Научная статья на тему 'ФАНДА ТОЛЕРАНТЛИК ВА ИНТОЛЕРАНТЛИК'

ФАНДА ТОЛЕРАНТЛИК ВА ИНТОЛЕРАНТЛИК Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
66
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
радикал қарашлар / фикрлаш стереотиплари / евклид геометрияси / евклид бўлмаган геометрия / табиий танланиш назарияси / анти-дарвинистлар / еволйутсион назария / барқарорлик / ўзгарувчанлик / бағрикенглик / интолерантлик. / radical views / thinking stereotypes / Euclidean geometry / non-Euclidean geometry / theory of natural selection / anti-Darwinists / evolutionary theory / stability / variability / tolerance / intolerance.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Тураев, Бахтиёр Оманович

Мақолада фандаги парадигматик ўзгаришлар жараёнида фикрлаш стереотиплари намоён бўлиши таҳлил қилинган (ўтган асрлардаги илмий назариялар ва илмий ҳақиқатларни деструктив инкор қилиш мисолида).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TOLERANCE AND INTOLERANCE IN SCIENCE

The article analyzes the stereotypes of thinking in paradigmatic changes in science (on the example of destructive negations of scientific theories and scientific truths of past centuries).

Текст научной работы на тему «ФАНДА ТОЛЕРАНТЛИК ВА ИНТОЛЕРАНТЛИК»

ФАНДА ТОЛЕРАНТЛИК ВА ИНТОЛЕРАНТЛИК

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-41-48

Тураев Бахтиёр Оманович

Фалсафа фанлари докторифЗе.), профессор.

Имом Бухорий халкаро илмий-тадкикот маркази директор маслахдтчиси, фалсафа фанлари доктори, профессор Тел. +998662402023; +998990301104;

Телеграмм: +998944031104.

АННОТАЦИЯ

Мацолада фандаги парадигматик узгаришлар жараёнида фикрлаш стереотиплари намоён булиши таулил цилинган (утган асрлардаги илмий назариялар ва илмий уацицатларни деструктив инкор цилиш мисолида).

Таяч сузлар: радикал царашлар, фикрлаш стереотиплари, евклид геометрияси, евклид булмаган геометрия, табиий танланиш назарияси, анти-дарвинистлар, еволйутсион назария, барцарорлик, узгарувчанлик, багрикенглик, интолерантлик.

ТОЛЕРАНТНОСТЬ И ИНТОЛЕРАНТНОСТЬ В НАУКЕ

АННОТАЦИЯ

В статье анализируется стереотипы мышления в парадигмальных изменениях в науке (на примере деструктивных отрицаний научных теорий и научных истин прошлых веков).

Ключевые слова: радикальные взгляды, стереотипы мышления, евклидово геометрия, неевклидово геометрия, теория естественного отбора, антидарвинисты, эволюционная теория, устойчивость, изменчивость, толерантность, интолерантность.

TOLERANCE AND INTOLERANCE IN SCIENCE

ABSTRACT

The article analyzes the stereotypes of thinking in paradigmatic changes in science (on the example of destructive negations of scientific theories and scientific truths of past centuries).

Keywords: radical views, thinking stereotypes, Euclidean geometry, non-Euclidean geometry, theory of natural selection, anti-Darwinists, evolutionary theory, stability, variability, tolerance, intolerance.

КИРИШ

Жахонда фаннинг обруси кенг микёсда кутарилиб бораётган, янги-янги кашфиётлар очилаётган бир даврда фан тараккиётида шундай плюралистик ёндашувлар пайдо булдики, бундай ёндашувлар бир томондан фанда хурфикрлиликнинг таракккиётига кенг йул очса, бошка томондан эса илмий жамоатчилик томонидан тан олинган оддий хакикатларга хам хужум килувчи, бир ёклама, фан ютукларига деструктив ёндашувчи радикал карашларнинг хам вужудга келишига сабаб булмокда.

Бундан ташкари, фан тараккиётидаги парадигмал узгаришлар оламга классик нуктаи назардан ёндашувнинг чегараланганлигини хам курсатмокда, XX аср бошида классик дунёкараш урнини эгаллаган ноклассик ёндашувлар, XX асрнинг охирига келиб уз урнини постноклассик дунёкарашга бушатиб берди. Бундай узгаришлар эскирган дунёкарашнинг чегараланганлигини ва у янгича ёндашувар билан бойиб, янгича дунёкарашнинг шаклланишига туртки булаётганлигини курсатади. Аммо, тафаккур инерцияси туфайли айрим кишилар хали тулик исботланмаган хулосаларни хам деструктив гоялар таъсирида исботланган деб кабул килиб, эски назарияларни бутунлай инкор этишга уринишди. Фандаги парадигмал узгаришларни айрим тадкикотчилар классик фаннинг батамом инкор этилиши ёки унинг кераксиз буюмдек улоктириб ташланиши деб тушунишмокда.

Фан тараккиётида хар бир гоянинг, илмий концепция ва назариянинг уз урни борлигини тан олишимиз лозим. Масалан, Евклид геометриясининг Гаусс, Риман, Лобачевский, Боляйилар томонидан яратилган ноевклид геометрияси1 гоялари билан бойиганлигини, Евклид геометриясининг кераксизлиги исботланди деб эмас, балки Евклид илгари сурган геометрик ёндашувнинг ягона ёндашув эмаслиги исботланди деб билишимиз керак.

Шу сингари Ньютон концепцияси хам, Галилей фазо-вакт алмаштиришлари хам фанда узининг мустахкам урнига эга. Эйнштейн асослаган релятивистик физика, фазо-вактнинг Лоренц алмаштиришлари, Минковскийнинг псевдоевклид геометрияси эса классик физикани хар тарафлама бойитди. Бугунги кунда вужудга келаётган турли хил космологик

1 См.: Холтон Дж. Тематический анализ науки. М.:Прогресс, 1981. С.167.

42

концепциялар хам классик космологик моделларнинг такомиллашган куринишидир. Фандаги узгаришлар "фан тараккиётида босиб утилган илмий назарияларни ташлаб юбориш керак" деган (нотолерант) фикрга олиб бормаслиги лозим.

Хрзирги замон гравитация концепциясидаги суперторлар назарияси (суперструнная теория) мегадунё улчовлари билан микродунё улчовларини бирлаштирувчи назариядир2 ёки Роджер Пенроуз илгари сурган фазо-вактга тивистор караш Минковский ёндашувининг замонавий такомиллашган куринишидир3 деб хисобласак тугрирок булади.

Хуллас, фанда хар бир назариянинг уз урни бор. Фан тараккиётига деструктив (вайрон этувчи) инкор нуктаи назаридан туриб ёндашиш тараккиётдаги ворисийликни тан олмаслик ва мазкур масалага нотолерант ёндашувдир. Бундай ёндашув методологияси кейинги даврларда эса биология фанларида хам учрамокда.

Маълумки, мустабид тузум шароитидаги фанда оламга бир ёклама (узгача ёндашувларни инкор этувчи) коммунистик ёндашув хукмронлик килганлиги хеч кимга сир эмас. Бундай ёндашувнинг асосий мохиятини оламга курашчан материалистик ва атеистик, партивийлик ва синфийлик нуктаи назардан караш ташкил этар эди. Бу тарздаги ёндашув нотолерант мафкуравий ёндашувлардир. Чунки, бундай карашлар материалистик, атеистик, коммунистик гоялар ва ишчилар синфи манфаатлари нуктаи назаридан келиб чикувчи карашлар булиб, унинг тарафдорлари узгача карашларни илмдан ташкари карашлар деб эълон килган эди. Бошкача карашлар уларнинг улчови доирасига сигмас эди.

Бугунги кунга келиб тафаккур эркинлигига эришдик, масалаларга плюралистик ёндашув расмга айланди. Аммо, бу эркинликни бирёклама, деструктив инкор тарзида тушунувчилар хам пайдо булди. Уларнинг баъзилари эса "курашчан материализм ва курашчан атеизмга карши кураш" шиори остида инсониятнинг тарихий тараккиётида эришган барча илмий кадриятларларга ёппасига уруш эълон кила бошлашди4.

Мана шундай хуружлардан бири ер юзидаги табиий тараккиётнинг эволюцион концепциясига карши йуналтирилди. Бир пайтлар шундай хужумни айрим мутаассиб илохиётчилар эволюцион концепцияни илгари сурган олим

2 См.: Девис П. Суперсила: Поиски единой теории природы. М.:Мир, 1989. С. 182-185.

3 См.: Пенроуз Р. Твисторный взгляд на пространство-время. // Хокинг С., Пенроуз Р. Природа пространства и времени. СПб.: Амфора, ТИДАмфора, 2009. С.127-145.

4 Роберт Антон Уилсон. Новая Инквизиция. Перевод с англ. - Киев: «Janus Books», С.Пб.: ООО ЭТО «Экслибрис», 2003.

Чарлз Роберт Дарвин(1809-1882)га карши каратишган эди. Дарвин диндор булган ва унда диний акидаларни рад килиш максади хам булмаган. Лекин, уни эволюцион назарияси учун рухонийлар шаккокликда айблай бошлашди 5 . Дарвиннинг илмий кашфиёти фанда антропогенез илмий назариясининг алохида бир концепцияси хисобланади.

Хрзирги замон фанларида инсонни билишнинг хам биологик, хам социал жихатларининг уйгунлиги муаммоси антропогенез дейилади. Бу концепцияга кура, инсон хам (яъни хордалилар турига, умурткалилар тур остига, сут эмизувчилар синфига, приматлар отрядига, гоминидлар оиласига кирувчи) биологик организм, хам (ижтимоий жараёнларнинг, маданиятнинг яратувчиси, ташувчиси булган) социал мавжудоддир. Бу узок йиллар давомида ривожланиб келган биология фанининг илмий асосланган хулосаси.

Эволюцион концепциянинг шаклланишида 18-19 асрларда куплаб табиатшунос олимларнинг машаккатли мехнатлари оркали тупланган катта микдордаги эмпирик материаллар мухим роль уйнаган. Ч.Дарвиннинг узи "Бигл" кемасида дунёни 5 йил мобайнида (1831-1836) кезиб зоология, ботаника, геология, палеонтология, антропология ва этнографияга оид жуда куплаб кузатишлар олиб бориб, эволюцион тараккиётни хар тарафлама исботловчи ашёвий далиллар туплаган. Бу материаллар эволюцион назариянинг карор топишига асос булган.

Эволюция назариясининг асослари Ч.Дарвиндан анча илгари яратила бошлаган. Дастлаб, француз табиатшунос олими Ж.Б.Ламарк (1744-1829) табиатнинг эволюцияси хакидаги яхлит концепцияни ишлаб чиккан. Бу концепцияга кура тирик организмлар доимо ташки мухитдаги шарт-шароитларнинг таъсири ва узларининг такомиллашишга булган ички интилишлари туфайли доимо мураккаблашиб борган. Шунингдек, Ч.Дарвиннинг бобоси Э.Дарвин (1731-1802) хам 1796 йили хаётнинг эволюцияси назариясини поэтик тарзда ифодаловчи "Зоономия" деган поэма хам ёзган6.

Ч.Дарвиннинг 1859 йили ёзган "Табиий танланиш йули билан турларнинг келиб чикиши" ва 1971 йили ёзган "Одамнинг келиб чикиши ва жинсий танланиш" каби асарларида органик дунёнинг эволюцион тараккиёти асосида учта омил ётади деб курсатади.

5 Концепции современного естествознания: учебник (под ред.В.Н.Лавриненко, В.П.Ратникова.). М.ЮНИТИ-ДАНА, 2008. С.252-253.

6 Уша манба.

Улар: узгарувчанлик, ирсият ва табиий танланиш. Узгарувчанлик туфайли организмларнинг тузилиши ва функцияларида янги белгилар, узгаришлар пайдо булади, ирсият эса бу узгаришларни мустахкамлайди, авлоддан авлодга ташийди, табиий танланиш туфайли яшаш учун кураш жараёнида хаётнинг узгарган мухитига мослаша олмаган организмлар бирин-кетин йуколиб боради, мослаша олганлари эса, хаёт кечиришини, яшашини, тараккиётини давом эттиради.

Шундай килиб Чарлз Дарвин органик дунё эволюциясининг асосий харакатлантирувчи кучларининг негизини топа олган эди. Лекин у инсоннинг вужудга келишидаги социал омилларни курсатиб бера олмади. Бу жихатлар антропосоциогенез концепцияси тарафдорлари томонидан такомиллаш-тирилди. Бу концепция тарафдорлари эса одамнинг пайдо булишида мехнатнинг конструктив ролини курсатиб беришди. Уларнинг фикрича, кулнинг, нуткнинг, миянинг, тафаккурнинг ривожланишида, кишиларнинг узаро хамкорлиги ва социал жамоаларнинг вужудга келишида мехнат фаолияти асосий роль уйнайди. Чунки, мехнат килиш жараёнида одамларда мехнат куролларини такомиллаштириш эхтиёжи хам вужудга келади. Одамлар мехнат куролларини такомиллаштириш жараёнида узларини хам тобора такомиллаштириб борган. Бу жараён хам табиий танланиш билан чамбарчас боглангандир. Янги, самарадор ва кулай мехнат куроллари эса, эскирган, самарадорлиги кам, нокулай мехнат куролларини сикиб чикараверган.

Коммунистлар дарвин назариясини курашчан материализм ва атеизм таргиботи учун, коммунистик гоянинг хакконийлигини исботловчи назария деб, уни гоявий курол сифатида ишлатишга интилганди. Аслида бу концепция мафкурадан холи булган, органик дунёнинг эволюцион тараккиётини акс эттирувчи табиий-илмий назария эди.

Одамнинг пайдо булиши хакида турли хил бошка концепциялар хам мавжуд булиб, улар креационистик (теистик) антропологик назария, генетик популяцияли эволюцион назария, мутацияли эволюцион назария, синтетик эволюцион назария, сальтационистик (хаётнинг вужудга келишини сакрашлар тарзида акс эттирувчи) эволюцион концепция, неокатастрофизм концепциялари хисобланади7.

Бу концепцияларда хам инсоннинг пайдо булишига турли хил ракурслардан туриб ёндашилган. Юкорида санаб утилган концепцияларнинг муаллифлари Ч.Дарвиннинг концепциясини турли тарафдан рад этишга

7 Горелов А.А. Концепции современного естествознания. М.:Библионика, 2006. С.123.

45

интилишган. Лекин, Ч.Дарвиннинг эволюцион назарияси органик олам тараккиётининг умумий механизмини очиб беришда мухим роль уйнайдиган фундаментал асосларга эга булган хакконий табиий-илмий концепциядир. Бу концепцияга толерант ёндашиб, унга хозирги замон синергетик тараккиёт методологиясини тадбик этсак, органик дунёнинг эволюциясини чизикли ривожланиш тарзида эмас, балки узини-узи созловчи, узини-узи такомиллаштирувчи, ночизикли ривожланувчи система сифатида ёндашсак, бу концепциянинг кадри янада ошади ва шунда эволюцион концепциянинг ута мураккаб кирраларини хам тугри англаб етиш имконияти вужудга келади.

Бу концепция хали табиатшуносликда креационистик концепция, теистик концепциялар хукмронлик килиб турган бир шароитда, масалаларга мураккаб система нуктаи назаридан караш хали расмга кирмаган бир шароитда ишлаб чикилган эди. Шу сабабли бу назариянинг киёмига етмаган жихатлари хам булган. Масалан, Чарлз Дарвин органик дунёнинг эволюцион тараккиёти занжири кетма-кетлигига назар ташлаб, одам ва маймунларнинг аждодлари бир эканлиги хакидаги гояни илгари суради. Айнан шу гоя рухонийларни газаблантирган.

Аслида у барча жониворларнинг, жумладан инсонлар ва маймунсимонларнинг келиб чикиши, яратилишининг илдизи бориб-бориб бир нуктада бирлашади дейиши хам мумкин эди. Аммо илмий хакикатлар курук эътикодгагина, номаълум, мавхум далилларгагина асосланиб илгари сурилмайди. Мавжуд илмий далиллар эса одам ва маймун организмининг бир-бирига жуда якинлигини, уларнинг аждодлари хам тоборо бир-бирига якинлашиб борганлигини исботлайди. Ч.Дарвин ана шу хакикатни асослаб берувчи, исботловчи илмий далилларни туплай олганди.

Ч.Дарвин илгари сурган бу назария ривожланишнинг эволюцион йулини ифодалаб берувчи, мухим рационал фикр булиб, бу фикр инсониятга, унинг тараккиёти учун доимо хизмат киладиган конструктив (бунёдкор) мазмунга эгадир. Уни инкор этиш, инсоният эришган илмий кадриятларга нисбатан нотолерант ёндашув ва уларни кур-курона рад килиш фанни обрусизлантиришдир. Афсуски, фанга нисбатан интолерант муносабатда булувчиларга эргашувчилар хамон учрайди.

Агар бугун эволюцион назарияга нисбатан толерантликни чеклаб куйсак, эртага нисбийлик назариясига, индин эса синергетикага, хуллас, барча илмий хакикатларга нисбатан толерант ёндашувнинг инкор этилишига йул очилади.

ХУЛОСА

Илмий назариялар олимларнинг йиллаб олиб борган машаккатли изланишлари туфайли вужудга келади ва улар кейинги авлодлар томонидан сайкалланиб, такомиллаштирилиб борилади. Дарвиннинг эволюцион назариясини бугунги кундаги илгор методологик услублар ёрдамида янада такомиллаштириш, органик дунё тараккиётининг келажагини башорат кила оладиган назария даражасига кутариш бугунги илм ахли олдидаги, табиатшунослар олдидаги энг масъулиятли вазифалардан биридир. Бу назария органик дунё тараккиётини тугри тушунтирувчи илмдир.

Фан тараккиётида эволюцион концепцияси хам узининг урнига, кулланилиш сферасига эгадир, уни сикиб чикаришга, инкор этишга булган хар кандай интилишлар фан тараккиёти конуниятларини яхши билмаслик-дан, ёки бундай назарияларнинг мохиятини чукур англаб етмаганликдан далолат беради. Бошка илмий назариялар сингари эволюцион назария хам фан тарихида уз урнига, узининг кулланилиш сохасига эга ва бундай назарияларга нисбатан толерант ёндашиш фанда уз самарасини беради.

REFERENCES

1. См.: Девис П. Суперсила: Поиски единой теории природы. М.:Мир, 1989. С. 182-185.

2. См.: Пенроуз Р. Твисторный взгляд на пространство-время. // Хокинг С., Пенроуз Р. Природа пространства и времени. СПб.: Амфора, ТИДАмфора, 2009. С.127-145.

3. Роберт Антон Уилсон. Новая Инквизиция. Перевод с англ. - Киев: «Janus Books», С.Пб.: ООО ЭТО «Экслибрис», 2003.

4. Концепции современного естествознания: учебник (под ред.В.Н.Лавриненко, В.П.Ратникова.). М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2008. С.252-253.

5. Горелов А.А. Концепции современного естествознания. М.:Библионика, 2006. С.123.

6. Saifnazarov, I., Muhtarov, A., Sultonov, T., Tolibov, A. (2020) Religious tolerance, unity of knowledge and faith issues highlighting in Imam Bukhari Hadiths. International Journal of Advanced Science and Technology 29 (5), pp. 1846-1853.

7. Саифназаров, И. (2019). Толерантлик—комил инсон белгиси. Архив научных исследований.

8. Saifnazarov, I., Xujayev, M. (2018) Axmad Zaki Validiy islamic culture. Экономика и социум, 2, 55-57.

"Yangi O'zbekiston: barqaror ft VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 23

rivojlanishning ijtimoiy-falsafiy, q ISSN 2181-1784

iqtisodiy-siyosiy va huquqiy masalalari" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

9. Саифназаров, И., Обидов, А. (2019). Динлараро хдмжихдтлик - ижтимоий баркарорлик омили. - Тошкент : Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi, -142 б.

10. Горелов А.А. Концепции современного естествознания. М.:Библионика, 2006. С.123.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.