Научная статья на тему 'Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришнинг замонавий масалалари'

Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришнинг замонавий масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
527
121
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
касб таълими ўқитувчиси / мажмуавий дастур / ахборот таъминоти / шакллантириш / ривожлантириш / тадқиқотчилик кўникмалари / педагог профессионального образования / комплексная программа / информационное обеспечение / формирование / развитие / навыки исследовательской деятельности

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Асқаров И. Б.

Педагогларни илмий-тадқиқотчилик фаолиятига тайёрлаш билан боғлиқ масалаларни ечишнинг муайян назарий қоидалари шаклланган бўлса-да, лекин бу борада ҳали ўз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Мақолада бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВРЕМЕННЫЕ ЗАДАЧИ ФОРМИРОВАНИЯ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ НАВЫКОВ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В педагогической науке сложились определенные теоретические предпосылки решения вопросов, связанных с подготовкой учителей к исследовательской деятельности в процессе профессионального образования, но ещё есть много проблем, которые ждут своего решения. В статье рассматриваются вопросы формирования исследовательских навыков будущих преподавателей профессионального образования.

Текст научной работы на тему «Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришнинг замонавий масалалари»

v.

Аскаров И.Б.,

Урта махсус, касб-х,унар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш ва уларни к,айта тайёрлаш институти «Амалий касбий таълим» кафедраси II боск,ич катта илмий ходим-изланувчиси

БУЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ УКИТУВЧИЛАРИДА ТАДКИ^ОТЧИЛИК КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ МАСАЛАЛАРИ

АСКАРОВ И.Б. БУЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ УЦИТУВЧИЛАРИДА ТАДКИКОТЧИЛИК КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ МАСАЛАЛАРИ

Педагогларни илмий-тадкикотчилик фаолиятига тайёрлаш билан боFлик масалаларни ечиш-нинг муайян назарий коидалари шаклланган булса-да, лекин бу борада х,али уз ечимини кута-ётган муаммолар мавжуд. Маколада булажак касб таълими укитувчиларида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш масалалари куриб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: касб таълими укитувчиси, мажмуавий дастур, ахборот таъминоти, шакллантириш, ривожлантириш, тадкикотчилик куникмалари.

АСКАРОВ И.Б. СОВРЕМЕННЫЕ ЗАДАЧИ ФОРМИРОВАНИЯ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ НАВЫКОВ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В педагогической науке сложились определенные теоретические предпосылки решения вопросов, связанных с подготовкой учителей к исследовательской деятельности в процессе профессионального образования, но ещё есть много проблем, которые ждут своего решения. В статье рассматриваются вопросы формирования исследовательских навыков будущих преподавателей профессионального образования.

Ключевые слова и понятия: педагог профессионального образования, комплексная программа, информационное обеспечение, формирование, развитие, навыки исследовательской деятельности.

ASKAROV I.B. THE MODERN ISSUES OF VOCATIONAL EDUCATION TEACHERSS RESEARCH SKILLS FORMATION

In pedagogical science, there are certain theoretical prerequisites for the solution of issues connected with the preparation of teachers for research activities in the process of vocational education, but there are still many problems that are waiting of these solutions. This article discusses the formation of research skills for future teachers of vocational education.

Keywords: teacher professional education, comprehensive program, provision of information, formation, development, research skills.

Фан, техника ва технологиялар жадал ривожланаётган цозирги шароитда мутахассислар, хусусан, педагогик кадр-ларнинг касбий тайёргарлигига талаблар ортмоцда.

Шу боис, таълим муаммоларини хал к,и-лишга ижодий ёндашадиган, тадкикотчилик ва изланувчанлик кобилиятига эга педагогик кадрларни тайёрлаш касб-хунар таълимининг долзарб вазифаларидан хисобланади. Зеро, мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожла-ниши кадрлар салохияти, соха мутахассисла-рининг касбий тайёргарлиги, ташаббускор-лиги, билими, кобилияти ва ижодкорлигига боFлик. Шундай экан, булажак мутахассис-ларда юксак касбий махорат, илмий-тад-кикотчилик куникмаларини шакллантириш зарур. Олий таълим муассасаларининг касб таълими йуналиши талабаларида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш методи-касини ишлаб чикишда маълум дидактик талабларга таянилади.

Булажак касб таълими укитувчилари касбий тайёргарлигини шакллантиришда фойдалани-ладиган тадкикотчилик тамойили укув жараё-нини шундай ташкил этишни назарда тутадики, бунда талабалар узлари урганаётган фанларда кулланиладиган асосий тадкикот методлари билан танишадилар, улар учун осон булган тадкикотчилик методларини узлаштирадилар ва янги билимларни мустакил эгаллаш куник-маларига эга буладилар.

Булажак касб таълими укитувчиларини тадкикотчилик фаолиятига тайёрлашда шундай шарт-шароит яратиладики, бунда улар узла-рининг мустакиллиги, фаоллиги ва ижодкор-лигини намоён этиш имконига эга буладилар. Талабаларни касбий ва тадкикотчилик фаолиятига тайёрлашнинг барча бочкичларида уларнинг бажаришлари учун осон ва укув фаолияти билан узвий боFлик булган изланиш-тадкикот ишлари танланади.

Изланиш-тадкикотчилик ишини ташкил этиш тузилмаси уч боскичдан иборат: 1. Бошлангич боскич. 2. Илмий-назарий ва экспериментал боскич. 3. Ишлаб чикариш ёки укув амалиёти жараёнида изланиш-тадкикотчилик ишларини бажариш боскичи.

Энди ушбу боскичларнинг хар бирига кискача тавсиф бериб утамиз.

1. Бошлангич боскич. Ушбу боскичда куйидаги ишлар амалга оширилади: ахборот

ресурс марказида библиография, каталоглар ва бошкалар билан ишлаш; дарслик, укув ва ва илмий адабиётлар билан ишлаш; зарур ада-биётларни излаш ва топиш; ахборот-комму-никация технологиялари билан ишлаш; электрон укув-методик мажмуалар, жадваллар, график ва матн тахрирлари билан ишлаш; тадкикотнинг предмет ва объектини аниклай билиш; тадкикотнинг мазмун ва максадини билиш ва тушуниш; масалани окилона куя билиш; укув фанларини урганишда изланиш-тадкикотчилик характеридаги назарий тадки-котларни утказиш; амалий масалаларни ечиш, назарий тадкикотларни боFлаш; бажарилган тадкикотлар буйича асосланган ва далилий маълумотлар хамда хулосалар келтириш; тадкикот натижаларини танкидий тахлил килиш ва асослаш.

Изланиш-тадкикотчилик йуналишининг ушбу боскичи хамма учун умумий ва зарурий-дир. Шу боис таълим жараёнида ушбу бос-кичга секин-аста деярли барча талабаларни жалб этиш лозим.

2. Илмий-назарий ва экспериментал боскич куйидагиларни англатади: тадкикотчилик лабораториясида экспериментал ишларни ташкил этиш, илмий тугаракларда иштирок этиш, илмий рахбар билан тадкикот йунали-шини фаол хамкорликда мухокама килиш, илмий мунозараларда иштирок этиш, турли даражадаги илмий-амалий конференцияларда маърузалар ва хабарлар билан чикиш, курик-танловларда илмий ишларни такдим этиш, кургазмаларда экспонатларни такдим этиш.

Изланиш-тадкикотчилик ишининг иккинчи боскичи асосан дарсдан ташкари вактда амалга оширилади ва биринчи боскичдан куп жихатдан фарк килади. Мохиятига кура, биринчи боскич анча мураккаб булган иккинчи боскични самарали давом эттириш учун тайёрланиш хисобланади, холос. Иккинчи боскичда булажак касб таълими укитувчи-ларида тадкикотчилик характеридаги куйидаги куникма ва малакаларни шакллантириш мухим ахамият касб этади:

- укув ва ва илмий адабиётлар билан ишлаш;

- амалий дастурлар пакетлари билан ишлаш;

v.

- axбopoт-кoммyникaция тexнoлoгиялapи билaн ишлaш;

- кoмпьютep тapмoFидa «Интepнeт» билaн ишлaш;

- экcпepимeнтни yткaзиш мeтoдикacи бyйичa дacтлaбки мaълyмoтлap йиFиш;

- экcпepимeнт yткaзиш вa нaтижaлapни Kaйтa ишлaш;

- экcпepимeнт мaълyмoтлapини мaтeмaтик вa cтaтиcтик кaйтa ишлaш бyйичa дacтлaбки мaълyмoтлapни билиш;

- тaдкикoт нaтижaлapини тaхлил килиш;

- экcпepимeнт нaтижaлapи бyйичa мyлoхaзa вa xyлocaлap килиш;

- тaдкикoт нaтижaлapини (peфepaт, мaъ-pyзa, экcпoнaт кypинишидa) pacмийлaштиpиш;

- Укитyвчилap ëки тaлaбaлapнинг илмий кoнфepeнциялapи, илмий тyгapaклap йиFи-лишлapидa мaъpyзaлap вa yмyмлaштиpишлap билaн чикишлap килиш.

3. Ишлаб чицариш ёки уцув амалиёти жараёнида изланиш-тадцицотчилик ишла-рини бажариш. Уш6у бocкичдa излaниш-тaдкикoтчилик иши ишлaб чикapиш шapoи-тидa aмaлгa oшиpилaди вa aнчa мypaккaб, КУП бocкичли жapaëнни УЗ ичи^ кaмpaб oлaди. Бyндa тaдкикoт нaтижaлapи бeвocитa ишлaб чикapишгa тaтбик этилиши мумкин. Ишлaб чикapиш шapoитидa тaдкикoтнинг aхaмияти вa нaтижaвийлиги жyдa х^м мyхимдиp. Бу тaъ-лим, тaдкикoт вa ишлaб чикapиш жapaëнлapи-нинг якинлaшишигa имкoн бepaди. Шуни хaм aлoхидa эcлaтиб утиш жoизки, тaлaблapнинг бyндaй иштиpoки дacтypдaги бoшкa юклaмa-лap тyфaйли хoзиpги шapoитдa aнчa чeклaн-гaн.

Зaмoнaвийлaштиpиш кoнцeпцияcигa мyвo-фик, тaлaбaлapнинг кacбий тaйëpгapлиги мaз-мунини ишлaб чикиш вa жopий этишгa кyйидaги тaмoйиллap acoc хиcoблaнaди: уму-мийлик, интeгpaтивлик, oлaм мaнзapacининг яxлитлиги, фyндaмeнтaллик, вapиaтивлик, Xaмкopликдa укитиш вa куп бocкичлилик.

Дacтлaб тaлaбaлapдa тaдкикoтчилик куник-мaлapини шaкллaнтиpишнинг мaжмyaвий дac-тypи ишлaб чикилaди. ^йин aнa шу дacтyp acocидa укитиш мeтoдикacи яpaтилaди. Бyндa укув фaнининг бapчa мaтepиaллapидaн фoй-дaлaнилaди вa мaълyм дидaктик тaмoйиллapгa aмaл килин^н хoлдa yлap мyaйян тapтибдa тизимлaштиpилaди.

Kac6 тaълими йyнaлиши тaлaбaлapидa тaд-Kикoтчилик кyникмaлapини шaкллaнтиpиш вa

pивoжлaнтиpиш ишлapини биp кaнчa йyнa-лишдa тaшкил этиш мумкин:

• укув фaнлapи бyйичa мaъpyзaлap укиш;

• лaбopaтopия ишлapи вa aмaлий мaшFy-лoтлapни тaшкил этиш;

• тexнoлoгик aмaлиëт;

• битиpyв мaлaкaвий ишлapини тaйëpлaш;

• пeдaгoгик aмaлиëт;

• муе^кил ишлapни бaжapиш;

• ayдитopиядaн тaшкapи мaшFyлoтлap (peфepaтлap вa ^pc ишлapини бaжapиш, тyгapaк ишлapи, лoйихaлap).

Тaлaбaлap билaн yткaзилгaн cyхбaтлapдaн мaълyм булдики, yлap тaдкикoтчилик жapaëни, тaдкикoтлapни yткaзиш тexнoлoгиялapи хaкидa билим эгaллaшни иcтaшaди вa кyникмaлapнинг кyндaлик xaë^Aa хaм, кacбий фaoлиятдa хaм фoйдaли экaнлигигa ишoнишaди.

Тaлaбaлapдa тaдкикoтчилик кyникмaлapи-нинг шaкллaнгaнлиги дapaжacини aниклaш мaкcaдидa биз yлapгa кийинлик дapaжacи икки xил бyлгaн тoпшиpиклapни eчишни тaк-лиф этдик. Олингaн нaтижaлap тaхлили шуни кypcaтдики, бapчa тaлaбaлap биpинчи дapaжa-дaги кийин тaдкикoт тoпшиpиклapини eчa oлдилap. Тaжpибa-cинoвдa иштиpoк этгaнлap-нинг яpми иккинчи дapaжaдaги кийин мacaлa-лapни хaм eчa oлдилap. Нaтижaлapни тaхлил этиш тaлaбaлapдa тaдкикoтчилик кyникмa-лapининг мaълyм дapaжaдa шaкллaнгaнлигини кypcaтди.

Тaлaбaлapдa тaдкикoтчилик кyникмaлapини шaкллaнтиpиш вa pивoжлaнтиpишдa кyйидaги мeзoнлapгa тaянилaди: бaëн этишнинг coддa-лиги; укув мaтepиaллapини тушунишнинг ocoнлиги вa ки^ мyддaтдa yзлaштиpиш имкoнияти; тaдкикoтчилик ишлapини фaoл-лaштиpиш вa кyчaйтиpишнинг caмapaдopлиги.

Тaлaбaлapдa тaдкикoтчилик кyникмaлapини шaкллaнтиpиш вa pивoжлaнтиpишнинг caмa-paдopлиги, aлбaттa, oлингaн билимлapни aмa-лий кУллaш билaн узвий бoFлик. Шунинг учун мaжмyaвий дacтyp укув ycтaxoнaлapи вa лaбo-paтopиялapнинг имкoниятини хиcoбгa oлгaн Xoлдa ишлaб чикилиши лoзим.

Бизнинг фикpимизчa, кacб тaълими йyнa-лиши тaлaбaлapидa тaдкикoтчилик кyникмa-лapини шaкллaнтиpиш вa pивoжлaнтиpишдa ишлaб чикapиш жapaëнлapи билaн бoFлик тaдкикoт мyaммoлapини укув жapaëнигa киpи-тиш aмaлий жихaтдaн мyхимдиp. Укитишнинг хaëтий мyaммoлap билaн бoFликлиги вa oлин-гaн нaтижaлapни ишлaб чикapишдa кУллaй

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / СОВРЕМЕННОЕ OБPAЗOВAНИЕ 2017, 4

олиши талабаларда бажариладиган ишга масъулиятни ва жиддий муносабатни шакл-лантиради.

Талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мазмунига булган талабларни бажариш учун маълум шартларга амал килинади.

Талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мазмуни куйидаги талабларга жавоб бериши керак.

Булажак педагогга булган биринчи талаб — унда педагогик кобилиятнинг мавжудлигидир. Чунки педагогик фаолиятнинг муваффакияти куп холларда педагог кобилиятига боFлик.

Педагогик кобилият шахснинг индивидуал-психологик хусусияти булиб, бир ёки бир нечта йуналишда педагогик фаолиятни сама-рали амалга ошириш имконини беради. Шунингдек, умумий ва махсус кобилиятлар мавжуд булиб, улар педагогик фаолият жараё-нида шаклланади, ривожланади. Педагогик кобилият, энг аввало, эгалланган билим, куникма ва малакаларга боFлик булади. Аммо умумий ва махсус кобилиятлар бир-бирига боFлик булмаган холда шаклланиши мумкин.

Педагогик фаолият асосини аклий мехнат, укитиш, илмий ва методик ишлар ташкил килади. Педагоглар педагогик Fояларни яхши тушуниш, уз фикрларини баён этиш, юзага келадиган муаммони мустакил хал килиш, амалий ишларни тез ва туFри бажариш, тасав-вурлар, предметлар, объектлар, ходиса ва жараёнларни фарклаш кобилиятларига эга буладилар. Уларнинг натижаси уларок педагог-ларда интеллектуал кобилият шаклланади.

И.П.Подласий укитувчининг кобилиятла-рини бир неча гурухга ажратади1:

• ташкилотчилик кобилияти (таълим олувчиларни уюштириш, вазифаларни таксим-лаш, иш билан банд килиш, ишни режалашти-риш, хулосалаш);

• дидактик кобилият (укув материали, кургазмали жихозларни туFри танлаш ва тайёрлаш, укув материалини содда килиб тушунтириш, урганиш фаоллигини ошириш);

• психологик кобилият (таълим олувчилар-нинг маънавий дунёсига кира олиш, психологик хусусиятларини билиш);

1 Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. — М: Гуманит. изд. центр «ВЛА-ДОС», 1999. Кн. 1: Общие основы процесса обучения. -С. 576.

• коммуникатив кобилият (укитувчининг укувчилар ва уларнинг ота-оналари, касбдош-лари билан мулокот урната билиши);

• шахсий кобилият (таълим олувчиларга эмоционал таъсир утказиш);

• тадкикотчилик кобилияти (илмий-ама-лий ишларни бажариш).

Албатта, хар бир педагог юкорида санаб утилган барча кобилиятга эга булиши керак. Булардан ташкари, тадкикотчилик билан шуFулланадиган касб таълими укитувчилари, энг аввало, куйидаги куникмаларни эгаллаши лозим:

• тадкикот вазифаларини куя билиш ва турли методикалар ёрдамида укувчиларни туFри ечимни топишга йуналтириш;

• укитадиган фани буйича лаборатория-амалиёт машFулотларида тадкикот ишларини ташкил этиш;

• дарсдан ташкари вактларда укувчиларни тадкикотчилик фаолиятига кизиктириш (туга-раклар, лабораториялар ва бошка машFу-лотлар);

• укувчиларга нафакат дарсда, балки дарсдан ташкари вактларда хам дуч келинадиган мураккаб вазиятлардан чика олиш йулларини ургатиш;

• укувчиларни тадкикотчилик кобилияти ва куникмаларини бошка вазиятларда хам куллашга ургатиш.

Биз тадкикотимизнинг дастлабки боскичида талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш муаммосини ургандик. Жиззах политехника институти «Касб таълими» йуна-лишида таълим олаётган 1-4-курс талабалари-нинг тадкикодчилик куникмаларини шакллан-тиришга канчалик ахамият бераётганларини тахлил килиб курдик. Ёпик турда утказилган анкета суровида жами 138 нафар талаба ишти-рок этди. Талабаларга куйидаги мазмунда савол таркатилди. «Сизнингча, булажак укитувчининг касбий шаклланишда тадкикотчилик куникмалари канчалик ахамиятга эга?»2. Уларга берилган жавобнинг уч вариантидан бирини танлаш таклиф килинди:

1. Талим жараёнида булажак укитувчида тадкикотчилик куникмаларини шаклланти-ришга педагогик фаолиятдаги зарурий компонент сифатида караш шарт эмас.

2 Аскаров И.Б. Булажак касб таълими укитувчиларида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш боскич-лари. // «Касб-хунар таълими» назарий ва илмий-мето-дик журнали. Т., 2016, 1-сон. -30-35-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

Ч.

2. Булажак укитувчида тадкикотчилик ку-никмаларини шакллантириш уни касбий педа-гогик фаолиятга тайёрлашнинг мух,им шарти-дир.

3. Булажак укитувчида тадкикотчилик ку-никмаларини шакллантириш унинг келгуси-даги фаолияти учун зарур ва мух,имдир.

Тадкик этилаётган объектга нисбатан тала-балар муносабатининг уч варианти аникланди: ижобий, бетараф, салбий.

1-жадвалда булажак укитувчиларда тад-кикотчилик куникмаларини шакллантиришга талабалар муносабати акс эттирилган.

Жадвалда келтирилган маълумотларнинг тах,лили шуни курсатадики, булажак касб таъ-лими укитувчисида тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришнинг ах,амиятини бах,олашда курсдан курсга утган сари (1 -63,2%; 4 - 72,5%) ижобий фикр билдирган талабалар сони ортган. Суровномада иштирок этган талабаларнинг 25,7%и тадкикотчилик куникмалари ва малакаларининг касбий ах,амиятига бетараф булишган, 6,6%и булажак касб таълими укитувчисида тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришга салбий фикр билдиришган. Шунингдек, талабаларга куйи-даги савол берилди: «Сиз тадкикотчилик куникмалари деганда нимани тушунасиз?» Суровномада иштирок этган талабаларнинг 72%и тадкикотчилик куникмасини мустакил изланиш, тажрибалар утказиш, ижодкорлик кобилияти сифатида таърифлади, 15%и ихти-рочилик, яратувчилик, 5%и лойих,алаш деб билишади, 7%и бу борада тушунчага эга эмас-лигини айтишди. Демак, биринчи курсданок талабаларга тадкикотчилик куникмаларининг касбий-педагогик фаолиятдаги ах,амиятини кенгрок тушунтириш зарур.

Талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришда таълим муассасасининг мод-дий-техник базаси катта ах,амиятга эга.

Тадкикотчилик ишини ташкил этиш ва утказишда зарур моддий-техник ва педагогик шарт-шароитларни яратиш, тадкикот характе-ридаги укув фаолияти учун мавжуд жих,оз ва техника воситаларидан самарали фойдаланиш, шунингдек талаба ва укитувчининг иш жойини окилона жих,озлаш керак. Талабаларнинг тадкикотчилик фаолиятини самарали ташкил этиш учун куйидаги шарт-шароитлар ва мод-дий-техник база мавжуд булиши лозим.

Утказилган назарий тах,лиллар ва тажриба-экспериментал ишлар натижаларига асосла-

ниб фанлар буйича укиладиган маърузалар мазмунига ижодий масалалар ва уларнинг ечимини топиш методикалари х,амда бошка кушимча назарий материаллар, муаммоли вазиятлар киритилади. Шу боис, маърузалар укишда баъзан вакт етишмовчилиги кузати-лиши мумкин. Ушбу муаммо маърузанинг ахборот таъминотини, моддий-техник база-сини туFри ташкил этиш оркали х,ал килинади. Улар каторига энг биринчи навбатда куйи-дагиларни киритиш мумкин: кургазмали воси-талар, укитишнинг техник воситалари, электрон таълим ресурслари.

1. Кургазмали воситалар:

• реал воситалар (моделлар, коллекциялар, жих,озлар, аппаратлар ва бошка техник курилмалар);

• босма воситалар (расмлар, плакатлар, графиклар, жадваллар);

• проекцион материаллар (видеофильм, слайдлар).

Кургазмали воситалар куйидагиларга имкон беради: предметнинг замонавий ташки куриниши ва тарихий ривожланиши билан таништириш; х,одиса ёки жараёнлар хусусият-ларини таккослаш, улардаги узгаришлар х,акида тасаввурга эга булиш, мах,сулот ишлаб чикариш жараёнини лойих,алаш, мах,сулотни тайёрлаш ва ишлатиш боскичларини курсатиш; предметнинг тузилиши ва ишлаш тамойиллари билан таништириш, хавфсизлик техникаси х,акида тасаввурларни шакллантириш.

2. Укитишнинг техник воситалари: кино-проекторлар, диапроекторлар, эпипроектор-лар, фильмоскоплар, микроскоплар ва х,оказо.

Укув-кургазмали воситалардан фойдаланиш, кинофильмлар, видеофильмлар, мульти-медиалар, слайдлар такдимоти назарий маъ-лумотларни тушунтириш вактини сезиларли кискартиради, турли муаммоли вазиятларни яратиш ва талабалар олдига тадкикот вазифа-ларини куйиш имконини беради. Бунда кичик-кичик масалалар ечилади. Улар талабаларни далилларни тах,лил килиш, таккослаш, умум-лаштиришга ургатиши лозим. Укитишнинг техник воситаларидан фойдаланиш туфайли талабаларда кузатиш куникмаси шаклланади. Улар тадкикот ишларини утказиш жараёнида мух,им роль уйнайди.

3. Электрон таълим ресурслари. Улар каторига электрон дарслик ва укув куллан-малар, мультимедиалар, виртуал стендлар,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

48 КАСБИЙ ТАЪЛИМ / ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

1-жадвал. Талабаларнинг булажак ук,итувчиларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришга муносабати.

Талабаларнинг муносабати Курслар, талабалар Уртача киймат

1-курс (74 талаба) 2-курс (72 талаба) 3-курс (68 талаба) 4-курс (65 талаба)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ижобий 63,2% 64,4% 71,4% 72,5% 67,7%

Бетараф 28,6% 28,6% 24,1% 21,7% 25,7%

Салбий 8,2% 7,0% 4,5% 6,2% 6,6%

электрон луFатлар, маълумотномалар, электрон кургазмалар киради.

Укув лабораториялари. Укув лаборатория-ларининг моддий-техник базаси талабаларда турли экспериментларни амалга ошириш, аклий ва амалий фаолиятларни ташкил этиш, тадкикот муаммоларини куйиш ва ечиш, тадкикот ишини фаоллаштирувчи усул ва методларни куллаш куникмаларини шакллантиришга хизмат килади.

Шу сабабли укув лабораториялари жадвал-лар, схемалар, махсус адабиётлар билан ишлаш, хисоботларни тайёрлаш учун мебел-лар, жихозлар, тадкикот ишларини бажариш учун зарур булган лаборатория ускуналари (курилмалар, улчов асбоблари, техник восита-лар) билан таъминланиши керак. Баъзи лолларда лабораторияда тадкикот ишларини утказиш учун айрим курилмаларни талабаларнинг узлари тайёрлайдилар. Бу эса уларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришга катта ёрдам берди.

Укув устахоналари. Укув устахоналарининг моддий-техник базаси (мавжуд курилмалар, станоклар ва техник воситалар) тадкикотчилик фаолияти объектларини лойихалаш ва тайёрлаш учун белгиланган талабларга жавоб бе-риши зарур.

Талабаларнинг тадкикотчилик фаолиятини ташкил этишда баъзи кийинчиликларга дуч келишлари табиий холдир. Булар: укув хона-лари ва лабораторияларда ускуналарнинг етишмовчилиги ёки эскирганлиги; машFулот-лар учун илмий-техник ва педагогик адабиёт-ларнинг камлиги; талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришга оид илмий-назарий ва методик таъминотнинг етарлича яратилмаганлиги.

Демак, талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш методикасини ишлаб чикишда юкорида келтирилган дидактик талабларга амал килиниши керак.

Талабаларни тадкикотчилик фаолиятига тайёрлаш жараёнининг самараси ахборот таъ-

минотига ва уни максадли равишда педагогик жихатдан бошкаришга боFлик. Хар кандай тадкикотчилик жараёни бир неча боскич-лардан иборат: масала ечимига эришишнинг умумий йуналишини белгиловчи концепцияни аниклаш; масала шарти ва ечимини аниклашга оид ахборотлар йиFиш; масалани ечиш услу-бини танлаш ва уни текшириб куриш1.

Тадкикотчиликнинг ахборот таъминотини таъминлаш энг мухим боскич булиб, масала ечимини топишнинг стратегияси ва тактика-сини ишлаб чикиш асоси хисобланади. Тадкикотчиликнинг ахборот таъминотини таъмин-лашда куйидаги тамойилларга таянилади: ахборотлар карама-каршилигини аниклаш; максадни асослаш; ахборотларни тахлил килиш ва масала ечимини шакллантириш; ечим услубини танлаш; ечим вариантларини бахолаш; макбул ечимни кабул килиш.

Бунда назарий ва образли фикрлаш, тасав-вур, идрокнинг чукурлиги ва кенглиги, муста-киллик ва иш-фаолиятини танкидий бахолаш мухим хисобланади. Айни холда катта хажм-даги ахборотларнинг мавжудлиги талаб кили-нади. Шуни айтиш керакки, ахборотларнинг етишмаслиги ижодий фаолият суръатига сал-бий таъсир курсатади. Кашф этилган ихтиро-лардан бехабарлик натижасида мавжуд ихти-ронинг «кайта яратилиши» холатлари куза-тилади.

Тадкикотчилик куникмасини шаклланти-ришнинг мухим шарти амалий фаолиятдир. Укитувчининг асосий вазифаси — мазкур фао-лиятни ташкил этиш шакли, методи, восита ва йуналишларини белгилаб беришдир. Бунинг учун таълим олувчиларни зарурий ахборотлар билан таъминлаш зарур.

Талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш фаолияти укув-тарбия жараё-нини оптималлаштиради. Шунинг учун талаба-

1 Турматов Ж.Р. Укувчилар тадкикотчилик фаолиятини ташкил этишга булажак касб таълими укитувчиси тайёр-гарлигини шакллантириш жараёнини моделлаштириш. // «Педагогик махорат» назарий ва илмий-методик жур-нали. Бухоро: БухДУ, 2012, 2-сон. -19-23-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

Ч.

ларда тадкикотчилик куникмаларини шакл-лантириш буйича ягона ахборот мухитини яратиш зарур.

Шуни эътиборга олиш зарурки, талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш учун хеч кандай кушимча маблаF ажратил-майди. Холбуки, талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш ва ривожлан-тириш учун мотивация зарур.

Талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш учун куйидагиларни тавсия этамиз:

- айни мавзу буйича доимий равишда таж-риба алмашиш, сухбатлар, мунозаралар утка-зиш;

- таълим муассасаларининг ишлаб чикариш билан алокасини фаоллаштириш;

- айни муаммони ёритишга оммавий ахборот воситаларининг имкониятидан фойдала-ниш;

- иктидорли ёшлар ва мураббийларни кул-лаб-кувватлаш дастурини ишлаб чикиш;

- талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш буйича доимий равишда кургазмалар ташкил этиш;

- талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш ишлари ва фаолиятини раFбатлантириш тизимини ишлаб чикиш;

- талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш буйича укув фильмлари ва мультимедиалар яратиш ва бошкалар.

Юкорида таъкидлаб утилган муаммоларни чукур урганиш ва бу борадаги ишларни изчил йулга куйиш талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришни фаоллашти-ради.

Хулоса килиб айтганда, фаннинг ривожла-ниши ва тадкикотчилик бир-бирини такозо этади. Ижодий фаолиятни ташкил этиш жараё-нини ахборотлар билан таъминлаш муайян даражада бошкариш йуналишларини уз ичига олади. Укув машFулотини таълим методлари билан бойитиш укитиш мантиFини бузмаслиги керак. Педагогик технологиялар талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш учун кенг имкон яратади. Бунинг учун зарурий укув материаллари ва маълумотларни йиFиш хамда улардан машFулот жараёнида самарали фойдаланиш лозим.

Адабиётлар руйхати:

1. Аскаров И.Б. Булажак касб таълими укитувчиларида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш боскичлари. // «Касб-хунар таълими» илмий методик жур-нали. Т., 2016, 1-сон. -30-35-б.

2. Турматов Ж.Р. Укувчилар тадкикотчилик фаолиятини ташкил этишга булажак касб таълими укитувчиси тайёргарлигини шакллантириш жараёнини моделлаштириш. // «Педагогик махорат» назарий ва илмий-методик журнали. Бухоро: БухДУ, 2012, 2-сон. -19-23-6.

3. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. — М.: «ВЛАДОС», 1999. Кн. 1: Общие основы процесса обучения. -С. 576.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.