С.М., Потапов Л.П. Народная этногония как один из источников для изучения этнической и социальной истории (на материале тюркоязычных кочевников) // Советская этнография. - 1975. №6. - С. 28-41.

2. Golden, Peter B. "The Ethnogonic Tales of the Türks" in The Medieval History Journal, (August 2018). 21(2). 21 (2): 291-327.

3. Karimov I.A. «Alpomish» dostonining 1000 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimda so'zlangan nutqi. «Xalq so'zi» gazetasi. 1999 yil 9-noyabr.

4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук // Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. - Тошкент, 1999. - Б. 134.

5. Прокофьев Г.Н. Этногония народностей Обь-Енисейского бассейна (ненцев, нганасанов, энцев, селькупов, кетов, хантов и манси) // Советская этнография. 1940. Т. 3. С. 67-76.

6. Сабденова Г.Е. Международный научный Круглый стол «Новые подходы исторической науки в изучении Евразии в начале XXI века: сравнительный анализ американского, европейского и постсоветского опытов» (19 декабря 2014 г.). «Золотоордынское обозрение», № 2. 2015. С. 237-239.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.