Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ ТАРИХИНИ ЎРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ – МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАРИ'

ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ ТАРИХИНИ ЎРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ – МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

757
67
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
назария / илмий ѐндашув / илмий қараш / ўзбеклар / этниклик / этнос / этногенез / этник тарих / theory / scientific approach / scientific view / uzbeks / ethnicity / ethnos / ethnogenesis / ethnic history

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Валишер Элмуродович Абиров

Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихини ўрганишда ҳозирги кунга қадар тадқиқотчи олимларнинг бир қанча ѐндашувлари ва илмий қарашлари мавжуд. Муаммонинг назарий масалаларига эътибор қаратиш, мавзуга оид холис ва тўлиқ илмий тафаккурни шакллантиради. Бу масала тарих фанининг асосий функцияси ва замонавий методлардан келиб чиқиб, таҳлилий хулосага эга бўлиши лозим

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Researchers have a number of approaches and scientific views in the study of the history of the origin of the Uzbek people. Focusing on the theoretical aspects of the problem forms an objective and complete scientific thinking on the topic. This issue should have an analytical conclusion based on the main function of the science of history and modern methods.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ ТАРИХИНИ ЎРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ – МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАРИ»

УЗБЕК ХАЛЦИНИНГ КЕЛИБ ЧЩИШ ТАРИХИНИ УРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ - МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАРИ

Валишер Элмуродович Абиров

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Марказий Осиё халклари тарихи ва этнологияси" кафедраси таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Узбек халкининг келиб чикиш тарихини урганишда хозирги кунга кадар тадкикотчи олимларнинг бир канча ёндашувлари ва илмий карашлари мавжуд. Муаммонинг назарий масалаларига эътибор каратиш, мавзуга оид холис ва тулик илмий тафаккурни шакллантиради. Бу масала тарих фанининг асосий функцияси ва замонавий методлардан келиб чикиб, тахлилий хулосага эга булиши лозим.

Калит сузлар: назария, илмий ёндашув, илмий караш, узбеклар, этниклик, этнос, этногенез, этник тарих.

ABSTRACT

Researchers have a number of approaches and scientific views in the study of the history of the origin of the Uzbek people. Focusing on the theoretical aspects of the problem forms an objective and complete scientific thinking on the topic. This issue should have an analytical conclusion based on the main function of the science of history and modern methods.

Keywords: theory, scientific approach, scientific view, uzbeks, ethnicity, ethnos, ethnogenesis, ethnic history.

Хрзирги кунимизгача халкнинг келиб чикиши билан боглик назарий карашлар, хусусан, этнос ва этниклик муаммоси доирасида мукаммал концепция мавжуд эмас. Шунинг учун, узбек халкининг келиб чикиши масаласи хам XX асрдан ханузгача бахсли тарзда давом этиб келмокда. Бу бахс-мунозаралар давомийлигининг асосий сабаби, масалани урганишнинг назарий-методологик ёндашувлари билан боглик.

Узбек халки келиб чикиш тарихига оид XX аср 90 - йилларигача булган даврда ёзилган асарлар ягона сиёсий-мафкуравий караш (марксча-ленинча) асосида ёзилганлиги билан ажралиб туради. Масалани тадкик этишнинг назарий-методологик асослари, фан нуктаи назаридан эмас, балки марказнинг сиёсий хохишига асосан

April, 2022

1014

белгилаб берилган. Тарихдан маълумки, Совет иттифоки томонидан халкларни киска давр ичида турли формация (ривожланиш боскичлари)ни босиб утиши, хар бир халкнинг уз миллий атрибут (белгилари) булиши, уз худуди, тили ва тарихини яратиш буйича катта ишлар амалга оширилиб, бундан кузланган асосий максад якин келажакда "миллий" белигиси булмаган, ягона "совет халки"ни (Homo sovecticus)[\] вужудга келтириш эди. Иккинчи жахон урушидан кейинги бошланган "совук уруш" даври нафакат куролланишга, бакли илм-фанга хам уз таъсирини курсатди. Буни Европа ва А^Шда ривожланган янги илмий назарияларни фанга тадбик этилмай келганлигида куриш мумкин. Бу даврда бошка ижтимоий фан вакиллари сингари узбекистонлик тарихчи ва этнограф олимлар хам коммунистик партиянинг белгилаб берган курсатмаларидан чика олмади. 1960 - 80 йилларда совет давлати халкларининг хаётидаги барча узгаришлар "социалистик ислохотлар"га боглаб урганилди. Аммо бу даврни факат салбий рухда бахолаш керак эмас. Узбек халкининг этногенез тарихи ва этник тарихининг кискача тавсифини умумлаштирган холда, шуни таъкидлаш керакки, илгари амалга оширилган тадкикот ишлари, "гоявий колипда куриш" вазифасини бажарди.[2]

Маълумки, этногенез ва этник тарих масаласи ХХ асрда совет давлати таркибига кирган куплаб халкларнинг тарихий илдизларини аниклаш, сунъий тарзда шакллантириш учун ривожлантирилган назариялардан бири булиб, унинг асосини С. Широкогоров, Л. Гумилёв, Б. Малиновский, Ю. Бромлей ва бошкалар даврлар оша ривожлантириб келди. Бу жараён шу даражада ривожланиб кетди-ки, совет давлати парчаланиб кетгандан сунг хам этногенез ёки "этнос назарияси" хали хам ушбу халкларга тегишли илм-фан доирасида уз етакчилигини саклаб келмокда. Бу назариянинг махаллий фандаги илхомчилари К. Шониёзов[3], А. Аскаров[4,5] ва бошкалар уз изланишларини мустакилликдан сунг хам шу кобикдан чикмаган тарзда амалга оширди. Гарб антропологияси фанида ва россиялик олимларнинг карашларида "этнос" тушунчасидан узоклашиб, "этниклик" ёки "идентиклик" тушунчаларига купрок ургу берилаётган бир вактда, Узбекистон этнология ва антропология йуналишида масаланинг назарий кисмига оид узгаришлар кузатилмади. Узбек халки этногенези, этник тарихига оид назарий концептуал карашлар асосан примордиализм, кичик хажмда конструктивизм ёндашуви асосида шаклланди. Бизнинг фикримизча, узбек халки этногенези ва этник тарихи муаммосини, факат бир ёндашув остида урганиш халк келиб чикиши билан боглик масалага тулик ечим бермайди.

April, 2022

1015

Хусусан, халкнинг туб илдизини кидириш ва уни асослантиришга уринишлар, кейинги даврда хам давомий мунозараларни келтириб чикаради. Х,ар бир халкнинг пайдо булишига унинг кадимги илдизлари асос булиши табиий. Бу илдиз кайси даврда, кайси нуктадан бошлангани, кейинги тарихий боскичларида юз берган жараёнлар, бугунги кунгача босиб утган йулини урганиш албатта, фанда энг мухим масала сифатида колади. Марказий Осиё халклари мустакилликка эришгандан сунг, бу масалани урганишга катта куч сарфлади. Муаммони примордиал ёндашуви асосида урганиб, минтака халклари уртасида "ким кадимий халк?" эканини исботлашга уриниш кучайди. Натижада, халкларнинг илк илдизлари, тарихий боскичларда туташган нукталарида мунозаралар пайдо булди. Бу эса, минтака халкларида ханузгача давом этиб келаётган "этногенез" ва "этник тарих" масалаларини хал этилишига йул куймади. Жамиятда ахоли уртасида миллатчилик, иркчилик, уруг-аймокчилик, табакачилик каби иллатлар нафакат сакланиб, балки кучайишига гам олиб келди. Буни чораси сифатида давлат фан олдига "шахсларнинг тенглиги" масаласини урганишни ва таргиб этишни вазифа сифатида белгилади. Европада эса, утган асрда содир булган этник тозалаш вокеалари, купмаданиятлилик хакидаги мунозаралар этникликни глобал муаммога айлантирди. Бунинг ечими сифатида фан давлат олдига "шахсдаги онг" масаласини олиб чикди. Шахс онгли равишда "этник туйгу" асосида кайси этник гурухга мансублилигини узи танлайди. Конструктивизм йуналишининг назариялари узининг амалий натижасини курсатди. Европада XX аср сунгги йилларида содир булган этник мажоролар кейинги асрда деярли такрорланмади ва бугунги кунда этник муаммолар кузатилмайди. Этникликнинг кандай ва качон келиб чикиши инструментализм тарафдорларини кизиктирмади. Улар этник тенглик ва фаровон хаёт куриш максадига эришди.

Мавзуга оид назарий изланишлар тахлили келиб чикиб, бугунги кунда узбек халки этногенези ва этник тарихи масаласини урганишда бевоста конструктивизм ёки инструментализм назарияларини олиб кириш, фанда куплаб зиддиятли муаммоларни келтириб чикаради. Бу йуналиш концепцияларининг минтака тарихий-худудий, иктисодий-хужалик, маданий ривожланиш хусусиятларига бахсли ва карама-карши жихатлари мавжуд. ^озирги вактдаги махаллий ижтимоий фанлар хам бу назарияларни кабул килишга тайёр эмаслигини куришимиз мумкин. Чунки, бу муаммо этнос назарияси колипидан ташкарида урганилмаган ва мавзуни урганган тадкикотчи олимлар халк тарихини

April, 2022

1016

йукотишга каратилган коцепция деб билишади. Бирок, 80 йилдан ортик вакт мобайнида "этнос" назариясининг "у" ёки "бу" куринишидаги колипларида урганилиб, ханузача куплаб мунозараларга сабаб булиб келаётган муаммони урганишда бошка замонавий методологик назариялардан фойдаланиш жоиз. Зероки, жахон тарихшунослигида этногенез ва этник тарих масалаларига оид назарий концептуал карашлар шахс ва жамият манфаатидан келиб чикиб, давлат тараккиётига хизмат килмокда. Шунинг учун, ушбу муаммони махаллий тадкикотчилар томонидан тадкик этишда замонавий ёндашувларнинг айрим нуктаи-назарларидан уринли фойдаланиш, Узбекистон этнология фани ва жамият ривожланишига мухим хисса кушади.

1. Жадвал

инсп>уМКн

Назарий ёндашувлар кесишмаси

ютукларидан фойдаланиш; масалага мослаштириш;

ТАЛИЗМ

Жах^он халцлари этнологиясида халцнинг келиб чициш тарихи масалалари билан боглиц

назарий-методологик ёндашувлар

REFERENCES

1. Гомо советикус // Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений / Авт.-сост. В. Серов. 2-е изд. М.: Локид-Пресс, 2005. - C. 186.

2. Дониёров А.Х. Проблема этногенеза узбекского народа в исторической литературе (К характеристике историографии

April, 2022

1017

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1014-1018

вопроса) // Актуальные проблемы современной науки. - М., 2002. № 2. - Б. 23.

3. Шониёзов К.Ш. Узбек халкининг шаклланиш жараёни. - Тошкент: Шарк, 2001. - 464 б.

4. Аскаров А.А. Узбек халкининг келиб чикиш тарихи. - Тошкент: O'zbekiston, 2015. - 680 б.

5. Аскаров А.А. Узбек халки - Марказий Осиёнинг азалдан туркий тилли туб жойли махаллий ахолиси // TDPU Ilmiy axborotlari, Ilmiy-nazariy jurnali № 3 (16) 2018. - Б. 2-5.

6. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 1: Вып. 9 , статья 17.

7. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

8. Shohistahon, U., & Hakimali, A. (2019). The History of the Unani Medicine in Central Asia. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(3), 4550-4553.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.