Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШДА СИНЕРГЕТИК МЕТОДОЛОГИЯНИНГ АҲАМИЯТИ'

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШДА СИНЕРГЕТИК МЕТОДОЛОГИЯНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
539
95
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / синергетика / метод / методология / флуктуация / бифуркация / аттрактор / бифуркация нуқтаси / тизим / очиқ тизим / тартибот / тартибсизлик / ислоҳот / миллий таълим тизими. / образование / синергетика / метод / методология / флуктуация / бифуркация / аттрактор / точка бифуркации / система / открытая система / порядок / хаос / реформа / национальная система образования.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Эргашева Махбуба Хотамбековна

Мақолада таълимни ислоҳ этишда янги-янги методологик принциплардан фойдаланиш лозимлиги, унинг натижасида самарали ечимга келиш мумкин эканлиги таҳлил этилган. Таълим жараёнини фалсафий таҳлил этишда бошқа фалсафий методологиялар билан бир қаторда синергетик методологиядан фойдаланишнинг аҳамияти муҳим эканлиги асосланган. Маънавий-ахлоқий таълим-тарбиянинг миллий илдизларини ҳар томонлама чуқур ўрганиш, уни мустақиллик тарбияси, мафкураси ғояси нуқтаиназаридан таҳлил этишимиз, бу соҳада илмий-тадқиқот ишларини кенг йўлга қўйиш зарурат ҳисобланиши таъкидлаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ СИНЕРГЕТИЧЕСКОЙ МЕТОДОЛОГИИ В ИЗУЧЕНИИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

В статье анализируется необходимость использования новых методологических принципов в реформировании образования. Обоснована важность использования синергетической методологии наряду с другими философскими методологиями при философском анализе образовательного процесса. Отмечается, что необходимо тщательно изучить национальные корни духовно-нравственного воспитания, проанализировать их с точки зрения идеи воспитания независимости, идеологии, провести масштабные исследования в этой области.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШДА СИНЕРГЕТИК МЕТОДОЛОГИЯНИНГ АҲАМИЯТИ»

Эргашева Махбуба Хотамбековна,

Самарканд давлат университети, Фукаролик жамияти ва миллий foa кафедраси доценти, фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори.

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАДК.ИК, ЭТИШДА СИНЕРГЕТИК МЕТОДОЛОГИЯНИНГ А^АМИЯТИ

УДК: 1:371

ЭРГАШЕВА М.Х. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАДЩК ЭТИШДА СИНЕРГЕТИК МЕТОДОЛОГИЯНИНГ АЦАМИЯТИ

Маколада таълимни ислох этишда янги-янги методологик принциплардан фойдала-ниш лозимлиги, унинг натижасида самарали ечимга келиш мумкин эканлиги тахлил этил-ган. Таълим жараёнини фалсафий тахлил этишда бошка фалсафий методологиялар билан бир каторда синергетик методологиядан фойдаланишнинг ахамияти мухим эканлиги асосланган. Маънавий-ахлокий таълим-тарбиянинг миллий илдизларини хар томонлама чукур урганиш, уни мустакиллик тарбияси, мафкураси foa^ нуктаи- назаридан тахлил этишимиз, бу сохада илмий-тадкикот ишларини кенг йулга куйиш зарурат хисобланиши таъкидлаб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим, синергетика, метод, методология, флуктуация, бифуркация, аттрактор, бифуркация нуктаси, тизим, очик тизим, тартибот, тартибсизлик, ислохот, миллий таълим тизими.

ЭРГАШЕВА М.Х. ЗНАЧЕНИЕ СИНЕРГЕТИЧЕСКОЙ МЕТОДОЛОГИИ В ИЗУЧЕНИИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

В статье анализируется необходимость использования новых методологических принципов в реформировании образования. Обоснована важность использования синергетиче-ской методологии наряду с другими философскими методологиями при философском анализе образовательного процесса. Отмечается, что необходимо тщательно изучить национальные корни духовно-нравственного воспитания, проанализировать их с точки зрения идеи воспитания независимости, идеологии, провести масштабные исследования в этой области.

Ключевые слова и понятия: образование, синергетика, метод, методология, флуктуация, бифуркация, аттрактор, точка бифуркации, система, открытая система, порядок, хаос, реформа, национальная система образования.

ERGASHEVA M.X. THE IMPORTANCE OF SYNERGETIC METHODOLOGY IN THE STUDY OF THE EDUCATIONAL PROCESS

The article analyzes the need to use new methodological principles in the reform of education, as a result of which an effective solution can be reached. It is based on the importance of synergetic methodology implementation along with other philosophical methodologies in the philosophical analysis of the educational process. It was noted that it is necessary to thoroughly study the national roots of spiritual and moral education, to analyze it in terms of the idea of independence educating ideology, to conduct extensive research in this area.

Key words and concepts: education, synergetic, method, methodology, fluctuation, bifurcation, attractor, bifurcation point, open system, order, disorder, reform, national education system.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

Кириш. Жахонда бугунги кунда турли гло-бал муаммолар - экологик халокатлар, терроризм, экстремизм, одам савдоси, гиёхвандлик каби иллатлар халкаро хавфсизликка тахдид солаётган бир пайтда бунёдкор Fояларни узида мужассам этган, одамларни эзгуликка даъват эта оладиган миллий таълим тизимини такомиллаштириш ва ислох этиш хозирги даврдаги мураккаб илмий-концептуал муам-моларни тахлил килишда, мафкуравий имму-нитетни шакллантиришда, миллий узликни англашда мухим амалий ахамиятга эга.

Мустакилликнинг илк йилларидан бошлаб юртимизда таълим тизимини ислох этишга катта эътибор каратилди ва бугунги кунга келиб сохада маълум ютукларга эришилди. Узлуксиз таълим тизимида, хусусан, мактаб-гача таълим, умумий урта таълим, урта мах-сус, касб-хунар таълими, олий таълим, кад-рлар малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш, мактабдан ташкари таълим турларида катта узгаришлар юз берди.

Аммо шуни таъкидлаб утишимиз лозимки, ханузгача миллий таълим тизимимиз ягона бир ривожланиш тизимига эриша олмади. Биз таълим тизимини ислох этишда утган вакт мобайнида бир нечта ривожланган мамла-катлар тажрибасидан фойдаланишга харакат килдик, хали хам шу йулдан бормокдамиз.

Албатта, ривожланган мамлакатларнинг синовдан утган тажрибасини урганишимиз лозим, лекин шу тажрибалар асосида миллий таълим тизимимизни уз йуналишини топа олмасак таълимдаги ислохотлар бизнингча самарали давом этмайди.

Бизга маълум, Япония тажрибаси, Хитой давлати тажрибаси, яъни таълимни ислох этишнинг илк боскичида ривожланган дав-латлар тажрибасидан фойдаланган. Аммо, бу мамлакатлар ривожланган мамлакатларни таълимдаги ютукларини урганган холда уз миллий таълим тизимини ярата олганлиги учун хам бугунги кунда таълим сохасида улкан ютукларни кулга киритди.

Бизнинг аждодларимиз азалдан таълим ва фанга жиддий эътибор каратганлар. Азалдан Марказий Осиё замини илм-фан маркази булиб, турли мамлакатлар бизнинг олим-лар тажрибасига таянгани тарихдан маълум. Бу мухитни бугунги кунда хам жонлантириш, таълим жараёнини ислох этишда, тадкик ва

тахлил этишда янгича ёндашув зарурат деб хисоблаймиз.

Мамлакатимизда хар жихатдан ривожланган кишини тарбиялаш муаммоси хозирги куннинг асосий талаби булиб турибди. 2017-йил 7-февралдаги «Узбекистон Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги фар-монда ижтимоий соха, хусусан, таълим ва илм-фан сохаларини такомиллаштириш бора-сида катор вазифалар белгиланган. Хужжатда таълим муассасаларининг моддий-техник базасини мустахкамлаш, янги таълим муас-сасалари куриш, мавжудларини реконструкция килиш ва капитал таъмирлаш бароба-рида уларни замонавий укув ва лаборатория жихозлари, компьютер техникаси, укув-методик кулланмалар билан таъминлаш назарда тутилган.

2017-2021-йилларда Олий таълим тизимини тубдан такомиллаштириш дастурини ишлаб чикиш, укув дастурларини янада замо-навийлаштириш, пуллик хизматлар курсатиш ва молиялаштиришнинг кушимча манбала-рини излашда олий укув юртларининг вако-латларини кенгайтириш йули билан уларнинг мустакиллиги боскичма-боскич ривожланти-риб борилмокда.

2017-2018 йилларда Узбекистон Республи-каси Президенти ва Вазирлар Махкамасининг етмишга якин фармон, карор ва фармойиши кабул килинди. Бу том маънода таълим тизи-мидаги узгариш ва янгиланишлар жараёнини бошлаб берди.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2017 йил 14 мартдаги "Урта махсус, касб-хунар таълими муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК.-2829-сон, 2017 йил 20 апрел-даги "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-2909-сон карорлари хамда 2018 йил 21 сентябрдаги "2019-2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5544-сон фармони бу борада мухим хисобланади. Жамиятимизнинг ижтимоий-иктисодий, маданий жихатдан тараккиёти бевосита унинг маънавий-ахлокий негизлари-нинг ривожланиши билан узвий боFлик.

Аммо кейинги йиллардаги таълим жараёнини ислох этишда айнан маънавий-ахлокий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

негизни шакллантириш учун мухим булган ижтимоий фанлар сохасини таълим жараёни-дан йироклаштиришга киришилган асоссиз ва тушунарсиз ислохотлар бизнингча келажакда кишиларимизнинг маънан кашшоклашувига, мафкуравий иммунитети заифлашиб кети-шига, Fарб дунёкараши кучайиб, миллий онг, миллий ^урур туЙFуларининг сусайиб бори-шига олиб келиши мумкин.

Мацсад. Шунинг учун хам, максадимиз таълимни ислох этишда янги-янги методо-логик принциплардан фойдаланиш лозимки, унинг натижасида самарали ечимга келин-син. Биз таълим жараёнини фалсафий тахлил этишда бошка фалсафий методологиялар билан бир каторда синергетик методология-дан фойдаланишнинг ахамияти мухим эканли-гини таъкидламокчимиз.

Мацола мавзуси буйича изланиш-лар. Республикамизда синергетика йуналиши буйича бир канча диккатга сазо-вор тадкикотлар амалга оширилди. Айникса, О.Файзуллаев, М.Абдуллаева, Б.Каримов, Б.Тураев, К.Назаров, Н.Шермухаммедова, Ш.Кушоков, И.Хошимова, З.К,одирова, О.Бозоров, Б.Рахманов каби олимларимиз бу борада самарали изланишлар олиб бориш-ган1.

Мацоланинг илмий мохияти. Ушбу маколанинг илмий мохияти шундан ибо-ратки, тадкикот натижасида таълим жараёнини синергетика методологиясининг имко-ниятларидан кенг фойдаланиш механизм-ларини такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар келтирилган. Таълим система-сини тахлил этишда синергетик ёндашув ва бундай ёндашувнинг узига хос жихатларини илмий-фалсафий нуктаи назардан асосла-нади. Шунингдек, тадкикот ишида баён этил-ган хулосалар ушбу йуналишдаги кейинги

1 Кушоков Ш. Табиатшунослик фалсафаси. СамДУ, 2004; Назаров К. Билиш фалсафаси. -Т.: Университет, 2005: Файзуллаев О. Фалсафа ва фанлар методологияси. Т.: Фалсафа ва хукук институти, 2006; Абдуллаева М.Н. Философия случайности. «Синергетика: Ривожланиши ва истикболлари», -Т., 2010; Тураев Б.О. Оламнинг синергетик фазо ва вакт манзараси // Синергетик парадигма: муаммо ва имкониятлар. Илмий-назарий семинар материаллари.-Т.: Фалсафа ва хукук институти, 2013; Рахманов Б. Инсон рухий-маънавий уз-узини ташкиллаштиришининг фалсафий илдизлари.-Самарканд.: Имом Бухорий халкаро маркази нашриёти, 2015; Тураев Б ва б.лар. Синергетика: мохияти, шак-ллари ва ривожланиш конуниятлари. -Т.: Узбекистон миллий кутубхонаси, 2017.

тадкикотлар учун муайян назарий манба булиб хизмат килади.

Ушбу илмий ишимизда тадкикот объекти сифатида таълим жараёни олинди. Маколада анализ, синтез, таккослаш, системали ёндашув ва синергетик методлардан самарали фойда-ланилди.

Илмий билиш жараёнида турли методлардан фойдаланилади. Умумий даражасига кура, улар кенг ёки тор куламда кулланилади. Хар кандай фан уз предметини урганишда у ёки бу объектнинг мохиятидан келиб чикувчи турли хусусий методлардан фойдаланади. Хуш, методология нима? Унинг кандай хусусият ва узига хослиги бор? Качон кандай методлардан фойдаланиш максадга мувофик?

Бу каби саволларга фалсафа фани доира-сида маълум жавоблар бор. Файласуф олим О.Файзуллаев таъкидлаганидек, методология-нинг мохияти фалсафадир. Фалсафа хакконий булса, методология хам туFри булади. Ва аксинча, хакикий методологиялар туFри фалсафа билан якунланади. Методология бир томондан, шу фанларнинг бошланишида уларга туFри йул курсатувчи илм. Методология - фанларнинг "дирижёри"дир21.

Синергетик таълимот вужудга келиши натижасида оламнинг постноклассик манзараси шаклланди. Бу оламга янгича методо-логик нуктаи назардан ёндашувдир. Олим-лар, тадкикотчилар борлик, жамият, инсон туFрисида янгича фикр юрита бошлашди. Чунки бугунги кунда глобаллашув, тараккиёт жадал суръатлар билан кечаётган бир даврда янгича тафаккур тарзига эга булиш, хар бир тадкикот объектини хар томонлама энг янги методлар оркали урганиш давр талаби-дир. Хозирги даврда ижтимоий фан мето-дологиялари асосий эътиборини синергетика Fоялари ва у билан боFлик хаос наза-рияси тобора купрок узига жалб этмокда. Синергетиканинг асосий назариялари пайдо булишини Илья Пригожин - кимёвий физика сохасидаги Нобель мукофоти лауреати, бель-гиялик олимнинг илмий фаолияти билан боFликдир. Синергетика уз-узини ташкиллаш-тириш назарияси, мураккаб динамик тизим-лар тараккиётининг номунтазам даврларда холати кескин узгариши мумкин булган уни-

21 Файзуллаев О. Фалсафа фанлари методологияси. -Т.:

Фалсафа ва хукук, 2006. - Б.34.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

версал конуниятлар т^рисидаги таълимот-дир.

Синергетик методологиянинг

тасдикланиши фалсафий карашлар ривож-ланишига сабаб булди. Синергетика (узини ташкил килиш назарияси) хаос ва тартиб-нинг холатини чегаралаш заруратини бел-гилайди. Синергетика илмий йуналиши вужудга келгунига кадар ночизикли, мувоза-натсиз, бетартиб холатларга ижобий муно-сабатда булинмаган. Айнан синергетика таъ-лимоти туфайли тартибсизлик (хаос) холати хам тараккиёт учун, янги тизим хосил булиши учун мухим ахамият касб этиши исботланди. Синергетикада баркарорлик ва хаос категори-яларининг узаро муносабати хам урганилади. Мазкур илмий соха тадкикотчиларининг фикрига кура хар кандай эски тузилма янги тузилма билан алмашинар экан, даст-лаб бекарорлик, хаос юз беради, тизимдаги унсурлар баркарорлигига путур етади12.

Айнан таълим тизимидаги жараёнлар хам утган йиллар (мустакиллик йиллари) худди шу каби эски тузилма янгиси билан алмаш-ган даврдан бошлаб мувозанатли ва мувоза-натсизлик орасида доимий кураш бораётган куринишда намоён булиб келмокда. Синергетик таълимотга кура бу жараёнда бифуркация нуктасидаги холатни узгаришида оддий тасодиф хам мухим ахамият касб этиши мум-кин. Тадкикот максадимиз асосида биз таъ-лим жараёнини айнан синергетика нуктаи назаридан тадкик этар эканмиз, унинг асосий категориялари хакида кискача тушунтириш бериш туFри булади. Синергетиканинг асосий категорияларига бифуркация, флуктуация, аттрактор, динамик хаос, тартибсизлик, тарти-бот билан бир каторда унинг асосий принци-пларига очиклик, ночизиклилик, когерентлик каби принципларни киритишимиз мумкин.

Аттрактор (ингл. АИгаС: - жалб килмок, узига тортмок деган маънони билдиради) деб вакт утиши билан динамик система интила-диган харакат режими ва тартиботига айти-лади21. Менимча мамлакатимизда таълим тизими интиладиган харакат режими ва тар-тиботи бугунги кунда етарли даражада шак-

12 Бозоров Д. Синергетик парадигма. - Т.: Тафаккур , 2010. - Б.20.

21 Бозоров Д. Синергетик парадигма. - Т.: Тафаккур,

2010. - Б.47.

лланмаган. Аммо тадкикотлар давомида як,ин йилларда бу муаммо уз ечимини топади.

Бифуркация - мувозанат холатидан узок булган, узига хос критик нуктага якин булган, унинг атрофида бекарор буладиган холат. Бундай холатда система озгина таъсир нати-жасида уз холатини кескин узгартириши мумкин. Бу холат эса хаосдан тартиб келиб чикишини характерлайди. Демак, бифуркация нуктаси атрофида доим тасодифийлик хукмронлик килади. Бу маънода бифуркация нуктасини системаларни туташтирувчи нукта хам дейиш мумкин.

Флуктуация эса илмий адабиётларга кура (лотинча ЯисШа1:ю, яъни тебраниш деган маъ-нони билдиради) физик катталикларнинг уртача холатидан тасодифий оFишлар, у куп сонли кисмчаларга эга системани характерлайди. Булардан ташкари диссипатив система ва динамик хаос тушунчалари хам синергетика таълимотига хосдир.

Синергетика хос булган "уз-узини ташкил-лаш" тушунчаси бутун кисмларининг "уз-узини тартиблаши" хамдир. "Тартиб" ва "тартибсизлик" категорияларининг мазмуни нисбийдир. Биз тартибсизликни хеч кандай конуниятга буйсунмайдиган тушунча сифатида тушун-маслигимиз лозим. Чунки бир система учун тартибсиз булган холат бошка бир система учун тартибот булиши мумкин. Бу тушунча туFрисида фикр юритиб, Ю.Л.Климантович "агар биз тартиб ва хаос принципларини фаркланишига эътибор каратадиган булсак, тартибланганлик даражасида икки холатни солиштириб куриш имкониятига эга буламиз. Булар уз-узини ташкиллаштириш ва уз-узини ташкиллаштирмасликдир" деб ёзади32.

Бизга маълумки, синергетик тамойилларга биноан хар кандай очик система ривож-ланиш, тараккиёт жараёнида мувозанат холатидан узоклашиб, критик нуктага, яъни бифуркация нуктасига якинлашиши мумкин. Шу нуктаи назардан биз таълим тизи-мини хам очик тизим сифатида эътироф эта оламиз. Демак таълим тизимини очик тизим булганлиги учун хам синергетик методология объекти сифатида тахлил эта оламиз. Систе-манинг мувозанат холатидан узоклашиши унинг хаос холатига утишига ва натижада

32 http://uchebmkionlme.com/estestvozname/

kon1sep1siyi_suchasnogo_prirodoznavs1va_-_karpov_ya_s/ sinerge1ika_narodzhennya_poryadku_

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

к,алк,иб турувчи, бек,арор булиб к,олишига олиб келади. Айнан бундай к,алк,иб турувчи, тартибсиз холат туфайли к,андайдир бир алохида тасодиф ёки таъсир система холатини узгартириб юбориши синергетик нук,таи-назардан флуктуация холати дейилади. Бундай флуктацион холатлар таълим тарак,к,иётида куп маротаба учраши мумкин.

Яъни хар бир таълим ислохотлари жараё-нида флуктация холатлари руй бериши мумкин. Флуктуацион холатдан критик нук,тага караб интилиш, яъни система интилади-ган харакат режими, тартиботи аттракторни юзага келтиради ва айнан флуктуация холати купинча хаос тартибга утиши билан намоён булади. Яъни, "тизимда кучли мувозанат-сизлик холатининг юзага келиши ок,ибатида тизим баркарорлигини йук,отади. Бундай холатни тавсифлайдиган параметрлар критик деб номланиб, бу критик холатдан мумкин булган янги баркарор холатларнинг бирига сакраш оркали утилади.

Тизим ривожи йулининг бундай тармок,ланиш имконияти бифуркация нук,таси деб номланади. Эхтимол булган холатларнинг кайси бирига утиш тасодифнинг ишидир: бифуркация нуктасида куп сондаги флукту-ациялар содир булиб, улардан бири тасо-дифан тизимни янги барк,арор холатга олиб чикади"11.

Бугунги кунда хам мамлакатимизда айнан ана шундай барк,арор холатга утиш сари интилиб келинмокда. Вахоланки ривожлан-ган мамлакатлар хам барк,арор холатга келиш учун бек,арор боск,ичларни босиб утишган. Масалан Японияда 1868 йилларда замонавий таълимнинг илк устунлари яратилган булса, 1886 йиллардан бошлабгина систематик таълим тизими яратила бошлади. Бу боск,ич хам 1917 йилгача давом этди. Замонавий таълим боск,ичи эса 1945 йилдан хозирга к,адар давом этиб келмокда. Демак таълим тизимида токи ривожланиш боск,ичига эришишга к,адар тартиб ва тартибсизлик орасида узаро урин алмашиш холатлари булиши табиий.

Шуни хам айтиб утмоFимиз лозимки, ман-баларга кура: "Мувозанат холатидан узок, булган, узига хос критик нук,тага як,ин булган, унинг атрофида тизим бек,арор буладиган

11 Ровинский Р.Е. Самоорганизация как фактор направ-

ленного развития // Вопросы философии. 2002. - №5. -

С.67.

Холат бифуркация дейилади. Бундай холатда система озгина ички ёки ташки туртки окибатида уз холатини кескин узгартириши мумкин"22.

Масалан иккинчи жахон уруши туфайли айрим ривожланган давлатлар харбийлашган таълимнинг чуккисига эришди. Ёки бугунги кунда бутун дунё соFликни саклаш тизимига хавф солиб турган коронавирус пандемияси туфайли хам таълимнинг янада ривожланган сохалари шаклланмокда. Демак кандайдир бир тасодифлар хам тараккиётнинг кайсидир бир сохалари учун ахамиятли эканлигини таъ-кидлаб утиш лозим.

Шу маънода таълим жараёнини бево-сита синергетика методининг объекти сифа-тида тахлил этишимиз максадга мувофикдир. Шу уринда савол туFилади: синергетик метод асосида урганилаётган объект кандай хусу-сият холатида булиши керак? Бунга рус олими В.В.Губарев шундай жавоб беради: "Синергетика методининг тадкикот объекти ночизикли, бекарор, очик, диссепатив, коге-рент, кооператив, уз-узини ривожлантирувчи, хаотик, тирик ва нотирик, табиий ва сунъий шароитда мавжуд була оладиган синергетик тизимлардир"31. Таълимда айнан шундай сифат ва хусусиятларни топиш мумкин.

Эътиборли томони, урганиш жараёнида янги ёндашувнинг узига хослиги шундаки, унда узаро хамкорлик ва боFликлик асосида масалага муносабат билдирилади. Бизга маъ-лумки кооператив ёндашув, яъни тизимларни урганишда хамкорликда ёндашиш масаласи синергетика методининг энг асосий прин-ципларидан биридир. Г.Хакен хам ушбу тер-минни танлашига айнан хамкорликни ифо-даловчи сузни излагани хакидаги фикрла-рини синергетиканинг 30 йиллигига баFишлаб берган интервьюсида шундай дея изохлайди: "Синергетика сузини танлашимга сабаб фан-даги куплаб сохалар юнон терминлари-дан фойдаланишади. Мен шундай суз изла-димки, у хамкорликдаги фаолиятни, тизим-даги уз-узини ташкил этувчи умумий энерги-

22 Современная западная философия. - М.: Политиздат, 1991. - С. 276.

31 Губарев В.В. Наука-ли синергетика? // Вопросы философии, 2009. №10. - С.162

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

яни ва янги тузилмалар яратишга интилишни ифодалаши лозим эди"12.

Методлар орасида биз энг куп муро-жаат киладиганимиз - системали ёндашув ва тарихийлик методлари хисобланади. Системали ёндашув - умумилмий билимнинг тармокланган сохаси булиб, унинг предме-тига редукция, яхлитлик ва контрредукция-нинг методологик муаммолари хам киради. Бу уринда шуни кайд этиб утиш керакки, редукция, яхлитлик ва контрредукция тамойиллари айни бир объектни хар хил даражада куриш имконини беради. Бунда аникланган хосса-ларга, агар объект ривожланаётган оламнинг ягона тизимига кушилган яхлитлик сифатида тулик тавсифланган булса, тулдирувчанлик тамойили нуктаи назаридан караш лозим.

Тарихийлик тамойилига кура - объектни келиб чикиши ва ривожланишига боFлаб, уни муфассал урганиш мумкин. Фан ва техниканинг мураккаб объектларини урганишга утиш системали ёндашув методи-нинг кенг таркалишига, уни турли сохаларида кулланишга ундади23.

Таълим жараёнини тадкик этишда айнан системали ёндашув усулини куллашни илгари суришимизга сабаб бу усул синергетик методлар билан бевосита боFликдир. Синергетик методларга биноан урганилаётган объекти-миз айнан мураккаб ва очик система булиши керак экан, албатта, синергетика методоло-гияси билан бир каторда системали ёндашув методи хам таълим жараёнини тахлил этишда мухим урин тутади. Бу ёндашув объектларни тизимли сифатида тахлил килишнинг узига хос услубий тамойиллари ва талаблари маж-муидан иборат. XIX аср урталаригача тадкик килинаётган объектни айрим кисмларга булиб урганиш устувор булган тизимли ёндашув усули эса объектнинг бир бутунлигига, унинг унсурларини узаро алокадорлигига урFу беради31. Хозирги замон фан ютукларига таяниб айтсак, системали ёндашув - фанда турли объектларни системалар сифатида тадкик этишни назарда тутадиган методо-

12 Хакен Г. Синергетика 30 лет. // Вопросы философии,

2001. №3.

23 Фалсафа энциклопедик луFат. - Т.: Фалсафа ва хукук

институти, 2010. - Б.243.

31 Кушоков С.Ш. Синергетика ва ундаги парадигмал тушунчаларни туркумлаш муаммоси. Синергетиканинг табиий, илмий ва фалсафий муаммолари. - НамДУ, 2009. - Б.180.

логик тамойил (талаб)лар мажмуи. Макола муаллиф олиб борган илмий тадкикот нати-жаларига асосан мазкур талабларга фикри-мизча куйидагилар киради:

а) хар бир элементнинг тизимдаги урни ва функцияларига боFликлигини аниклаш, бунда бутуннинг хоссалари унинг таркибий кисмлари хоссаларининг йиFиндисига боFлик булмаслигини эътиборга олиш;

б) тизимнинг характери унинг алохида таркибий кисмлари, хусусиятлари хамда унинг тузилиши хоссаларига кай даражада боFликлигини тахлил килиш; Демак таълим-нинг максади етук, хар жихатдан мукаммал, билимли ва маънавиятли комил инсонни шак-ллантиришдир. Бу жараён таълим тизимининг барча кисм ва булакларига хос. Бу система-даги тузилиш хоссалар билан боFликлиги ва уларнинг узаро вобасталигини билдиради.

в) система билан мухитнинг узаро алокалари механизмини тадкик килиш; Бу хам энг мураккаб жараён. Таълим тизими кайси даврда, кандай мухитда ривожланмасин хамиша узи мавжуд булган давр мухити билан алокадорликда тадкик этилади.

г) мазкур тизимга хос булган даражалилик-нинг хусусиятини урганиш;

д) тизимни хар томонлама, куп жихатли тавсифлашни таъминлаш; таълимнинг барча фалсафий тавсифлари, тарих, социология, филология, фалсафа, педагогика, психология ва х.к фанлар тизимида тахлил этилиши унинг характерини белгилайди.

е) тизимга динамик ривожланаётган яхлитлик деб караш. Биз урганаётган объект шакл жихатидан умуман узгармас булса-да, унинг маънавий ва Fоявий томондан узгариб туриши, янгиланиши системада ривожланиш динамикаси мавжудлиги таъминлайди.

«Уз-узини ташкил этиш» тушунчаси системали ёндашувнинг мухим тушунчасидир. Мазкур тушунча таркибий кисмлари уртасидаги алокалар катъий эмас, балки эхтимолий хусу-сиятга эга булган мураккаб, очик, уз-узини ривожлантирувчи тизим (тирик хужайра, организм, биологик популяция, одамлар жамоаси ва ш.к.)ни яратиш, ривожлантириш ёки такомиллаштириш жараёнини тавсиф-лайди. Хозирги замон фанида уз-узини ташкил этувчи тизимлар уз-узини ташкил этиш умумилмий назарияси-синергетиканинг

тадкикот предметини ташкил килади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

Тизимда тартибсизликнинг пайдо булиши учун ташки мухитнинг таъсири, ташки куч керак. Натижада бекарорлик пайдо булади. Тартибсизлик пайдо булгандан кейин ташки куч керак эмас, энди ички кучлар етади. Оламда руй берадиган ходисалар, жараён-лар, умуман зиддиятли экани хаммага маълум. Тартиблилик ва тартибсизлик, баркарорлик ва бекарорлик, уЙFунлик ва узгарувчанлик шу жумладандир. Таълим жараёнида хам хамиша баркарорлик ва бекарорлик, уЙFунлик ва узгарувчанлик холатлари кузатилади. Доим бир хилда, бир текис чизикли ривожлан-майди. Таълимнинг ривожланиши, тараккиёти бекарор, тартибсиз холатлар натижаси махсули сифатида юзага келади. Тартибсизлик бор экан, унинг ечими сифатида тартиб юзага келади. Синергетика асосчиларидан бири булмиш И.Пригожин хам "бекарорлик ривож-ланиш меъёри, баркарорлик эса турFунликка олиб келади11 дея жуда окилона фикр бил-дирган.

Тартиб ва тартибсизликнинг алокадорлиги, ривожланишнинг куп тармоклилиги ёки систе-мадаги чизиксиз ривожланиш концепциясини синергетик методология асослаб бера олади. Система мураккаблилиги, ночизиклилиги, флуктуацион жараёнларга чамбарчас боFланиб кетганлари, узига хос бифуркация нукталарига эгалиги ва ходисаларнинг схоластик табиатга эгалиги билан купрок синергетик методология конуниятларига буйсунувчи жараёндир22.

Синергетика асосчиларидан бири Г.Хакеннинг фикрига кура: "Урганилаётган системалар бир канча ёки куп бир хил ёки турлича кисмлардан ташкил топган ва улар узаро хамкорликда; системалар

11 Бозоров Д. Синергетик парадигма. -Т.: Тафаккур, 2010. - Б.88.

22 Флуктуация (лот. fluctuatio - тебраниш) - физик катта-ликларнинг уз уртача кийматларидан тасодифий оFиши. Тасодифий омилларга боFлик1 булган хар кандай катта-ликларда флуктуация содир булади. Статистик физикада флуктуациялар тизим зарраларининг иссиклик харакати туфайли вужудга келади. Броун харакати майда зар-раларга мухит молекулалари курсатаётган босимнинг флуктуацияси натижасида содир булади. Флуктуациялар физик улчашлар аниклигини чегаралаб куяди, ради-оприёмникларда шовкин хосил булади. Шунинг учун статистик физика, радиотехника ва хакозоларда флуктуациялар хисобга олинади. Флуктуациялар хар кандай тасодифий жараёнларга тегишли. (Каранг: Тураев Б.О. Хозирги замон табиатшунослиги концепциялари. -Т.:Тафаккур, 2009.)

бекарорлашиши мумкин; системалар тарти-блашган ёки хаотик булади..."33.

Фан ва таълим жараёнини тахлил этишда худди шу ёндашувга амал килинса максадга мувофикдир. Чунки таълим сохаси бугунги кунга келиб турлича карама-карши фикрлар, Fоялар, карашлар таъсирида колаётганини гувохи булиб турибмиз. Тартиботга келиш учун эса албатта бу боскичларни босиб утиш табиий холат хисобланади. Бу жара-ёнда синергетик метолологияга хос булган ночизикли тафаккур тарзи самарали натижага олиб келиши мумкин.

Тартибсизлик ижодий эволюция сабаб тартиботга юз тутади. Ижод ва синергетикани узаро тахлил этган профессор Ш.Кушоков фикрича: "Мухит билан модда, энергия ва структура (ахборот) алмашинувини амалга ошираётган тизимларда "ижодкор" аттрактор-лар ва фракталлар пайдо буладики, уларнинг йуналтирилган ва тартиблаштирилган таъсир-лари натижасида янги холат, тузилма ва тар-тибот юзага келади"41. Бу жараёнда "ижодкор аттракторлар" (олимлар, тадкикотчилар, жамиятнинг элита катлами, фан ва таълим сохасининг етук вакиллари) фаолияти мухим урин тутади.

Бутун дунё амалиётини кузатадиган булсак таълимдаги ислохотлар айнан турли муво-занатсизлик натижасида юзага келган ва ханузгача таълим жараёнида мувозанат ва мувозанатсизлик орасида урин алмаши-нув жараёнлари булиб турибди. Демак таълим жараёни факат бир текисда, чизикли тарзда борса ривожланиш даражасига эриша олмайди. Ночизиклик, фикрлар хилма-хиллигига олиб келади хамда таълимнинг тараккиётига замин яратади.

Синергетика таълимоти хам худди шун-дай хар бир нарсага куптомонлама, хилма-хил ёндашишга асосланади. Синергетика инсоннинг билиш кобилиятини чекловчи бир хиллик колипларидан халос булишига олиб келади. Инсоният тараккиётида шахс, айникса, ёшларнинг фаолиятига катта таъсир курсатади.

Шу жумладан таълим жараёнидаги узгаришлар, ислохотлар кишиларнинг маъна-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

33 Хакен Г. Синергетика 30 лет. // Вопросы философии,

2001. №3. - С.55.

41 Кушоков Ш.С. Постноклассик фалсафа ва фан мето-дологияси муаммолари. СамДУ. 2011. - Б.140.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

вий ва моддий жихатдан шаклланишига таъ-сир этмай колмайди. Шунинг учун бу жара-ёнга жиддий ёндашув, бирлашув, хамкорликда фаолият олиб бориш жуда мухимдир. Ягона бир ташкилот, ёки якка шахс курсатмаси, фикр ва мулохазаси билан таълим жараёнида ислохотларни амалга ошириб булмайди. Бу жараёнда, албатта, плюрализм, толерантлик тамойилларига катъий амал килиниши лозим. Зеро, ночизикли тахлил ва тафаккур тарзи янги билимларнинг шаклланишига кенг имко-ният яратади. Масалага туFри муносабатда булишни таъминлайди, бирёкламаликни бар-тараф этади1.

Хулоса цилиб фикр юритадиган булсак:

Биринчидан, таълим жараёнини синергетика методологияси категориялари ёрдамида тахлил этиш, бу жараёнга куп томонлама, серкирра, мураккаб ва очик система сифа-тида ёндашувга олиб келади. Бу эса таълим-нинг ривожланишига, келажак учун хизмат килишига замин яратади.

Иккинчидан, таълим жараёнига синер-гетик ёндашув бу жараёнда самарали ислохотларни амалга ошириш учун тартиб-

сизлик, мувозанатсизлик, ночизиклик вужудга келар экан, уларга жавобан албатта тартибот, ривожланиш, тараккиёт, илгарилаш, олFа сил-жиш мавжуд эканлигини исботлаб беради. Шундай экан, таълимни янги усуллар, янги методологик конуниятлар оркали тахлил этиш келажакда фан ва таълим хусусида юксак ва янгича тафаккурни хосил килади.

Учинчидан, хар кандай давлат, хар кандай жамият ривожида, тараккиётида унинг кела-жагини белгилашда, албатта, фан ва таълимни ривожлантиришга жуда катта эътибор каратилади. Фан ва таълим фаровон келажак учун асос булиб хизмат килади. Шу уринда бугунги кунда Узбекистонда ислохотлар шид-дат билан давом этаётган бир даврда таълимни юксалтириш ва ривожлантириш учун синергетик методология асосида тахлил этиш самарали натижа беради.

Туртинчидан, Узбекистондаги таълим жараёнига самарали илмий методологи-яни жалб этиш учун таълим дастурларида фалсафа фани укитилишига алохида эътибор каратилиши, фалсафа дарси дастурига эса синергетика методологиясини киритиш максадга мувофикдир.

Адабиётлар руйхати:

1. Бозоров Д. Синергетик парадигма. - Т.: "Тафаккур", 2010.

2. Губарев В.В. Наука ли синергетика? // Вопросы философии, 2009. №10.

3. Ровинский Р.Е. Самоорганизация как фактор направленного развития. // Вопросы философии, - М, 2002. - №5.

4. Современная западная философия. - М.: "Политиздат", 1991.

5. Файзуллаев О. Фалсафа фанлари методологияси. - Т.: Фалсафа ва хукукинститути, 2006.

6. Фалсафа энциклопедик лугат. - Т.:"Фалсафа ва хукук институти, 2010.

7. Хакен Г. Синергетика 30 лет. // Вопросы философии, 2001. №3.

8. Хакен Г. Тайны природы. Синергетика наука о взаимодействии. (Перевод с нем. Логунова). - М.; Ижевск: Институт компьютерных исследований, 2003..

9. Кушоков С.Ш. Синергетика ва ундаги парадигмал тушунчаларни туркумлаш муам-моси. Синергетиканинг табиий, илмий ва фалсафий муаммолари. - НамДУ, 2009.

10. Кушоков Ш.С. Постноклассик фалсафа ва фан методологияси муаммолари. -СамДУ. 2011.

11. http://uchebnikionline.com/estestvoznanie/kontseptsiyi_suchasnogo_ prirodoznavstva_-_karpov_ya_s/sinergetika_narodzhennya_poryadku_

1 Хакен Г. Тайны природы. Синергетика наука о взаимодействии. (Перевод с нем. Логунова). - М.; Ижевск: Институт компьютерных исследований,. 2003. - С.37.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.