Научная статья на тему 'ХИТОЙШУНОС А. ХЎЖАЕВ ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЎЗБЕК ХАЛҚИ ЭТНОГЕНЕЗИ ВА ЭТНИК ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИНИНГ ЁРИТИЛИШИ'

ХИТОЙШУНОС А. ХЎЖАЕВ ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЎЗБЕК ХАЛҚИ ЭТНОГЕНЕЗИ ВА ЭТНИК ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИНИНГ ЁРИТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
160
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
этнос / этногенез / этник тарих / қадимги ёзма манба / манбашунослик / туркий қабилалар / ўзбек халқи / Ўрта Осиё. / ethnos / ethnogenesis / ethnic history / ancient written source / source studies / Turkic tribes / Uzbek people / Central Asia.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абиров, В.Э.

Ўзбек халқининг келиб чиқиши муаммоси ҳалигача ҳал этилмаган. Бу масалани ўрганишда қадимги Хитой манбаларининг ўрни катта. Мақолада қадимги Хитой манбалари тадқиқотчиси А.Хўжаевнинг тадқиқотлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONSIDERATION OF ETHNOGENESIS AND ETHNIC HISTORY OF THE UZBEK PEOPLE IN CHINESE SCIENTIST A. KHOJAEV'S RESEARCH

The problem of the origin of the Uzbek people has not yet been resolved. The role of ancient Chinese sources in the study of this issue is important. The article analyzes the research of A. Khodjaev, a researcher of ancient Chinese sources.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙШУНОС А. ХЎЖАЕВ ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЎЗБЕК ХАЛҚИ ЭТНОГЕНЕЗИ ВА ЭТНИК ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИНИНГ ЁРИТИЛИШИ»

ХИТОЙШУНОС А. ХУЖАЕВ ТАДЦЩОТЛАРИДА УЗБЕК ХАЛЦИ ЭТНОГЕНЕЗИ ВА ЭТНИК ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИНИНГ

ЁРИТИЛИШИ

d 10.24412/2181-1784-2021-1-483-487 Абиров В.Э.

Тошкент давлат шаркшунослик университети таянч докторанти Электрон почта: valisher abirov@list.ru

Аннотация: Узбек халцининг келиб чициши муаммоси уалигача уал этилмаган. Бу масалани урганишда цадимги Хитой манбаларининг урни катта. Мацолада цадимги Хитой манбалари тадцицотчиси А.Хужаевнинг тадцицотлари таулил цилинган.

Калит сузлар: этнос, этногенез, этник тарих, цадимги ёзма манба, манбашунослик, туркий цабилалар, узбек халци, Урта Осиё.

Annotation: The problem of the origin of the Uzbek people has not yet been resolved. The role of ancient Chinese sources in the study of this issue is important. The article analyzes the research of A. Khodjaev, a researcher of ancient Chinese sources.

Keywords: ethnos, ethnogenesis, ethnic history, ancient written source, source studies, Turkic tribes, Uzbek people, Central Asia.

Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи муаммосини тадкик этишда этнографик, археологик, антропологик, тилшунослик тадкикотлар билан бир каторда турли даврларда ва турли тилларда ёзилган манбаларни урганиш, улар устида чукур тадкикотлар олиб бориш хам талаб этилади. Хрзирги вактда ватан тарихида долзарб ва мураккаб саналган ушбу муаммони ечишда манбашунослик сохасида олиб борилган тадкикотлар, уларнинг тахлили ва натижалари мухим ахамият касб этади. Мустакиллик дастлабки йилларидан халкнинг уз келиб чикиш тарихи, давлатчилик тарихини билишга булган интилиш кучайди. Манбашунос олимлар олдида хам узбек халкининг этногенез ва этник тарихини тадкик этишда мухим вазифалар пайдо булди. XX аср 90-йилларигача марксизм мафкураси курсатмалари асосида туркий халклар тарихини бир томонлама талкин килиш, тарихий хакикатни уз сиёсий манфаатларига буйсундириш, бошка халкларнинг ролини юксалтириш каби

483

тенденциялар узбек халки тарихини холис урганишга йул куймади. Замонавий ватан тарихида эса, туркийзабон халклар хакидаги маълумотларни манбалар оркали тубдан урганиш бошланди. Соха олимлари тадкикотлари натижасида тарихда номаълум булган тушунчаларга манбалар оркали аниклик киритилди. Бу борада хитойшунос олим Аблат Хужаевнинг илмий тадкикотларини эътироф этиш зарур.

Узбек халкининг VIII асргача булган аждодларига оид маълумотлар келтирилган кадимги хитой манбаларини урганиш 2000-йиллардан сунг жонланди. А. Хужаев ва К. Хужаевлар томонидан 2001 йил нашр этилган "Кадимги манбаларда халкимиз утмиши"[1] рисоласида кам урганилган хитой манбалари ва тарихий адабиётлари асосида милодий II асрдан кейинги даврдаги туркий халкларнинг таркибига кирган кабилалар ва уларнинг номлари, яшаган жойлари, шунингдек, кайси хитой манбаларида качондан бошлаб туркий халклар номлари тилга олиниши, "теле" этноними билан аталган халк айнан туркий халк эканлиги хакидаги маълумотларни кайд этади. Милоддан олдинги минг йилликда Хитой атрофида яшаган туркий халкларнинг умумий номи хур, ди, дили, динглинг, хун булса, милодий II-VI асрлар давомида теле (чилэ, тэлэ), VI асрдан бошлаб турк (тукиват, тукю, тужюэ) деб аталган. V-VI асрларда "турк" атамаси телелар таркибидаги бир кабиланинг номи сифатида майдонга келган, VII асрдан бошлаб у теле кабилаларининг умумий номига айланди [1:17]. Бундан ташкари, рисолада хун, турк, угуз, кангли ва бошка этнонимлар хусусида хам суз юритилади. Тадкикотчилар тахлил килган маълумотларидан келиб чикиб "кангли" атамасини XIII асрдан бошлаб этнонимга айланган булиши керак деган хулосага келади [1:35], бирок бу хулоса тадкикотчиларнинг бир томонлама ёндошув асосидаги хулосаси хисобланади. Рисолада муаллифлар кадимги Хитой манбаларидан ташкари, Хитой ва Япония олимларининг асарларидан хам фойдаланган булиб, келтирилган маълумотларни гарб мамлакатлари, рус олимлари асарларидаги фактларга солиштириб, бахо бермайди. Бундай максадни келажакда тадкикот ишларида амалга оширишини ёзади.

Хитойшунос олимнинг 2015 йилда "ФА-Ф1-Г028: Марказий Осиё этник тарихига оид шарк тилларидаги кадимий ва урта аср манбаларидаги маълумотлар" номли фундаментал тадкикот лойихаси асосида "Марказий Осиё халклари тарихига оид маълумотлар (Кадимий хамда илк урта аср Хитой манбаларидан таржималар ва тадкикотлар)"[2] номли асари ёзилди. Ушбу тадкикот ишида милоддан аввалги VII-V асрлар оралигида битилган "Зуо

Чжуан" ("Зуо [Чюминг] баёни"), "Эршиси ши" ("24 тарих") деб номланган сулолалар тарихи мажмуидан урин олган 8 та сулола тарихлари, VIII-XII асрлар оралигида ёзилган 3 та йирик асарлардаги Марказий Осиё халклари этник тарихига оид маълумотларнинг айрим кисмлари илк бор асл манбадан узбек тилига таржима килинган. Бундан ташкари, асарнинг ёзилишида хитой ва уйгур тилларидаги тарихий адабиётлар, турли хитой лугатларидан хам кенг фойдаланилган. Асар икки кисдан иборат булиб, биринчи кисмида мил.авв. II-I минг йилликдаги илк турклар, III-V асрлардаги туркий кабилалар, турк (тужюэ) кабиласи, Кушон давлати асосчилари дай-рузие (да-юэчжи)лар, саклар, сутэ (сугд), Кадимги Фаргона ахолиси, яйпан (юэпан)ларга оид таржималар кайд этилган булса, иккинчи кисми хитой манбаларидаги квей-фанг (гуй-фанг), кианг (чянг), тией (ди) ва ривем (рунг) этнонимлари, хунларнинг келиб чикишига оид янги карашлар, уйгур этноними, хитой манбаларидаги "тужюэ" этноними, сугд ва хитой атамаларига доир тадкикотлар урин олган. Олим "узбек халки этнология масалаларини, жумладан, этногенез ва шаклланиш жараёнини урганишда кадимги хитой манбаларининг ахамияти жуда каттадир" [3:99] - деб таъкидлайди. А. Хужаевнинг кадимги хитой манбалари устида олиб борган тадкикотлари[4] узбек халки этногенези масаласи доир бир катор муаммоларга аниклик киритди. Хитой манбаларида айрим кадимги туркий этнонимлар этимологияси, этник келиб чикиши ва кабилавий таркиби, жойлашуви, миграцияси, этнонимлар билан боглик баъзи бахсли масалалар, туркий кабилалар оид янги маълумотларни тадим этди. Марказий Осиё, хусусан, Узбекистон тарихининг манбавий асосини бойитишда хамда катор номаълум булган масалаларни урганишда мухим илмий ахамиятга эга булди. Муаллиф муаммога оид асарларни ёзишда, хитой тилидаги манбалар, уйгур, узбек, рус тилида чоп этилган манбалар ва асосан узбек, хитой, рус тилидаги адабиётлардан кенг фойдаланилган. Кадимги хитой манбалари устида олиб борилган гарб ва япон олимлари тадкикотлари кам жалб этилган. Майкл Лёвенинг тахрири остида нашр этилган "Early Chinese texts: a bibliographical guide"[5] библиографик кулланмасидан хам билишимиз мумкинки, 1993 йилгача булган даврда кадимги хитой манбалари устида гарбий ва мамлакатларда катта хажмдаги илмий тадкикотлар олиб борилган. Албатта, узбек халки этногенези муаммосини тадкик этишда кадимги хитой манбаларининг урни мухим саналади. Бирок масаланинг ёритилишида кадимги хитой манбаларининг матн тарихи, унинг мухим нашрлари ва босмалари, япон нашрлари ва гарб тилларидаги таржималарни, улар тадкикотининг асосий

ёндошувлари билан урганиш, муаммога оид мавжуд карашларни узгартириб, холис хулосани шакллантиради.

Хитойшунос олим Аблат Хужаевнинг кадимги хитой манбалари устида олиб борган тадкикотлари, узбек халкининг шаклланиш жараёни, этногенез, этник тарих, этноним масалаларига куплаб янги маълумотлар олиб кирди. Туркий уруглар, уларнинг номлари, кадимги даврлардаги худудий жойлашуви каби мавзулар ёритилди. XX асрда кадимги хитой манбаларини тадкик этган рус тадкикотчилари маълумотларига аниклик киритилиб, камчиликлари курсатилди. Бугунги кунда олимнинг илмий асарлари узбек халки этногенези ва этник тарихи доирасида илмий изланишлар олиб бораётган тадкикотчилар учун мухим ахамият касб этмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Хужаев А., Хужаев К. Кадимги манбаларда халкимиз утмиши. - Т.: "Маънавият", 2001. - 40 б.

2. Хужаев А. Марказий Осиё халклари тарихига оид маълумотлар (Кадимий хамда илк урта аср Хитой манбаларидан таржималар ва тадкикотлар). - Т.: "Навруз", 2015. - 332 б.

3. Хужаев А. Узбек халки этник тарихини урганишда кадимги хитой манбаларининг ахамияти // Узбекистон тарихи. № 3, Тошкент, 2020. - Б. 80-101.

4. Хужаев А. Туролар // "Шаркшунослик" илмий туплам. - Тошкент, 1995. № 6. - Б. 146-148., Хужаев А., Хужаев К. Кадимги манбаларда халкимиз утмиши. - Т.: "Маънавият", 2001. - 40 б., Хужаев А. Хунларнинг этник жихатдан кадимий туркларга оид эканлиги хакидаги хитой манбаларидаги маълумотлар // Турон тарихи. № 5, Тошкент, 2002. - Б. 10-18., Хужаев А. Кадимги хитой манбаларидаги туркий халклкрга оид айрим этнонимлар // Узбекистон тарихи. № 1, Тошкент, 2003. - Б. 3-11., Ходжаев А. Из истории древних тюрков. - Алматы, 2011. - 274 с., Хужаев А. Фаргона хитой манбаларида (кадимий ва илк урта аср ёзма ёдгорликларидан таржималар). -Тошкент, 2013. - 186 б., Хужаев А. Марказий Осиё халклари тарихига оид маълумотлар (Кадимий хамда илк урта аср Хитой манбаларидан таржималар ва тадкикотлар). - Т.: "Навруз", 2015. - 332 б., Хужаев А. Кулдашев Ш., Айтбаев А., Джуманиязова Ф. Марказий Осиё тарихи Хитой манбаларида. - Тошкент, 2016. - 432 б., Ходжаев А. Сведения древнекитайских источников по этнической истории Центральной Азии. - Т.: "Навруз", 2017. - 360 с., Ходжаев

А., Каримова Н_ Сведения китайских источников по истории

государственности Центральной Азии. - Т.: "Фан", 2018. - 182 с., Ходжаев А. Кулдашев Ш., Джуманиязова Ф. Марказий Осиё давлатчилик тарихига оид маълумотлар. - Т.: "Фан", 2018. -185 б., Хужаев А. Узбек халки этник тарихини урганишда кадимги хитой манбаларининг ахамияти // Узбекистон тарихи. № 3, Тошкент, 2020. - Б. 80-101.

5. Early Chinese Texts: A Bibliographical Guide. Edited by Michael Loewe. Early China Special Monograph Series No. 2. Berkeley: The Society for the Study of Early China and The Institute of East Asian Studies, University of California, 1993. 546 pp.

6. Mirzakhmedova, H. V., Omonov, K. S., & Khalmurzaeva, N. T. (2021). METHODS OF IMPROVING LANGUAGE SKILLS USING MEDIA SOFTWARE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(03), 47-55.

7. Nasirova, S. A., Hashimova, S. A., & Rikhsieva, G. S. (2021). THE INFLUENCE OF THE POLITICAL SYSTEM OF CHINA ON THE FORMATION OF SOCIAL AND POLITICAL TERMINOLOGY. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 10-17.

8. AMANOV, K. (2015). THE MATTER OF DIVIDING AGES IN HISTORY OF TURKIC OFFICIAL METHOD. Turkish Studies (Elektronik), 70(12), 57-68.

9. Насирова, С. А. (2019). Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии. In Китайская лингвистика и синология (pp. 384-387).

10. Mirzaxmedova, H. (2020). TERMS MADE FROM THE ORIGINAL IRANIAN VOCABULARY IN PERSIAN. Philology Matters, 2020(1), 137-145.

11. Хашимова, С. (2020). НЕКОТОРЫЕ ГРАММАТИЧЕСКИЕ И СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ УДВОЕНИЯ В ЯПОНСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура (pp. 334-338).

12. Nadira, K. (2017). The problem in translation from Japanese to Uzbek in the novel" A Wild Sheep Chase"-Focusing on Politeness. Literary Imagination, 19(3), 760-771.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.