Научная статья на тему 'ЖАҲОН ТАРИХШУНОСЛИГИДА ХАЛҚНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИГА ОИД НАЗАРИЙ КОНЦЕПТУАЛ ҚАРАШЛАР'

ЖАҲОН ТАРИХШУНОСЛИГИДА ХАЛҚНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИГА ОИД НАЗАРИЙ КОНЦЕПТУАЛ ҚАРАШЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
42
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Примордиализм / конструктивизм / инструментализм / этнос назарияси / этниклик / илмий қараш / концепция / методология / тарихшунослик / этнология. / Примордиализм / конструктивизм / инструментализм / теория этноса / этничность / научный взгляд / концепция / методология / историография / этнология

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — А.Х. Дониёров, В.Э. Абиров

Мақолада жаҳондаги халқнинг пайдо бўлишига доир назарий ёндашувлар ўрганилиб, таҳлил қилинади. Этнос ва этниклик, этногенез ва этник тарих муаммосига доир назарий-методологик қарашлар примордиализм, конструктивизм ва инструментализм ёндашувлари асосида кўриб чиқилди. Бу ёндашувларни таҳлил қилишдан кўзланган асосий мақсад ўзбек халқи ва унинг шаклланиши билан боғлиқ қарашларнинг бугунги тақдири, келажакдаги ривожи қайси йўл орқали ривожланиши мақбул эканлигини очиб беришдан иборат. “Этнос” назариясининг мазмун-моҳияти тафсифланиб, унинг оқибатлари кўриб чиқилади. Ўзбекистон этнологияси тадқиқотларда советча протекционизм (ўз қарашларини ҳимоя қилиш ҳолати) етакчи ўринга эгалиги масаласи ҳақида танқидий фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ВЗГЛЯДЫ НА ВОЗНИКНОВЕНИЕ НАЦИИ В ВСЕМИРНОЙ ИСТОРИИ

В статье рассматриваются и анализируются теоретические подходы к возникновению людей в мире. Рассмотрены теоретико-методологические подходы к проблеме этноса и этничности, этногенеза и этнической истории, основанные на подходах примордиализма, конструктивизма и инструментализма. Основная цель анализа этих подходов выявить нынешнюю судьбу узбекского народа и взгляды, связанные с его формированием, и какой путь является оптимальным для его дальнейшего развития. Объясняется сущность теории «этноса» и рассматриваются ее следствия. Дается критическое мнение о лидирующем положении советского протекционизма (государства защиты своих взглядов) в этнологических исследованиях Узбекистана.

Текст научной работы на тему «ЖАҲОН ТАРИХШУНОСЛИГИДА ХАЛҚНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИГА ОИД НАЗАРИЙ КОНЦЕПТУАЛ ҚАРАШЛАР»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.suppQrtscience.uz/index.php/oiss

ЖА^ОН ТАРИХШУНОСЛИГИДА ХАЛЦНИНГ ПАИДО БУЛИШИГА ОИД НАЗАРИЙ КОНЦЕПТУАЛ ЦАРАШЛАР

A.Х. Дониёров

Тарих фанлари доктори, профессор Тошкент давлат шарцшунослик университети

B.Э. Абиров

уцитувчи,

Тошкент давлат шарцшунослик университети, Е-маил манзили: abirovvalisher@gmail.com

Калит сузлар:

Примордиализм, конструктивизм, инструментализм, этнос назарияси, этниклик, илмий караш, концепция,

методология,

тарихшунослик, этнология.

Аннотация: Маколада жахондаги халкнинг пайдо булишига доир назарий ёндашувлар урганилиб, тахлил килинади. Этнос ва этниклик, этногенез ва этник тарих муаммосига доир назарий-методологик карашлар примордиализм, конструктивизм ва инструментализм ёндашувлари асосида куриб чикилди. Бу ёндашувларни тахлил килишдан кузланган асосий максад узбек халки ва унинг шаклланиши билан боглик карашларнинг бугунги такдири, келажакдаги ривожи кайси йул оркали ривожланиши макбул эканлигини очиб беришдан иборат. "Этнос" назариясининг мазмун-мохияти тафсифланиб, унинг окибатлари куриб чикилади. Узбекистон этнологияси тадкикотларда советча протекционизм (уз карашларини химоя килиш холати) етакчи уринга эгалиги масаласи хакида танкидий фикр юритилади._

THEORETICAL CONCEPTUAL VIEWS ON THE EMERGENCE OF THE NATION IN

WORLD HISTORY

A.Kh. Doniyorov

DSc, Professor,

Tashkent State University of Oriental Studies, V.E. Abirov

teacher, Tashkent State University of Oriental Studies, Uzbekistan

E-mail address: abirovvalisher@gmail.com

Abstract: The article discusses and analyzes theoretical approaches to the emergence of people in the world. Theoretical and methodological approaches to the problem of ethnos and ethnicity, ethnogenesis and ethnic history based on the approaches of primordialism, constructivism and instrumentalism are considered. The main purpose of the analysis of these approaches is to identify the current fate of the Uzbek people and the views associated with its formation, and which path is optimal for its further development. The essence of the theory of "ethnos" is explained and its consequences are considered. A critical opinion is given about the leading position of Soviet protectionism (the state of protecting one's views) in ethnological studies of Uzbekistan._

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ВЗГЛЯДЫ НА ВОЗНИКНОВЕНИЕ

НАЦИИ В ВСЕМИРНОЙ ИСТОРИИ

A.Х. Дониёров

доктор исторических наук, профессор

Ташкентский государственный университет востоковедения

B.Э. Абиров

преподавател ь,

Ташкентский государственный университет востоковедения, Адрес электронной почты: abirovvalisheragmail. com

Key words: Primordialism, constructivism, instrumentalism, theory of ethnos, ethnicity, scientific view, concept, methodology, historiography, ethnology.

Аннотация: В статье рассматриваются и анализируются теоретические подходы к возникновению людей в мире. Рассмотрены теоретико-методологические подходы к проблеме этноса и этничности, этногенеза и этнической истории, основанные на подходах примордиализма, конструктивизма и инструментализма. Основная цель анализа этих подходов - выявить нынешнюю судьбу узбекского народа и взгляды, связанные с его формированием, и какой путь является оптимальным для его дальнейшего развития. Объясняется сущность теории «этноса» и рассматриваются ее следствия. Дается критическое мнение о лидирующем положении советского протекционизма (государства защиты своих взглядов) в этнологических исследованиях Узбекистана.

Жах,онда илм-фан ривожи билан бир каторда инсониятнинг келиб чикиши, унинг конуниятлари, сабаб ва окибатларини урганишга булган кизикиш х,ам ортиб борган. Бу кизикишнинг ортиши баробарида инсониятнинг шаклланишига доир карашларнинг, ёндашув ва назарияларнинг, турли илмий тадкикот марказларининг шаклланиши жараёни юз берди. Дунёнинг турли давлатларида хукм сураётган узаро фаркли бошкарув тизимлари ва улар уртасидаги карама-каршиликлар инсониятнинг шаклланишига булган ёндашувнинг х,ам турлича булишига уз таъсирини утказди.

Ключевые слова:

Примордиализм, конструктивизм, инструментализм, теория этноса, этничность, научный взгляд, концепция,

методология, историография, этнология

Хрзирги вактда халкларнинг шаклланишига доир куйидаги асосий назарий-методологик ёндашувлар мавжуд:

1. Примордиализм (лотинча "primordial" - "ибтидоий", "дастлабки", "бошлангич") ёки эссенциализм йуналиши. Мазкур йуналиш этнологияда кенг таркалган назариялардан булиб, унинг тарафдорлари таъкидлашича, этнос ёки этниклик табиатда ёки жамиятда объектив асосга эга булган ани; феномендир[1:134]. Яъни, примодиалистларнинг деярли барча гоялари халкнинг уз-узидан, ташки таъсир ва конструкцияларсиз ривожланганига ишора килади.

"Примордиализм" атамаси 1957 йилда америкалик социолог Э. Шилс томонидан киритилган. Примордиализм доирасида этник масала инсоният жамияти ва маданиятининг асл мулки сифатида белгиланади[2]. Примордиализмда иккита асосий ёндашув мавжуд. Пьер Ван ден Бергенинг социобиологик ёндашувига кура этник гурух кенгайган кариндошлик шакли сифатида тан олинса, Клиффорд Гирцнинг эволюцион-тарихий ёндашуви маданий хусусиятларга купрок ахамият каратади. Бу йуналишга оид назарий ва услубий карашлар Европа ва А^Шда у кадар катта машхурликка эришмаган, факатгина совет даврида унга булган эътибор хамда марксистик ёндашувга мослаштириш кулайлиги туфайли этнология фанининг асосий методологик куролига айланган.

Ушбу йуналишнинг йирик намоёндаларига гарб олимларидан: К. Гирц (C. Geertz), Э. Вулф (E. Wolf), Р. Гамбино (R. Gambino), У. Коннор (W. Connor), А. Грили (A. Greely), Т. Парсонс (T. Parsons), П. ван ден Берг (Pierre L. van den Berghe), А. Уоллес (A. Wallace), палеонтолог Дж. Симпсон (G. Simpson), социолог Дж. Йингер (J. Yinger); рус этнограф ва тарихчи олимларидан: С. Широкогоров, Л. Гумилёв, Ю. Бромлей; махаллий олимлардан: К. Шониёзов, А. Аскаров, У. Абдуллаев, И. Жабборов кабиларни киритиш мумкин.

2. Конструктивизм (лотинча "constructo" - "курилиш", "тузилиш") назарияси тарафдорлари умуман "этнос" тушунчаси, унинг тарихий тамойиллари, уз-узидан эволюцион равишда шаклланиши, бу жараённинг табиий равишда кечишига оид фикрларни буткул рад этади. Бу ёндашув тарафдорларининг асосий гоялари хар бир халкнинг ёки миллатнинг шаклланишида албатта ташки таъсир, маълум белги, конун-коидалар, урф-одат нормаларининг таъсирини бирламчи ахамиятга эга булганини очиб бериш атрофида курилган.

Дунёда бу йуналиш тарафдорлари етарлича булиб, улар каторида гарблик олимлар: Б. Андерсон (Benedict Anderson), Э. Геллнер (Ernest Gellner), Ф. Барт (Fredrik Barth), Э. Хобсбаум (Eric John Ernest Hobsbawm); совет ва рус олимларидан: В. Тишков, В. Воронков, В. Малахов, С. Кардинская, Е. Белкова, Ю. Олейникова, С. Мадюкова, К. Резникова; махаллий тадкикотчилардан А. Илхамов, В. Хан, И. Хужахонов, М. Аскаров, Ё. Ортиков ва бошкаларни санаб утиш мумкин.

Конструктивизм ёндашув вакиллари Ф. Барт, Э. Геллнер, Э. Хобсбаум, В. Тишков ва бошкалар этникликни ижтимоий узига хосликнинг энг кенг категорияси сифатида белгилайдилар. Улар этник туйгу ва унинг мазмунида шаклланган тушунча ва таълимотларни ёзувчилар, олимлар, сиёсатчилар ёки ижтимоий институтлар томонидан атайлаб яратилган "аклий курилиш" эканлигидан келиб чикади. Узбекистон этнологиясида конструктивизм ёндашуви асосида масалани бевосита тадкик этган тадкикотчилар санокли булсада, уз илмий ишларида ушбу назарий карашлардан фойдаланиб келаётган илмий изланувчилар ортиб бораётганини куриш мумкин. Бу эса махаллий тадкикотчиларнинг Европа ва А^Шда ривож топган илмий назарияларни тобора чукуррок ургана бошлагани, масаланинг мохиятини тушунган холда "этнос назарияси" хам маънан, хам методологик жихатдан эскиргани, замонавий ходисаларни тушуниб етишда купрок конструктивизмга асосланган карашлар мос тушишини англай бошлаганидан далолат беради.

3. Инструментализм (лотинча "instrumentum" - "восита", "курол") америкалик файласуф Жон Дьюи (John Dewey) (1859-1952) ёндашуви булиб, унга кура тасвирлар,

тушунчалар ва назариялар амалий натижага эришиш, атроф-мухитга мослашиш учун восита, курол сифатида талкин этилади. Бу ёндашув тарафдорлари турли халк ёки миллатнинг шаклланишида хукумат, давлат бошкарув органлари ёки етакчи шахслар томонидан олиб борилган сиёсат асосий восита булиб хизмат килган, деган карашлар атрофида бирлашган.

Инструментализм йуналиши вакилларига А. Коен (Abner Cohen), Н. Глейзер (Nathan Glazer), А. Петерсон-Ройс (Anya Peterson Royce), Д. Мойнихэн (Daniel Patrick Moynihan), Дж. Нейджел (Joane Nagel), Д. Горовиц (Donald L. Horowitz), С. Олзак (Susan Olzak), Дж. Де Вос (George De Vos) каби хорижлик, М. Губогло, Л. Дробижева, З. Сикевич, В. Ядов ва бошка рус тадкикотчиларини киритиш мумкин.

Инструменталистик ёндашув тарафдорлари жамиятдаги инсонлар гурухлари уртасидаги тафовутлар хар бир гурухнинг этник узига хослигини шакллантириш учун асос булиб хизмат килиши мумкинлигидан келиб чикди, бу эса, уз навбатида, гурухлараро муносабатларнинг мохиятини белгилаб, этник гурухларни харакатга келтиради. Шунинг учун, инструменталистик тушунчалар купинча этникликни бегоналашувни енгиш ва этник тенгликни тиклашнинг самарали воситаси, ижтимоий вазиятни баркарорлаштириш куроли сифатида талкин килувчи ижтимоий-психологик карашларга асосланади.

Юкорида келтирилган уч асосий илмий назария бугунги кунда хам этнология ва антропология сохасида уз урнини саклаб колмокда. Факатгина замонавий гарб тадкикотларининг ривожи билан боглик равишда "неоконсерватизм", "постмодернизм", "этносимволизм" каби янги йуналишлар шаклланиб, аввалги илмий назарий карашларни яшовчанлик ва даврга мослашувчанлик кобилиятини текширган холда уларнинг маълум камчиликларини бартараф этишга харакат килган.

Этнология ва антропология фанида куп йиллардан бери мухокамалари тухтамаётган масалалардан бири бу - "этнос" атамаси ва унинг узида мужассам этган маъноси хисобланади. "Этнос" атамаси ва унинг мохияти, чегаралари, узгармас ва узгарувчан кисмлари якдил таърифга, улчамга эга эмас. "Этник" сифатлари таърифи инглиз тилида XV асрда кулланилиб, асосан насроний ёки яхудий булмаган гурухларнинг хусусиятларини билдирган. Уша пайтда этник атама "мажусий" ёки "бутпараст" каби сузларга тенг булган.

XIX асрда этник сифатлари узининг замонавий маъносида "умумий иркий, маданий, диний ёки лингвистик хусусиятларга тегишли ёки эга булган, хусусан, каттарок тизимдаги иркий ёки бошка гурухни билдирувчи" тушунча сифатида тобора купрок кулланила бошланди[3]. Фанда энг куп кулланиладиган таърифлар куйидагилардан иборат:

1. Бу суз юнонча "ethnos" ва унга мос келадиган "ethnikos" сифатдошидан олинган[4];

2. Энциклопедия ва мутахассис олимлар тадкикотларида "этнос" - умумий тил, умумий иктисодий ва маданий амалиётга эга булган, келиб чикиши яхлит булган одамлар йигиндиси сифатида таърифланади.

3. Дастлаб жисмоний антрополог ва француз палеоэтнологияси анъаналарининг издошчиси Луи Лоран Габриель де Мортилье (Louis Laurent Gabriel de Mortillet) (18211898) биринчилардан булиб, ландшафтнинг этник муносабатлар табиатига таъсирини курсатиб утади. Унинг мулохазаларида "этнос" атамасига ухшаш "etnie" сузини учратиш мумкин.

4. Этнограф Д. Арзютов ёзишича, "этнос" коцепциясининг французча келиб чикиши ва унинг рус заминига кучирилиши мамлакатлардаги антропология сохасининг ягона куприги эмас.

Шундай килиб, этнос ва унинг таърифлари, зарурати юзасидан мухокамалар ханузгача якунига етгани йук. Олимларнинг бу масалага булган ёндашувлари давр утгани сари узгариб бормокда. Кимдир этнос ва этниклик жихатлари узликни англашдаги мухим

восита деб хисобласа, бошкалар уни "этноцентризм", кейинчалик "нацонализмга", яъни миллатчиликка олиб келиши мумкин булган хавфли восита деб хисоблайди.

ХХ аср бошларида Рус антропологлар жамияти атрофида "этнос назарияси"нинг бир канча вакиллари тупланган булиб, уларни бир нечта умумий жихатлар бирлаштириб турарди:

• аввало, этнос назариясини олиб чиккан олимларнинг аксарияти табиий фанларга юкори урин ажратиб, биосоциал табиат конунларига позитивистик нуктаи-назардан бахо берган;

• этноснинг илк тадкикотчилари жисмоний антропологияни яхши билган;

• маълум маънода география ва географик детерменизм назариясига асосланган;

• немис ва француз антропологиясидан урнак олган холда уларнинг баъзи карашларини рус илм-фанига олиб кирган;

• айникса жамиятни табиий-тарихий ривожланиш концепцияси ва унинг таркибидаги этнография куринишида талкин киладиган француз антропологиясидан таъсирланиш холати мавжудлиги ва б.

Яъни, юкоридаги маълумотлардан куринадики, "этнос назариясининг" Россия, сунг бутун Совет иттифокида таркалишига француз антропология мактаби ва унинг ёндашувлари катта таъсир курсатган. Бу жараёнда жисмоний антрополог, этнограф ва археолог Ф.К. Волковнинг хизматлари катта.

Россияда "этнос"ларга оид карашларнинг илк муаллифлари хисобланган Н. Могилянский (1871-1933) ва С. Широкогоров (1887-1939) уз вактида Ф. Волковнинг тадкикотларидан илхомланган. С. Широкогоров уз вактида у хам Парижда таълим олган ва француз антропология мактаби таъсирида булган. Бир канча вакт Россияда фаолият олиб бориб, сунг Хитойга кучиб, уша ерда умрини охиригача турли таълим муассасаларида ишлаган. Аммо уз карашларида С. Широкогоров Ф. Волков ва Н. Могилянскийдан фарк килган. Яъни у этнографияни этносларнинг моддий, ижтимоий ва маънавий маданиятини тадкик этувчи гуманитар фан деб хисоблаган. Аммо этнос назариясининг куплаб бошка вакилларига ухшаб у хам этноснинг биологик жихатларини инкор килмаган. С. Широкогоров концепцияси тил ва жисмоний антропология маълумотларига асосланиб, халкнинг маълум бир психологик хусусиятларини аниклашга харакат килганлиги билан ажралиб туради. Унинг аксарият китобларида, хусусан, "Психоментальный комплекс тунгусов", "Социальная организация северных тунгусов", "Социальная организация маньчжур" каби тадкикотларининг асосий йуналиши у назарда тутганидек, ё уруг, гурух ёки умуман этнос эди. С. Широкогоров этносни алохида гурух сифатида тавсифлашга каратилган "психо-аклий комплекси" ишлаб чикди. Фанга киритган "шахсдан ижтимоий гурухга утиш" карашлари унинг концепциясининг энг мухим томони хисобланади. Рус этнограф ва антропологлари С. Широкогоров карашларининг француз этнографи Марсель Мосс (Marcel Mauss) (1872-1950) фикрлари билан ухшашлигини, унинг француз таълимини олганлиги билан бахолайди.

Бугунги кунда Узбекистонда йиллар давомида узгармасдан колаётган, аслида археолог ва жисмоний антропологларнинг биологик карашлари асосида шакллантирилган "этнос назарияси" аслида Совет иттифокининг узида хам бир вактлар (ХХ асрнинг 20-30 йиллари) каттик танкидга учраб, илм-фан доирасидан чикариб юборилган. Унинг намоёндалари эса биологизм ва расизмда айбланган. Иккинчи жахон урушидан сунг этнос назарияси мавзуси яна кайта кутарилди, аммо бу сафар И.В. Сталиннинг миллат хакидаги карашлари доирасида. Шу сабабли, бу назария этнография фанида узининг мавкейини тиклаб, илмий карашларнинг марказий урнига кутарилди. Хусусан, П.Кушнер узининг карашларида Сталиннинг миллат ва миллий маданият хакидаги фикрлари накадар тугрилиги, миллат эса инсоният жамиятининг сунгги турларидан бири, этник жамоанинг энг ривожланган куринишларидан бири эканлиги тугрисида маълумот келтиради. Пропаганда ва мафкуранинг кучи билан Сталиннинг миллат ва тил хакидаги карашларини

методологик жихатдан кайтадан янгича рухда куриб чикиш ва этногенез муаммоларига эътиборни кучайтириш максадида СССР Фанлар Академияси Этнография институтида турли мажлислар, мухокамалар утказилиб, этнография сохасининг аник мафкуравий максади белгилаб берилди. Натижада "этнос назарияси" фаннинг етук олимлари ёрдамида Сталиннинг миллат ва унинг тили тугрисидаги карашлари билан чамбарчас богланди ва бу богликлик бугунги кунгача сакланиб колмокда. Тил эса этноснинг бошка белгилари сингари аввал уруг, сунг кабила, элат ва якунда миллатни тилига айланиш боскичларини босиб утиб, марксистик социологиянинг конун-коидаларига асосан, этник жамоаларни жамиятнинг ривожланиш боскичларига боглаб берган занжирга айланди. Бу жихатни уз ишларида С. Токарева ва Н. Чебоксаровлар хам очиб беришга интилган. Шундай холатда идеологиянинг кучи билан Сталиннинг миллат тугрисидаги карашлари этнологиянинг узок йиллик назарий асосига айланиб, "совет этнос назарияси" деган ном билан тарихга кирди.

ХХ асрнинг 50-60 йилларида этнографлар томонидан этник жамоаларнинг турлари буйича тадкикотлар бошланиши натижасида жамиятни тирик организмга киёслаш холатлари пайдо булди. Бу холат этнос назариясини яна табиий фанларга якинлашувига олиб келди. 1966 йилда Ю. Бромлейнинг Этнография институтининг рахбари булиши натижасида этноснинг биологик жихатларига ургу янада ортди. Ю. Бромлей уз карашларини янада ривожлантириб, этноснинг "дуалистик назарияси"ни таклиф этди[5]. Унинг фикрига кура, этнос бир томондан, узига хос этник хусусиятлардан иборат этник тил, маданият, маросим, этноним ва этник узига хосликни мужассам этади. Бошка томондан эса, этник элементларнинг шаклланиши ва мавжудлиги табиий-географик, худудий, иктисодий, ижтимоий ва бошка хусусиятлар билан боглик деб каралади. Ушбу булинишга мувофик хар кандай этнос "дуал" (дуалистик) хусусиятга эга булиб, икки маънода - тор ва кенг маънода намоён булади. Тор маънода этносни назария муаллифи "этникос" деб, кенг маънода "этносоциал организм" деб атаган. "Этнос" тушунчасининг тор ва кенг маъноларига узбек халки мисолида оладиган булсак, ушбу назарияга кура, бутун ер шарида яшовчи узбеклар этникос булса, Узбекистонда яшовчи узбеклар этноижтимоий организмдир[6:25].

Совет этнография фанида етакчиликни кулга киритган ва олимларнинг харакати билан бутун иттифок давлатларида сингдирилган "этнос назарияси" факатгина ХХ асрнинг 80 йиллари охирида кайта куриб чикилиб, хам методологик жихатдан, хам сиёсий жихатдан танкидга учрай бошлади. "Этнос назарияси"нинг салбий окибати сифатида кайта куриш йилларида булиб утган турли этник можаролар асос килиб олинди. Чунки иттифок давлатларида истикомат килувчи халкларни бирламчи (титульный) ва бирламчи булмаган (нетитульный) кисмларга ажратиш, бирламчи (титульный) халклар учун алохида миллий давлатни шакллантирилиши, бунинг окибатида йиллар давомида биргаликда яшаб келган халклар уртасида этник ва чегаравий муаммоларнинг ортиши, миллий давлатларда эса миллатчиликка каратилган кайфиятларнинг ривожланишига сабаб булди. Х,атто "этнос назария"си шакллантирилиб, давлатнинг халкни урганишга оид карашларида асосий ёндашувга айлантирилган бу назария рус олимларининг янги авлоди томонидан "хавфли" деб аталиб, оммавий ва академик доирадан чикариб ташлаш таклиф килинди[7].

Юкоридаги фикрларни умумлаштирган холда шуни айтиш мумкинки, бугунги кунда "этнос назарияси" ва унинг тарафдорлари Россия федерацияси ва унинг ташкарисида хам хамон мавжуд. Хусусан, Узбекистон этнологиясида хам бу назариянинг изларини учратиш мумкин. Чунки, айнан шу этнологик назария асосида тарбияланган ва тадкикотлар олиб борган археолог хамда этнолог олимлар уз фаолиятини давом эттирмокда. Уларнинг масалага булган карашларида мустакилликнинг 30 йиллигидан сунг хам деярли узгаришлар кузатилмади. Этнологик тадкикотларда эса советча протекционизм, яъни уз карашларини химоя килиш холати хамон етакчи булиб, имкон кадар гарбда ривожланган ва дунёнинг катта кисм олимлари томонидан куллаб-

кувватланган янги илмий назариялар инкор килинмокда. Ижтимоий ва маданий антропологиянинг янги назарияларини этнология сохасига олиб кирмокчи булган санокли тадкикотчилар эса узбек халкининг кадимий тарихини инкор этишда, гарбчиликда, ноилмий карашларни куллаб-кувватлашда айбланмокда.

Шундай булса-да, мавжуд назария асосида "узбек халкининг этногенези ва этник тарихи" тематик мажмуаси буйича муаммонинг долзарб, кам урганилган ёки мунозарали жихатлари этник тарихни даврлаштириш, халк шаклланишининг тугалланиш вакти, узбек халкининг шаклланишининг узига хослиги, узбек тили, шунингдек, "узбек" халкининг этник шаклланиш жараёни, масалалари ханузгача ечимини топмаган[10].

Замонавий Узбекистон шароитида Европа ва А^Шда яхши ривож топган, назарий-методологик жихатдан анча кенг тадкик килинган ёндашувларни махаллий илм-фанга олиб кирилиши жуда мухим. Чунки факатгина ракобат, карама-карши фикрлар ва илмий мунозара булган шароитда миллий менталитет, узбекона рух ва кадимий маданий меросни узида мужассам эта оладиган, шу билан бирга, халкнинг бугунги кундаги юзага келган замонавий муаммоларига ечиб топиб бера оладиган, мажбурий "колипларга" солинмаган, ёш авлодни фикрлашга ва янгича хулосалар чикаришга ундайдиган ёндашувни шакллантириш имкони пайдо булади. Акс холда узбек этнологияси яна узок йиллар давомида факатгина утмиш хаётининг тавсифи, уз тарихини кадимийлаштириш, совет даври меросидан воз кечишга чакирувчи, аммо амалда советча "этнос назарияси"дан воз кечмаган фан сифатида сакланиб колишга мажбур булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Ashirov A. Etnologiya. O'quv qo'llanma. Ikkinchi nashr. - Toshkent: YANGI NASHR, 2014.

2. Shils E. Primordial, Personal, Sacred and Civil Ties: Some Particular Observations on the Relationships of Sociological Research and Theory // The British Journal of Sociology. -London: 1957. Vol. 8. №2. - Pp. 130-145.

3. The Oxford English Dictionary, second ed., 1989. Earlier Version First Published in New English Dictionary, 1891 ed., Online Version March 2012.

4. Mathias, Bös. Ethnicity and Ethnic Groups: Historical Aspects. International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. - 2015. - Pp. 136-141.

5. Бромлей Ю. В. К вопросу о сущности этноса // «Природа». 1970. №2. - С. 51-55; Уша муаллиф. Этнос и этнография. - М.: Наука, 1973. - 285 с.; Уша муаллиф. Очерки теории этноса. - М.: Наука, 1983. - 412 с.; Уша муаллиф. Очерки теории этноса / Послесл. Н. Я. Бромлей. - 2-е, доп.. - М.: Издательство ЛКИ, 2008. - 440 с.

6. Аскаров А. А. Узбек халкининг келиб чикиш тарихи. - Тошкент: O'zbekiston, 2015.

7. Тишков В. А. От этноса к этничности и после // Этнографическое обозрение, 2016. -№ 5. - С. 5-22.

8. Doniyorov, A. K. Scientific-Historical Knowledge is the Basis of Ethnographic Methodology. Turkish Journal of Physiotherapy and Rehabilitation, Nov 26, 2021, 30498-30506.

9. Abirov, V. E. Analysis of Research on the History of the Origin of the Uzbek People in the "New Uzbekistan" Stage // International Journal of multidisciplinary research and analysis. Volume 05, Issue 04. - California: 2022. - Pp. 799-802.

10. Doniyorov, A. K. Problems of Ethnogenesis and Ethnic History of Uzbek People at the Current Stage. PalArch's Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology, 2020. 17(6), - Pp. 89688974.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.