Научная статья на тему '«Эволюцион таълимот» курсини ўқитишнинг методологик масалалари'

«Эволюцион таълимот» курсини ўқитишнинг методологик масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
650
207
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эволюцион таълимот / табиий-илмий дунёқараш / фалсафа / методология / идеализм / материализм / эволюциянинг харакатлантирувчи кучлари / ламаркизм / дарвинизм / менделизм / эволюциянинг замонавий синтетик назарияси / тарихийлик / долзарблик / индукция / дедукция / инновацион педагогик технология / эволюционное учение / естественнонаучное мировоззрение / философия / методология / идеалистичность / материалистичность / движущие силы эволюции / ламаркизм / дарвинизм / менделизм / современная синтетическая теория эволюции / историч- ность / актуальность / индукция / дедукция / инновационная педагогическая технология

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Атаназар Каримович

Мақолада эволюцион назариянинг яратилиш тарихи ва эволюциянинг ҳаракатлантирувчи кучлари ҳақидаги илк фикрлар, қарашлар ҳозирги замон эволюция синтетик назарияси эришган ютуқлар билан солиштирилган. Шу билан бирга эволюцион таълимотни ўқитишда инновацион педагогик технология ҳамда замонавий услубларнинг қўлланилиши таълим самарадорлигини ошириш, талабаларда табиий-илмий дунёқарашнинг кенгайишида муҳим омил эканлиги баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ПРЕПОДАВАНИЯ КУРСА «ЭВОЛЮЦИОННОЕ УЧЕНИЕ»

В статье приводится история создания эволюционной теории, сравнительные данные представлений её основателей о движущих факторах эволюции, достижения современной синтетической теории эволюции. В то же время применение инновационных педагогических технологиий и повышение эффективности преподавания эволюционной теории путём применения современных методов изложены как важный фактор в формировании естественнонаучного мировоззрения студентов.

Текст научной работы на тему ««Эволюцион таълимот» курсини ўқитишнинг методологик масалалари»

Рахимов Атаназар Каримович,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта илмий-ходим изланувчиси, биология фанлари номзоди, доцент

«ЭВОЛЮЦИОН ТАЪЛИМОТ» КУРСИНИ УКИТИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ

РАХИМОВ А.К. «ЭВОЛЮЦИОН ТАЪЛИМОТ» КУРСИНИ УК.ИТИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ

Маколада эволюцион назариянинг яратилиш тарихи ва эволюциянинг х,аракатлантирувчи кучлари х,акидаги илк фикрлар, карашлар х,озирги замон эволюция синтетик назарияси эриш-ган ютуклар билан солиштирилган. Шу билан бирга эволюцион таълимотни укитишда иннова-цион педагогик технология х,амда замонавий услубларнинг кулланилиши таълим самарадор-лигини ошириш, талабаларда табиий-илмий дунёкарашнинг кенгайишида мух,им омил экан-лиги баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: эволюцион таълимот, табиий-илмий дунёкараш, фалсафа, методология, идеализм, материализм, эволюциянинг харакатлантирувчи кучлари, ламаркизм, дарвинизм, менделизм, эволюциянинг замонавий синтетик назарияси, тарихийлик, долзарблик, индукция, дедукция, инновацион педагогик технология.

РАХИМОВ А.К. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ПРЕПОДАВАНИЯ КУРСА «ЭВОЛЮЦИОННОЕ УЧЕНИЕ»

В статье приводится история создания эволюционной теории, сравнительные данные представлений её основателей о движущих факторах эволюции, достижения современной синтетической теории эволюции. В то же время применение инновационных педагогических техно-логиий и повышение эффективности преподавания эволюционной теории путём применения современных методов изложены как важный фактор в формировании естественнонаучного мировоззрения студентов.

Ключевые слова и понятия: эволюционное учение, естественнонаучное мировоззрение, философия, методология, идеалистичность, материалистичность, движущие силы эволюции, ламаркизм, дарвинизм, менделизм, современная синтетическая теория эволюции, историчность, актуальность, индукция, дедукция, инновационная педагогическая технология.

RAKHIMOVA.K. METHODOLOGICAL PROBLEMS OF THE TEACHING OF EVOLUTIONARY TEACHING COURCE

History of foundation of evolutionary theory, comparative data of ideas about driving factors of evolution, its founders, achievements of the modern synthetic theory of evolution are given in this article. At the same time, implementation of innovative pedagogical technologies and modern methods in the teaching of Evolution are set forth as an essential factor to increase the effectiveness of education and extend natural-scientific outlook among students.

Keywords: еvolution education, natural-scientific outlook, phylosophy, methodology, idealizm, materializm, dynamic powers of еvolution, lamarkizm, darvinizm, mendelizm, modern systematic theory of еvolution, historical, importance, induction, deduction, innovative pedagogical technology.

Маълумки, бугунги фан ва техника жадал суръатлар билан ривожланган ва ахборотлар оцими глобаллашган кунда инсо-ният томонидан тупланган билимлар мицдори шунчалик чексизки, инсон томонидан мазкур илмларнинг барчасини тулиц эгаллаш имконияти чекланган.

Шахснинг илмий дунёкараши асосида табиат ва жамият конунлари тах,лил этилади, улар эътикодга айланади, атрофимиздаги оламни аник тасаввур килиш, органик дунё-нинг муайян конуниятлар асосида ривожла-нишини билиши натижасида, касбий фаолият, табиат ва жамиятда юзага келадиган муам-моли вазиятларни идрок этиши, мутахассис ва жамиятнинг ижтимоий фаол фукароси сифа-тида уларни х,ал этишнинг мукобил вариант-ларини ишлаб чикишига имкон яратилади.

Умумий урта ва урта махсус, касб-х,унар таълими муассасаларида укитиладиган биоло-гияга оид фанларнинг давоми сифатида олий таълим муассасаларининг бакалавриат йуна-лишида укитиладиган «Эволюцион таълимот» курси мазмунан ва мох,иятан шахснинг табиий-илмий дунёкарашини шакллантириш ва ривожлантиришда мух,им урин тутади.

Эволюция атамаси негизида бошланFич х,олатнинг макон ва замонда муайян омил таъсирида янгилик пайдо булишига олиб келувчи аста-секинлик билан буладиган узгариши тушунилади.

Эволюцион ёндашиш биологиянинг барча тармоклари учун мух,им. Биологияда х,ар кандай фактни табиий-илмий равишда эволюция нуктаи назардан ёндашмасдан туриб тушунтириш мумкин эмас. Фандаги илмий-назарий ва илмий-амалий х,амда илмий-услубий ютуклар талабалар илмий дунёка-раши, билим салох,иятини юксалтириш, ижо-дий кобилиятини ривожлантиришда намоён булади.

А.Т.Fофуров, С.С.Файзуллаевлар томонидан чоп этилган «Эволюцион таълимот» дарс-лигида1 келтирилганидек, инсонни кадим замонлардан буён органик оламнинг икки хоссаси кизиктириб келган. Булардан бири -органик оламнинг них,оятда хилма-хиллигидир. Хозирги вактда усимликларнинг 500000 дан, х,айвонларнинг 2 500 000 дан, замбуругларнинг

1 G'ofurov A.T., Fayzullayev S.S. Evolyutsion ta'limot. - T.: «Aloqachi», 2009. -4-b.

100 000 дан ортик турлари мавжуд. Агар шулар каторига кадимги геологик эра ва даврларда яшаб, сунгра кирилиб кетган 7 000 000 х,айвон, 300 000 усимлик турларини кушсак, х,акикатан х,ам органик оламнинг хилма-хиллигига шубх,а колмайди. Органик оламнинг иккинчи хоссаси - организмлар узларининг тузилиш ва х,аёт фаолиятларига кура атроф-мух,итга мослаш-ганлигидир.

Организмларнинг хилма-хиллиги ва мосла-шиш сабабларини тушунтиришда идеалистик ва материалистик оким тарафдорлари урта-сида асрлар мобайнида кисман кураш давом этиб келган.

Мазкур бах,сда куйидаги саволлар асосий уринни эгаллаган:

1. Нима учун баъзи тирик организмлар такомиллашиши баробарида айримлари содда х,олда мураккаблашмасдан колган?

2. Тирик организмларда тузилиш ва функционал бирлигига асосланган максадли тузилма кандай омиллар натижасида вужудга келган?

3. Тирик организмлар яшаш мух,итига мос-лашиш механизми кай тарзда шаклланган?

Бу саволларга XIX асрнинг иккинчи ярмида инглиз олими Ч.Р.Дарвин жавоб берди. Чарлз Роберт Дарвин 1859 йил 24 ноябрда узининг «Табиий танланиш йули билан турларнинг келиб чикиши, яъни яшаш учун курашда энг яхши мослашган зотларнинг сакланиб колиши»2 деган машх,ур асарини нашр эттирди.

Бу асарда у х,озир мавжуд булган барча усимликлар, х,айвонлар тусатдан пайдо бул-масдан, балки миллион йиллар давом этган тарихий ривожланиш мах,сули эканлигини исботлаб берди. Шу билан бир каторда, организмларнинг хилма-хил мослашиш сабабларини табиий-илмий нуктаи назардан асос-лади.

Тарих ва бугунги кунни келажак авлодга туFри тушунтириш учун эволюция назарияси-

2 Уша жойда, 66-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

нинг асосчилари - икки буюк олим Ж.Б.Ламарк ва Ч.Р.Дарвиннинг эволюциянинг х,аракатлан-тирувчи кучлари х,ак,идаги фикрларини х,амда х,озирги замон эволюция синтетик назария-сини тах,лил килиб утиш жоиз.

Эволюция кандай содир булади? Эволю-цион жараён кандай х,аракатлантирувчи куч-лар асосида содир булади? Бу саволларга жавобан х,ар икки олимнинг эволюция наза-риясининг мох,иятини куйидаги учлик омил-лари ёрдамида курсатиш мумкин.

Ламарк мулох,азасига кура, эволюцияни х,аракатлантирувчи кучлар учлиги куйидаги куринишга эга:

1. Узгарувчанлик.

2. Ирсият.

3. Такомиллашишга булган ички интилиш кучи.

Хакикатан х,ам барча х,айвон ва усимликлар организмлари узгаради: вариацияларнинг узлуксиз каторини х,осил килади. Бунда чекка вариантлар оралик формалар оркали бири иккинчиси билан боFланган. Ламарк кара-шининг узига хос томони шундаки, у ирсий булмаган модификацион узгарувчанлик билан ирсий узгарувчанлик - мутацион узгарувчан-ликни фарклай олмаган. Унинг учун х,ар кандай узгарувчанлик ирсий ва эволюцион ах,амиятга эга. Ламарк, кейинчалик Дарвин х,ам ташки мух,ит ва унинг узгаришлари янги белгиларнинг шаклланишига катта таъсир кур-сатишига эътибор берганлар. Бу узгаришларга жавобан тирик организмлар кайта шаклланиб, х,аётнинг янги шароитларига мослаша бора-дилар. Ламарк карашларига кура, ташки таъсир турлари, айникса усимликларга туFридан-туFри таъсир этиш жараёнида унда узгариш-ларни вужудга келтиради. Масалан, сув айик-товонининг сув ичидаги барглари киркилган кайчибарг шаклида булиб, тола-ипсимон; сув юзасидаги барглари эса энли, шапалок-шапалок ва панжасимондир. Бу усимлик нам жойда усса, пояси киска ва барглари киркил-маган булади, шакли ипсимон булмайди. Уни ботаниклар алох,ида тур сифатида кабул килади. Машк киладиган органларга озик моддалар куп келиб тургани учун уларнинг кулами ортади. Аксинча машк килмайдиган органларга озик моддалар камрок келиши сабабли улар кучсизлана боради ва ривожлан-майди. Касб этилган янги белгилар ирсият

оркали авлодларга берилади. Шундай килиб, модификацион ва мутацион узгарувчанлик-ларни айнан бир хил нарса деб карашдан келиб чиккан Ламаркча ирсият касб этилган белгиларнинг ирсийланишидир. Организм-ларнинг мураккаблашувига томон «ички инти-лиши» туFрисидаги Ламарк мулох,азалари телеологик тушунчалардан бошка нарса эмас.

Энди Дарвин мулох,азасига кура эволюцияни х,аракатлантирувчи кучлар учлиги устида тухтаб утайлик. Дарвин томонидан илгари сурилган учлик куйидаги куринишга эга.

1. Узгарувчанлик.

2. Ирсият.

3. Табиий танланиш.

Узгарувчанлик масаласида Дарвиннинг ёндашуви Ламарк карашларига умуман ухшаш х,ар кандай вариация ирсийланади, деган хулосадан келиб чикиб ёндашадиган булса, х,ар икки олим учун х,ам модификацион ва мутацион узгарувчанликлар уртасида мох,ият жих,атдан фарк йук. Шунга карамай, Дарвин мух,ит таъсирларига адекват, яъни айнан бир хил узгаришлар билан жавоб берадиган «аник» узгарувчанликни, шароитлари бир хил булган бир мух,итда яшовчи х,айвон ва усимлик организмлари орасидан уз тузилмаси билан бошкалардан кескин фаркланувчи индивид-лар вужудга келадиган «ноаник» узгарувчанликни фарклади. Аммо Дарвин нуктаи наза-рига кура, х,ар икки узгарувчанлик эволюцион ах,амиятга эга. Ламаркдан фаркли уларок, Дарвин турли белгилар мух,ит таъсирига бир хилда узгаришлари шарт эмас, тасодифан турли йуналишларда узгаришлари мумкин, деб х,исоблаган. Агар бу узгаришлар яшаш шароитига мос келмаса, организмлар нобуд булади.

Шундай килиб, эволюцион назария тарак-киётининг бошланFич боскичларида ламаркизм ва дарвинизм бир-бирига карама-карши эмас, балки уларнинг баъзи фикрлари уЙFун эди. Бу бах,слар кейинчалик ламаркизм ва дарвинизм намояндалари томонидан пайдо булди.

Утган асрнинг биринчи чорагида эволюцион назарияда юз берган тангликнинг бош сабаби генетика фанининг бир катор асосчилари узлари очган янгиликларнинг эволюцион

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

назариянинг кейинги тараккиётидаги ах,а-миятини турри бахолай олмаганликларида-дир1. Генетикларни дарвинизм ва ламар-кизмга нисбатан бу кадар карши позицияда туришга нима мажбур килди? Энг аввало генетикада очилган янгиликлар бунга сабаб булди. Генетик тадкикотлар натижасида куйи-даги хулосалар чикарилган эди:

1. Генетиклар узгарувчанликнинг икки типи - наслдан-наслга берилмайдиган модифика-цион узгарувчанлик ва наслдан-наслга бери-ладиган мутацион узгарувчанликларни ажрат-дилар.

2. Генетик материалнинг узгариши, яъни мутация натижасида буладиган узгаришлар наслдан-наслга берилади, ташки мухит шаро-итлари таъсирида узгарадиган белгилар насл-дан-наслга берилмайди.

Дарвин эволюцион назарияни яратиши билан биргаликда унинг фандаги хизматлари-дан яна бири - у органик дунёни урганишдаги куллаган услубиётлардан, жумладан кузатиш, индукция (хусусий кузатиш асосида умумий хулоса чикариш) ва дедукция (умумий хулоса-дан хусусий Fоялар чикариш) фалсафа ва педагогика йуналишларида бугунги кунгача кенг фойдаланиб келинмокда. Мазкур усуллар фанда мантикий хулосалар яратишда жуда кул келади.

Шу кунгача талабаларни факат тайёр билимларни эгаллашга ургатиб келинаётгани хаммага маълум. Бундай усул талабаларда мустакил, мантикий фикрлаш, ижодий изла-ниш ва ташаббус курсатиш кобилиятларини ривожлантиришга имкон бермайди. Яъни талаба пассив, укитувчи фаол булиб келган. Эндиликда фан, техника ва инновацион техно-логияларнинг ривожланиши натижасида таълим-тарбия жараёнида интерфаол услуб-лар (инновацион педагогик ва ахборот техно-логиялари)дан фойдаланиб, таълимнинг сама-радорлигини оширишга булган кизикиш кун-дан кунга кучайиб бормокда. Таълим тизи-мида замонавий технологияларни куллаш талабалар томонидан узлари кидириб топиш-лари, мустакил урганиб, уларни тахлил килиш-

лари, уз билимларини бахолашлари ва туFри хулосалар чикаришга каратилган2.

Шундай экан, бугунги кунда эволюцион таълимотни укитишда репродуктив методлар билан бир каторда интерфаол методлардан фойдаланиш самарадорликни кафолатлаш баробарида талабаларнинг шахс сифатида ривожланишини таъминлайди.

Эволюцион таълимотни укитишда фойда-ланиладиган фаол методлар гурухига укитиш-нинг муаммоли-изланиш, мантикий, мустакил ишлаш, талабалар фаолиятини раFбатлантириш ва асослаш, назорат ва уз-узини назорат килиш методлари киради. Юкорида кайд этилган фаол методлар муаммоли вазият-ларни вужудга келтириб, талабаларнинг кичик гурухларида хамкорликда ишлаб, муаммони хал этиш, мураккаб саволларга жавоб топиш жараёнида алохида объект, ходиса ва конун-ларни тахлил килиш куникмалари ва билимларни фаоллаштиришга асосланган фаол билиш фаолиятини такозо этади. Эволюцион таълимотни укитишда муаммоли изланиш методлари мухим ахамият касб этади. Мазкур курс мазмунидаги барча мавзуларни муаммоли изланиш методи ёрдамида урганиш, машFулотлар давомида изчил ва максадга йуналтирилган х,олда вужудга келтирилган муаммоли вазиятларни талабалар аввал узлаштирган билим ва куникмаларини янги вазиятларда куллаши оркали укув материа-лини фаол узлаштиришига хизмат килади.

Мазкур метод гурухига мансуб муаммоли-изланиш характеридаги сухбат методидан фойдаланганда, аввалдан тайёрланган муаммоли саволлар занжири баён этилади, талабаларнинг укитувчи билан биргаликда мантикий мулохаза юритишига, укув фаразларини хосил килиш ва исботлаш, сухбат жараёнида муаммоли саволларга жавоб топишига имкон яра-тилади3.

Муаммоли методлардан фойдаланиладиган машFулотларни аклий хужум шаклида утказиш максадга мувофикдир. Бунинг учун укитувчи кайси мавзуларни аклий хужум шаклида

1 Мусаев Д.А ва бошкалар. Генетика ва селекция асос-лари. - T.: «Fan va texnologiya», 2011. -309-б.

2 Ишмухамедов Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: «Nihol», 2013. -9-б.

3 Рахимов А.К. Эволюцион таълимот фанидан амалий ва семинар маш^улотларни ташкил этиш ва утказиш методикаси. - Т.: УзМУ, 2011. -26-34-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

1-схема. «Табиий танланиш» мавзуси буйича кластер.

утказиш максадга мувофиклигини аниклаши, мазмундан келиб чиккан холда муаммоли саволлар занжирини тузиши, табакалашти-рилган ёндашувни амалга ошириш учун кийинчилик даражаси турлича булган куйи-дагича дарс ишланмасини тузиши лозим.

Мисол сифатида «Табиий танланиш ва унинг шакллари» мавзусидаги семинар машFу-лотининг замонавий педагогик технология асосида ташкил этилиши келтириб утилади.

Машгулотнинг таълимий мацсади: табиий танланиш ва унинг таъсирида янги турлар, мослашган организмларнинг пайдо булиши туFрисида тушунча хосил этиш.

Машгулотнинг тарбиявий мацсади: табиатдаги организмларнинг турли-туманлиги, мослашувчанлиги табиий танланиш натижаси мисолида талабаларнинг илмий дунёкарашини кенгайтириш.

Ривожлантирувчи мацсад: талабаларни мантикий фикр юритишга ургатиш.

Жих,озлар: табиий танланиш, унинг шакллари, организмларнинг мослашишига оид жадваллар.

Машгулотда фойдаланиладиган технология:

Машгулотнинг бориши.

I. Ташкилий кисм.

II. Утилган мавзуни оfзаки ва тестлар ёрда-мида сураш хамда талабаларни бахолаш.

III. Талабаларни кичик гурухларга ажратиш ва улар фаолиятини муаммоли масалаларни ^ал этишга йуналтириш.

IV. Янги мавзуни режа асосида ёритиш.

1. Табиий танланиш тушунчаси.

2. Табиий танланишнинг шарт-шароитлари:

а) индивидларнинг гетерогенлиги;

б) купайишнинг тараккиёт йулида амалга ошиши;

в) яшаш учун кураш;

3. Табиий танланиш тушунчасини белгилаш:

а) танлаш объекти;

б) табиий танланишнинг таъсир доираси;

в) табиий танланишни тажрибада урганиш;

г) табиий танланиш таъсирининг самара-дорлиги ва тезлиги.

4. Табиий танланишнинг асосий шакллари:

а) харакатлантирувчи табиий танланиш;

б) стабиллаштирувчи табиий танланиш;

в) дизруптив табиий танланиш.

5. Табиий танланишнинг бошка шакллари:

а) мувозанатловчи;

б) дестабиллаштирувчи;

в) жинсий;

г) индивидуал ва гурухий.

V. Урганилган муаммолар юзасидан талабаларнинг кичик гурухлари уртасида савол-жавоб уюштириш.

VI. Талабалар билимини назорат килиш ва бахолаш улар томонидан тузилган кластер (1-схема), Венн диаграммаси (2-схема) оркали амалга оширилади.

Хулоса килиб айтганда, эволюцион наза-риянинг харакатлантирувчи кучлари ва хозирги замон синтетик назариясининг муваф-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

Локал даражада Венн диаграммаси, кластер

Хусусий методик даражада Муаммоли таълим технологияси

2-схема. «Табиий танланиш» мавзуси буйича Венн диаграммаси.

факиятлари табиий, илмий ах,амиятга эга ва замонавий фан ютукларига таянади. Улар табиатдаги вокеа-х,одисаларни объектив ра-вишда ифодалайди. Эволюцион таълимот кур-сининг муаммоларини урганишда турли педа-гогик технологиялар х,амда замонавий услуб-ларнинг кулланилиши талабаларни мустакил, эркин, танкидий фикрлаш, изланиш, х,ар бир

масалага ижодий ёндашиш, масъулиятни х,ис килиш, илмий тадкикот ишларини олиб бориш, тах,лил килиш, илмий адабиётлардан унумли фойдаланишга, энг мух,ими, табиий-илмий дунёкарашнинг ривожланиши, таълим самарадорлигининг ошиши, етук мутахассис булиб етишишига катта ёрдам беради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Адабиётлар руйхати:

1. G'ofurov A.T., Fayzullayev S.S. Evolyutsion ta'limot. Darslik. - T.: «Aloqachi», 2009. -384- b.

2. Ишмух,амедов Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар. - Т.: «Nihol», 2013. -277-б.

3. Мусаев Д.А., Турабеков Ш., Саидкаримов А.Т., Алматов А.С., Рахимов А.К. Генетика ва селекция асослари. - Т.:«Фан ва технология», 2011. -486-б.

4. Рахимов А.К. Эволюцион таълимот фанидан амалий ва семинар машFулотларни ташкил этиш ва утказиш методикаси. - Т.: УзМУ босмахонаси, 2011. -108-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.