Научная статья на тему 'Оила-никоҳ масаласи ва муаммоларини ўрганишда янгича методологик ёндашув'

Оила-никоҳ масаласи ва муаммоларини ўрганишда янгича методологик ёндашув Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
448
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ва этник психология / психологик антропология / қиёсиймаданий психология / дин психологияси / методология / синтез / еmic / etic / комплекс / этнографик тадқиқот / миқдорий / сифатли / генетик / social and ethnic psychology / psychological anthropology / cross-cultural psychology / psychology of religion / methodology / synthesis / emic / etic / a complex / an ethnographic study / quantitative / qualitative / genetic

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Расулова З. А.

Мақолада ижтимоий соҳада, айниқса, психологияда оила ва никоҳни янгича ёндашув асосида ўрганиш масаласи кўриб чиқилган. Бунда энг маъқул усул сифатида комплекс метод таклиф қилинади. Бунинг учун инсон ва халқ муаммосини ўрганувчи ижтимоий ва этник психология, психологик антропология ва қиёсий-маданий психология, дин психологияси каби фанларнинг ёндашувини синтез қилиш керак бўлади. Муаллиф «еmic» ва «еtic» ёндашув, этнографик тадқиқот, миқдорий ва сифатли ёндашув ҳамда генетик тамойиллар асосида синтезланган методологияга таянган ҳолда тадқиқот ўтказишни таклиф қилган. Бу тадқиқотчига оила-никоҳ масаласига нисбатан объектив ёндашишга имкон беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A NEW METHODOLOGICAL APPROACH IN STUDYING OF FAMILY AND MARRIAGE ISSUES AND PROBLEMS

In the article considers the a new methodological approach to the study of family and marriage in the social sciences, especially in the field of psychology, in which family and marriage issues and problems better study the complex method. For that it is necessary to synthesize several of methodologies of such disciplines as social and ethnic psychology, psychological anthropology and cross-cultural psychology, psychology of religion which study problems of man and people. So, the author proposes to carry out research based on to the synthesized methodology, which is based on emic and etic approach, ethnographic research, qualitative and quantitative approach, as well as genetic principle. That will allow to scholars to approach to the family and marriage issue more objectively.

Текст научной работы на тему «Оила-никоҳ масаласи ва муаммоларини ўрганишда янгича методологик ёндашув»

Расулова З.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан миллий университети доценти, тарих фанлари номзоди

ОИЛА-НИКОХ, МАСАЛАСИ ВА МУАММОЛАРИНИ УРГАНИШДА ЯНГИЧА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ

РАСУЛОВА З.А. ОИЛА-НИКОХ, МАСАЛАСИ ВА МУАММОЛАРИНИ УРГАНИШДА ЯНГИЧА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ

Маколада ижтимоий сох,ада, айникса, психологияда оила ва никох,ни янгича ёндашув асосида урганиш масаласи куриб чикилган. Бунда энг маъкул усул сифатида комплекс метод таклиф килинади. Бунинг учун инсон ва халк муаммосини урганувчи ижтимоий ва этник психология, психологик антропология ва киёсий-маданий психология, дин психологияси каби фанларнинг ёндашувини синтез килиш керак булади. Муаллиф «^mic» ва «е1к» ёндашув, этнографик тадкикот, микдорий ва сифат-ли ёндашув х,амда генетик тамойиллар асосида синтезланган методологияга таянган х,олда тадкикот утказишни таклиф килган. Бу тадкикотчига оила-никох, масаласига нисбатан объектив ёндашишга имкон беради.

Таянч суз ва тушунчалар: ижтимоий ва этник психология, психологик антропология, киёсий-маданий психология, дин психологияси, методология, синтез, етк, etic, комплекс, этнографик тадкикот, микдорий, сифатли, генетик.

РАСУЛОВА З.А. НОВЫЙ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД В ИЗУЧЕНИИ СЕМЕЙНО-БРАЧНЫХ ВОПРОСОВ И ПРОБЛЕМ

В статье рассматривается новый методологический подход к изучению семьи и брака в сфере социальных наук, в особенности в области психологии, в котором семейно-брачные вопросы и проблемы лучше изучать комплексным методом. Для этого нужно синтезировать несколько методологий таких дисциплин как социальная и этническая психология, психологическая антропология и кросс-культурная психология, психология религии, которые изучают проблемы человека и народа. Так, автор предлагает проводить исследования, основываясь на синтезированную методологию, которая опирается на ет^ и е^с подход, этнографические исследования, количественный и качественный подход, а также генетический принцип. Это позволит исследователю подходить к семейно-брачному вопросу более объективно.

Ключевые слова и понятия: социальная и этническая психология, психологическая антропология, кросс-культурная психология, психология религии, методология, синтез, ет^, etic, комплекс, этнографическое исследование, количественный, качественный, генетический.

RASULOVA Z.A. A NEW METHODOLOGICAL APPROACH IN STUDYING OF FAMILY AND MARRIAGE ISSUES AND PROBLEMS

In the article considers the a new methodological approach to the study of family and marriage in the social sciences, especially in the field of psychology, in which family and marriage issues and problems better study the complex method. For that it is necessary to synthesize several of methodologies of such disciplines as social and ethnic psychology, psychological anthropology and cross-cultural psychology, psychology of religion which study problems of man and people. So, the author proposes to carry out re-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

search based on to the synthesized methodology, which is based on emic and etic approach, ethnographic research, qualitative and quantitative approach, as well as genetic principle. That will allow to scholars to approach to the family and marriage issue more objectively.

Keywords: social and ethnic psychology, psychological anthropology, cross-cultural psychology, psychology of religion, methodology, synthesis, emic, etic, a complex, an ethnographic study, quantitative, qualitative, genetic.

Одатда, цар бир фан соцаси узининг тадциц цилиш услу-бидан келиб чициб, оила ва никоцнинг турли жицатларини фацат бир томондан урганади. Бугунги кунда оила ва никоц масалаларини алоцида фан соцасида урганишнинг узи кифоя цилмайди, чунки тадцицот натижаларини умумлаштириш-да цийинчиликлар юзага келади.

Самарали иш олиб бориш учун оила ва никох,ни бошка фанлар билан бирга комплекс урганмок зарур. Комплекс метод оркали тадкикотнинг нафакат илмийлиги ошади, у урганилаётган объектнинг турли нуктаи назар-дан тах,лил килиш имкониятини х,ам беради. Бунда бир неча фанлар (ижтимоий-гуманитар ва табиий) х,амкорлигига суяниб иш килиш мумкин.

Бу борада шуни айтиш керакки, тарихий, ижтимоий-иктисодий тараккиётдаги тенг-сизлик, турли табиий-географик шароитлар халклар уртасида маълум психологик тафо-вутларни вужудга келтирган. Турли халкларда оила аъзолари уртасида буладиган муноса-батларнинг бир хил булмаслиги, урф-одат ва анъаналардаги фарклар, нарса-х,одисаларни идрок этишда мавжуд булган турфа хиллик-ни этнопсихологик хусусиятлар билангина тушунтириб бериш мумкин. Шу сабаб маълум бир миллатнинг оила-никох, муаммола-рини урганишда айнан инсонлар жамоаси ва халкларни урганувчи фанларнинг методоло-гиясига таянмок лозим.

Биз бу муаммоларни асосан ижтимоий ва этник психология, шунингдек, психологик антропология ва киёсий-маданий психология, дин психологияси фанларининг назарий ва амалий тадкикотларини синтез килган х,олда комплекс урганишни тавсия киламиз.

Бунда, айникса, «еmic» ва «е^с» ёндашув-ларга таяниш, х,ар бир масалага объектив бах,о бериш нуктаи назари заминида киёсий тах,лил

этиш усулида ёритиш самарали натижа беради. Бу атамаларни америкалик тилшунос К.Пайк фанга киритган булиб, улар барча тилларда мавжуд товушларни урганувчи фонетика ва фак,ат битта тил учун хос булган товушларни урганувчи фонемика сузлари асосида яратил-ган1. Шундан келиб чиккан х,олда улар ушбу ёндашувларнинг мазмун-мох,иятини белгилайди.

Emic ёндашувнинг предмети - шахснинг мазкур маданият мух,итида кандай фаолият курсатиши, фикрлаши, х,ис килишини урганиш. Etic ёндашувга суянадиган этнопсихология-нинг предмети - этник бирликларда ва х,ар хил маданиятларда рух,ий узгаришларнинг ухшашлиги ва фаркини тадкик килиш. Emic ёндашув психологик антропологиянинг предмети х,исобланса, etic ёндашув психологик эт-нопсихологиянинг, яъни киёсий-маданий пси-хологиянинг предметидир.

Emic ёндашувда тадкикотчи муаммони ичи-дан туриб урганади, уни мах,аллий ах,олининг кузи билан куриб, тушунишга х,аракат килади. Унга кура, маданият х,ар томонлама урганилгандан кейингина (одатда, этнографик тадкикотларидан сунг) бошка маданиятлар билан солиштирилади. Тадкикотчи иш тузили-шини олдиндан кандай булишини билмайди, у олимга секин-асталик билан очилиб бора-ди. Бугунги кунда жах,онда этнопсихологияда-

1 Pike K.L. Language in relation to a unified theory of the structure of human behavior (3 parts). - Glendale, CA: Summer Institute of Linguistics, 1954. -Р. 146.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

ги асосий ютуклар айнан шу ёндашув билан боFлик.

Etic ёндашувга кура эса, иккита ёки бир неча маданиятлар узаро фарк ва ухшашликларини аниклаш максадида урганилади. Бунда тад-кикотчи ташки кузатувчи позициясини эгал-лайди ва маданиятдан узоклашишга харакат килади. Бунда тадкикотчи томонидан иш ре-жаси, гипотезалар олдиндан тузилади.

Хар икки ёндашувнинг хам узига яраша жиддий камчиликлари мавжуд. Emic ёндашув-да тадкикотчи маданиятнинг ичида турганли-ги сабаб, унинг маданияти киёслашда у учун стандарт булиб колиши мумкин. Etic ёндашув-да объектив методлар кулланилса-да (психологик тестлар, сухбат, контент-тахлил ва х.к.), тадкикотчи субъектив ёндашишдан кочишда анча кийинчиликларга дуч келади. Бугун-ги кунда киёсий-маданий психология билан шуFулланувчи олимларнинг узлари бу ёнда-шувда тадкикотчи уз маданиятининг фикр-лаш чизиFидан чика олмаслигини ва унинг иши субъективликдан холи булмаслигини тан олмокдалар1. Г.Триандис эса умуман купчилик киёсий-маданий тадкикотларда биз сохта etic ёндашувга дуч келамиз, дейди. Унинг фикрича, уларнинг муаллифлари узининг маданияти до-ирасидан чикиб кетолмайди, улар томонидан тузилган категориялар эса маданиятларининг таъсирларидан холи эмас2.

Шундай экан, бизнингча, самарали натижага эришиш учун бу ёндашувларнинг х,ар иккиси-дан хам фойдаланган маъкул. Бундай комбина-циялашган (бирлашган) тадкикот узида этнология ва психология, хусусан, этнопсихология, психологик антропология ва киёсий-маданий психология билимларини мужассамлайди. Психологик антропология ва киёсий-маданий психология назария ва методологиялари че-гараланган булишига карамай, хозирги кунда жахонда уларнинг якинлашувини кузатиш мумкин. Афсуски, Узбекистонда нафакат бундай синтез ёндашувдаги тадкикотлар амал-

1 Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: Учебник для вузов. -М.: «Аспект Пресс», 2009. -С. 368.

2 Triandis H.C. Culture and social behavior. - N.Y., 1994.

-Р. 330.

га ошмаган, балки психологик антропология ва киёсий-маданий психология сохасида хам ишлар бажарилмаган деса булади. Этнопси-хологик тадкикотлар хам купрок ижтимоий психологияга тортади, сабаби уларда ё психологик, ё этнологик методология ва билимлар етишмайди. Зеро, этнопсихологияда иккала фанларнинг хам ёндашуви ва методологияси булиши даркор.

Албатта, бундай булишининг уз сабаблари бор. Аввало, бу илмий хамжамиятимизда маз-кур янги сохалар х,акида аниклик булмагани билан боFлик. Хусусан, антропология ин-сонни урганиш билан шуFулланувчи фанлар йиFиндиси булиб, хам гуманитар, ^ам ижтимоий, ^ам табиий фанларни узида бирлаштири-шига карамай, собик СССРда бу фан, асосан, жисмоний (биологик) антропология сифатида тадкик килинди. Колаверса, антропология-ни кайси со^ага киритиш керак деган маса-ла кутарилганда, уни алох,ида фан сифатида эмас, тарихнинг ичидаги фан сифатида ижтимоий фанларга киритишди. Шундай килиб, ушбу фан жисмоний антропология сифатида уч йуналиш буйича тарихчи-антропологлар томонидан одам морфологияси, антропоге-нези, иркшунослиги, биолог-антропологлар томонидан табиий, генетик томонлари, врач-антропологлар томонидан эса инсон анатоми-яси ва физиологияси урганилган ^олда ривож-ланди. 1990-йилларгача антропология деганда факат жисмоний (биологик) антропология ту-шуниб келинганлиги боис, бу фан МДХ мамла-катларида тегишли равишда ривож топмади3.

Шундай экан, халкларни урганувчи со^алар ^акида шу пайтгача аниклик булмагани учун ушбу фанларнинг узига киска тухталиб утмокни жоиз деб билдик. Фикримизча, бу тадкикотнинг назарий-методологик асослари-ни тушуниб етишга ёрдам беради. Зеро, у ёки бу илмий муаммони ечишда методологик ён-дашувлар х,ам бу фанларнинг кандай тушуни-лишига караб шаклланади.

3 Расулова З. Замонавий узбекларнинг оила-никох, му-носабатлари. - Т.: «Узбекистон Миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2013. -384-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

Антропология - инсонни урганиш билан шугулланувчи фанлар йиFиндиси булиб, у узида хам ижтимоий-гуманитар, хам табиий фанларни бирлаштиради. Антропологиянинг объекти инсондир. У инсон муаммоси билан шуFулланар экан, уз олдига «нима?, каерда?, качон?, кандай килиб?, нима учун?» деган саволларни куйиб, унга турли усуллар билан жавоб топишга харакат килади. Хусусан, антропологиянинг энг асосий усулларидан бири комплекс методдир. У узида инсонни урганувчи фанларни ва уларнинг методлари-ни мужассамлагани учун муаммони тадкик килишда деярли чегара билмайди. Лекин дунё микёсида антрополог олимларнинг комплекс методни кам куллаши бу фаннинг чегарала-ниб колишига, аникроFи шундай тасаввурнинг пайдо булишига олиб келмокда. Демак, ан-тропологиянинг инсонларни урганувчи бошка сохалардан фаркли хусусияти унинг кенг камровлигидадир. Бу кенг камровлилик яна бошка фанлар билан хам боFликликни келти-риб чикаради.

Хусусан, ижтимоий антропология - социология ва антропология асосида инсон ва жа-миятни, уларнинг ривожланиши ва маданий хилма-хиллигининг конуниятларини урганади.

Психологик антропология - маданий антропология ва турли психологик назариялар (психоанализ, когнитив психология, гуманистик психология ва б.) асосида шаклланган. Дастлаб у психоаналитик антропология (1910-1930; З.Фрейд, Э.Фромм ва б.), кейинчалик маданий антропологларнинг индивидларнинг ички, психологик хаётига булган кизикишлари нати-жасида «Маданият ва шахс» (1920; Р.Бенедикт, М.Мид, А.Кардинер ва б.) номи билан ХХ аср-нинг бошларида пайдо булди1. Турли мада-ниятларда инсоннинг кандай фикрлаши, хис килиши, миссий харакат турларини урганиш унинг асосий предметларидан хисобланади. У маданиятлараро тафовутларни психоло-

1 Bock Ph.K. Rethinking psychological anthropology. -N-Y., 1988. -Р. 79-96.

гик куринишларда намоён булишини тадкик килади. Психологик антропология киёсий-маданий психологияга нисбатан кенгкамровли муаммоларни тадкик килишга мулжалланган.

Киёсий-маданий психология эса инсонни табиий метод, купинча кузатишдан фойдалан-ган холда, индивидни урганувчи умумий психология ва бир неча турдош фанларнинг (ма-салан, маданий антропология) кушилишидан ХХ асрнинг 60-70-йилларида пайдо булган2. У хам психологик антропология каби этник мансублик, х,ар хил маданиятларда шахснинг сезиш хусусиятлари тафовутларини урганади. Киёсий-маданий психологиянинг психологик антропологиядан асосий фарки психологиянинг сохаси сифатида унда психологик назария ва конуниятларнинг устунлик килишидадир, маданий хусусиятлар хам психологик метод-лар оркали урганилади.

Этнопсихология - (юнонча ethnos - халк, psyche - жон, рух, logos - фан, таълимот) - этнология ва психология фанларининг кушилишидан ташкил топган. Дастлаб этнография ва антропология фанлари чегарасида вужудга кел-ган. Кейинчалик этнография ва ижтимоий психология заминида ривожланади. Фанда-ги терминологик чалкашликлар туфайли эт-нопсихологияга аник таъриф бериш мушкул. Биринчидан, «халк» атамасининг узи хали фанда баркарорликка эга эмас, иккинчидан, купчилик олимлар психологик тавсифни этнос билан эмас, балки маданият билан боFлаб тадкикотлар олиб боришни маъкул курадилар, учинчидан, этнопсихология атамасининг узи дунё фанида хали тулик тан олинмаган3. Шу сабабли купчилик мутахассислар узларини «психологик антропология», «киёсий-маданий психология» фанларининг тадкикотчиси деб атайдилар. Аммо соддарок тушунтирадиган

2 Стефаненко Т.Г., Шлягина Е.И., Ениколопов С.Н. Методы этнопсихологического исследования: Спецпрактикум по социальной психологии. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. -С. 79.

3 Павленко В.П. Этнопсихология. - М., 2005; Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: практикум: Учебное пособие для студентов ВУЗов. - М: «Аспект Пресс», 2006. -С. 208.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

булсак, бу фан турли миллат, халк ва этник бир-лик вакилларининг узига хос типик психик ху-сусиятларини, рух,ий киёфаси, хулк-атворини, яъни «менталитетини» урганади. Хар бир халкка хос булган миллий характер, урф-одат ва анъаналар, миллий туЙFулар ва дид, этник онг ва миллий узини-узи англашнинг вужудга келиши, намоён булиши, узгариши ва ривож-ланиши каби масалалар х,ам этнопсихология-нинг тадкикот объектидир.

«Этнография» ва «этнология» атамаларини ишлатар эканмиз, уларга х,ам аниклик киритиб утмок зарур. Зеро, улар этнопсихология, шу катори барча этно- сузи кушилган фанларнинг ота-оналаридан бири х,исобланади.

Этнография (grafo - ёзаман) - у ёки бу эт-носга (этник бирликка) оид маълумотларни туплаб, тизимлаштириб, уни купрок тавсифлаб беради. Дастлаб мазкур фаннинг максади турли халклар туFрисидаги ижтимоий-маданий ма-териалларни йиFиш ва таснифлаш булган. «Этнография» термини турли мамлакатларда тур-лича маъноларда кулланилган. Куп х,олларда у этнос туFрисидаги назарий-методологик умумлашган хулосаларни узида мужассам-лаштирган этнологиядан фаркли равишда тав-сифий характердаги тадкикотларга нисбатан кулланилган.

Этнология - этнос х,акидаги барча маълумотларни назарий-методологик жих,атдан тах,лил килади ва бу хусусда умумий хулоса-лар чикаради. «Этнология» тушунчаси «этнография» тушунчасига нисбатан кенгрокдир. Замонавий этнология фани этнографияга кон-цептуал илмий аппарат беради. Этнография купинча тавсифий маълумотларни мужассам-лаштирувчи фан булса, этнология назарий халкшунослик х,исобланади.

Бу фанлар х,акидаги куп ноаникликлар, чалкашликлар шундан х,ам келиб чикканки, халклар туFрисидаги таълимот куп давлатлар-да х,ар хил ном билан шаклланган. Хусусан, Францияда этнология, Германияда немис ти-лида сузлашувчи халклар ва уларнинг мада-ниятларини ургануви «Volkskunde» ва бошка

халкларни урганувчи «Yolkerkunde», Буюк Британияда ижтимоий антропология, АКШда маданий антропология. собик Иттифокда эса халкшунослик деганда этнография тушунил-ган. Этнографиянинг ривожланиши Совет х,укуматининг «ягона совет халкини яратиш» сиёсатига туFри келмас эди, сабаби этнография халкларнинг х,ар хиллигини, уларнинг узига хос хусусиятларини урганар эди. Шу сабаб-ли этнография собик СССРда тарихнинг бир булими, кисми сифатида фаолият юрFазиб кел-ди. Холбуки, этнография билан тарих уртасида катта фарк борлиги шубх,асиз булиб, унинг узи алох,ида фан ва мутахассислик х.исобланади1. Хусусан, агар тарих гуманитар фан булса, этнография ва этнология ижтимоий фанлар ти-зимига киради.

Халклар туFрисидаги фанлар х,акида олим-лар х,алигача ягона фикрга келмаган: баъзилар уларни битта фаннинг (этнография) х,ар хил номлари деб билса, бошкалар уларни битта фаннинг х,ар хил боскичлари деб билади, колганлари эса уларни мустакил фан сифатида тан оладилар. Бу борада илмий жамиятда мавжуд карашларни тах,лил килишни максад килмаганимиз боис уларга батафсил тухталиб утмадик. Аммо шуни айтиш керакки, бу фанлар узининг объекти ва предмети, метод ва методологиясига кура фаркланади. Шунга кура, бир-бирларига жуда ухшаш булишларига карамай, узларининг тадкикот предмети, метод ва методологияларига кура, бизнингча, улар бугунга келиб, алох,ида мустакил фан сифатида шаклландилар. Шуни айтиш керакки, агар этнология халкнинг муаммоларини урганса, антропология инсон муаммоси билан шуFулланади.

Шундан келиб чиккан х,олда биз бирор миллатнинг узига хос хусусиятини, хусусан, оила-никох, масалаларини урганишда юкорида келтирилган фанларнинг методоло-гиясини бирлаштирган х,олда тадкик килишни

1 Семёнов Ю.И. Предмет этнографии (этнологии) и основные составляющие ее научные дисциплины. // «Экономическое обозрение». - М., 1998, № 2. -С. 3-17.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

максадга мувофик деб хисоблаймиз. Хусусан, психологик антропологиянинг emic ёндашуви ва киёсий-маданий психологиянинг etic ёнда-шувини синтез килиш юкорида таъкидланган икки ёндашувнинг камчиликларини бартараф этиш имкониятини беради. Уз навбатида, бу икки ёндашув этнопсихологиянинг хам мето-дологиясига киради.

Айтиш лозимки, ижтимоий ходиса сифа-тида никох etic категория хисобланади, аммо никохни тулик урганиш ва тушуниш учун унинг етк хусусиятларини хам урганмок керак. Бунда муаммо хам ичидан, хам ташкаридан туриб урганилади. Фикримизча, бундай услуб муам-мони тулик ва хакконий очиб беришга ёрдам беради.

Уз навбатида, тадкикотда этнопсихологик тадкикотларга куйиладиган талаблардан бири булмиш этнографик тадкикот услубига хам тая-ниш лозим. Умуман олганда, ушбу услуб барча этно- кушимчаси мавжуд фанларнинг асосий методологиялари каторига кириши максадга мувофик. Мохиятига кура, этнографик тадкикот етк ёндашувга ухшайди. Бу, албатта, этнографик тадкикот етк ёндашувнинг фундаменти-ни ташкил килиши билан боFликдир. Этнографик тадкикот - этнография фанининг асосий методологияси булиб, у бошка фанларда хам кенг кулланилади. Уларга айнан этнография-дан кириб келган булиб, факат номланишла-рида фарк мавжуд. Хусусан, этнографик мето-дологиядан биринчи навбатда антропологлар, этнологлар, шунингдек, социологлар ва психо-логлар хам (айникса, кузатув ва сухбат усулла-ридан) куп фойдаланадилар. Шу билан бирга, иктисодиёт, фольклор, этномусикашунослик, география, тарих, тилшунослик, жиноятшунос-лик ва яна куплаб бошка фанлар хам этногра-фиянинг шу методологиясини куллайдилар. Халкларни урганиш этнография фанида икки хил услуб оркали олиб борилади: стационар -

узок, муддат бир жойда яшаш ва кузатиш; экс-педициялар1.

Стационар, яъни узок муддатли этнографик тадкикотлар умуман урганилмаган ёки кам тадкик килинган этник гурухлар ва халкларнинг маданияти, маиший турмуши, тили ва иркий хусусиятларини текширишда кул келади. Хозирги пайтда бундай этнослар-нинг нихоятда кам эканлиги, стационар услуб-нинг амалда ахён-ахёнда кулланилишига олиб келди. Стационар тадкикотларнинг энг катта камчилиги урганиш жойи, ахоли сонининг тор доирада булишидир. Аммо бу услубнинг аф-заллиги шундаки, у тадкикотчининг узок муддат давомида маълум ахоли орасида яшаши ва тадкикот утказиши, Fоят чукур илмий асослан-ган хулосаларнинг яратилишига имкон беради.

Кейинги йилларда стационар тадкикотлар урнига купинча узок ва киска муддатли экспе-дициялар уюштириш кенг таркалмокда. Бундай этнографик дала экспедициялари, уларнинг олдига куйилган максадлардан келиб чикиб, бир неча хафтадан бир неча ойгача да-вом этиши мумкин. Ушбу тадкикотлар пайтида анча йирик худудлар камраб олиниб, бир неча гурух ахоли урганилиши мумкин. Этнографик экспедицияларда маълумотлар икки усул билан тупланади: тупли ва йуналишли.

Тупли тадкикот услубида режада йирик ахоли яшайдиган жой экспедиция базаси килиб танланади. Мазкур жойни урганишга купрок вакт (6-7 кунгача) сарфланиб, тупланган маъ-лумотларга аниклик киритиш максадида, унинг атрофидаги кичикрок кишлоклар ахолиси эса хар бири 1-2 кун давомида урганилади.

Йуналишли тадкикотда доимо харакатда булинади, режалаштирилган районларда экспедиция учун танланган ахоли пунктлари маълум йул устида жойлашган булишлари керак. Тадкикотчилар ана шу ахоли яшайдиган жой-ларда 2-3 кун тухтаб, маълумот туплайдилар.

1 Салимов Т.У. Этнографик экпедицияларни утказиш услублари. - Т., 1993.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

ТУпли тaдк1ик1oтлapни йyнaлишли ycлyб би-лaн к,ушиб oлиб бopиш хaм мумкин.

Дaлa этнoгpaфик экпeдициялapи дaвoми-дa axбopoтчилapдaн oлингaн мaълyмoтлapгa ниcбaтaн acocий тaлaб, yлapнинг хaк1к1oний (peпpeзaнтaтив) бyлишидиp. Экcпeдиция вa-зифaлapи вa мaк1caдлapигa бинoaн, мaълyмoт-лapнинг хaк1к1oнийлиги икки xил уелуб билaн тaъминлaнaди: тaнлaб вa ялпи тaдк1ик1oтлap yткaзиш.

Тaнлaб этнoгpaфик тaдкикoт yткaзишдa этник xycycиятлapи жихaтдaн y3apo якин Kишлoклapдaн биpoнтacини oлиб, чyкyp ypra-нилaди, кoлгaнлapи эca oлингaн мaълyмoт-лapни aниклaштиpишдa фoйдaлaнилaди. Ушбу ycлyбнинг aфзaл тoмoни, тaдкикoтчининг мaъ-лум жoй aхoлиcини киcкa вaкт ичидa чyкyp тaдкикoт килиш имшнияти бyлишидиp. Тaн-лaб тaдкикoт yткaзишдa, кишлoкни тaнлaшдa cyбъeктив биp тapaфлaмa ëндaшиш opкaли xa-тoгa йул куйиш мумкин. Шунинг учун экcпeди-циядaн aввaл тaнлaнгaн худуд ax1oлиcи xai<^a тулик мaълyмoтлapгa эгa булиш юкopидa кypcaтилгaн xaтoлapгa йул кУймacликкa ëpдaм бepaди.

Ялпи тaдкикoт yткaзишдa мyaммoлap rça-тopacигa ypгaнилaди. Ëппacигa yткaзилгaн тaдкикoтлap кyплaб мaълyмoтлapни тyплaшгa, yлapнинг кeйинги ишлaшдa cтaтиcтик тaдкикoт ycлyблapи, кoмпьютepни кУллaш имкoниятини бepaди. Ëппacигa тaдкикoт ycлyбининг тулик бyлмaгaн чeгapaлaнгaн шaкли тaнлaнгaндa (миcoл учун 2000 oилaдaн 200 тacи) них^я^ эхтиёт булиш 3apyp. Бунинг учун oлдинги yткaзилгaн этнoгpaфик тaдкикoтлap мaълy-мoтлapидaн, тaжpибacидaн кeнг фoйдaлaниш мумкин.

Aмaлдa бу икки ycлyб вaзиятгa кapaб тaн-лaнaди вa 3apyp бyлca, к,ушиб oлиб бopилиши, мyaйян ycлyбгa тaнлaниши эca, aйpим шaxcлap-нинг xoхиши билaн эмac, экcпeдиция мaкcaд вa вaзифaлapидaн кeлиб чикиши шapт.

Дaлa этнoгpaфик тaдк1ик1oтлapнинг acocий тypлapи кyйидaгилapдaн ибopaт:

1. Тaдк1ик1oтчининг шaxcий кyзaтyвлapи -тaдк1ик1oтчининг бoшк1a oдaм нaзapигa туш-мaйдигaн нapcaлapни кypa билиши, унинг кyзaтyвчaнлиги, зeхни, yмyмaн <^ypa билиш» к^билияти^ бoFлик1 хoлдa мaълyмoтлapни тyплaш.

2. Axбopoтчилap билaн cyхбaт - oлдиндaн мaxcyc тyзилгaн caвoллap (caвoлнoмa) aco^-дa caвoл-жaвoб opк1aли бeвocитa мaълyмoт тyплaш.

3. Олингaн мaълyмoт вa aшëлapни умум-лaштиpиш - тoпилгaн нapcaни вa ypгaнилaëтгaн вoк1eaликни yзигa xocлигини aник1 eткaзиш, мaълyм тapтибгa pиoя килиш: мacaлaн, никoх туйи ypгaнилca, aввaл coвчилик, кeйин нoн cиндиpиш, фoтихa туйи, никoх туйи, тyйдaн кeйинги ypф-oдaт хaмдa yдyмлapни тacвиp-лaш.

Бу ycyллapдaн кyплaб фaнлap уз мeтoдлa-pидa фoйдaлaнaдилap, xycyca^ aнтpoпoлoгия, пcиxoлoгия, coциoлoгия вa б. Maиший тypмyш вa мaдaният бyйичa этнoгpaфик мaълyмoт-лap oммaвий cУpoв aнкeтaлapини тyлдиpиш opкaли хaм тyплaнaди.

Aфcycки, пcиxoлoгия coхacидa бaжapилгaн этнoпcиxoлoгик тaдк1ик1oтлapдa aйнaн шу мe-тoдoлoгиядaн фoйдaлaнилмaйди. Xoлбyки, y бapчa этно - кУшимчacи мaвжyд фaнлap, xy-cycaн, этнoпcиxoлoгиянинг acocий мeтoдoлo-гиялapи кaтopигa киpaди. Aйнaн шу уолуб emic ëндaшyвнинг тaянчи хиcoблaнaди. K1oлaвepca, биpop миллaтнинг yзигa xoc, aйник1ca, oилa-никoх xycycиятлapини унинг ичидaн тypиб, кypмacдaн ypгaниш мумкин эмac. 3epo, бу юк1opидa aйтгaнимиздeк, тaдк1икloтнинг cyбъ-eктив булиб к^лиши^ oлиб кeлaди.

Уз нaвбaтидa, нaфaк1aт yзбeклapдa, бaлки Xap биp миллaтдa диннинг ypни вa тaъcиpи кучли булиб, oилaдa диннинг ypни кaттaлиги-ни инoбaтгa oлгaн хoлдa тaдк1ик1oтни дин билaн Xaмoхaнг тaхлил к,илишни мaк1caдгa мyвoфик1 дeб билaмиз. Чунки бу xaлк1нинг pyхиятини билишгa ëpдaм бepaдигaн мухим oмиллapдaн биpидиp. Бу бopaдa эca биз дин пcиxoлoгия-^нинг микдopий вa cифaтли ëндaшyвлapини

ЗAMOHAВИЙ TAЪЛИM I CGBPEMEHHGE GБРAЗGВAHИE 2015, В

синтез килишни тавсия этамиз. Микдорий ён-дашувга асосланиб килинган тадкикотларда асосий эътибор «оммавий» динга каратилган булса, сифатли ёндашувда эса тадкикотчи узининг эътиборини «индивидуал», яъни шах-сий динга каратади.

Микдорий ёндашувга асосланиб килинган тадкикотда респондент сифатида биз купрок диний рахнамо таъсирида булган, хакикий диндордан кура, «берилган» шахс билан иш-лаймиз. У «омма»нинг, купчиликнинг типик намоёндасидир. Бундай инсонлар эътикод килиш «одат» булганлиги учун хам ишонади-лар. Бундай инсонларнинг эътикоди купинча ташки феъл-атвор шаклининг кандайдир сте-реотипи булиб, у куплаб иримлар ва диний бидьатлар билан бирга «хамрох» булиб ке-лади. Диний рахнамо ва хомийликсиз, дин-дор жамоадан ташкарида бундай инсонлар эътикодсиз одамлар билан «кушилиб» кетади. Хуллас, бундай инсонлар доимо омма билан юради, улар нима килса, шуни килиб яшайди-лар. Омма ишонса, ишонади, ишонмаса, булар хам ишонмайдилар.

Сифатли ёндашувнинг диккат марказида узининг эътикодига ишонган «хакикий диндор» инсон туради. Бундай инсонларнинг эътикоди узида билим, ишонч, хакикий кечинмаларни ифода этади. Бундай инсон узининг хаётини нафакат дин ва эътикод билан тулдиради, балки бошкаларни хам узининг ортидан эргаш-тириши мумкин. Бунинг натижасида бундай инсонлар диний уламо, рахнамо ва рахбар булишлари мумкин. Баъзи холатларда янги диний мактаб, жамоа ва хоказолар асосчилари ёки фанатик, яъни ута ишкибозлар булишлари хам мумкин. Хуллас, бундай инсонларнинг эътикоди жуда кучли булади ва уларни уз ди-нининг хакикий намоёндаси дейиш мумкин.

Узбекларда, хусусан, аксарият халкларда биз бу холатларнинг хаммасини куришимиз мумкин. Шу сабаб, бизнингча, бу ёндашув-ларнинг факат биттасига асосланиб муаммо-ни тадкик килиб булмайди. Сабаби бу ишнинг

бир томонлама урганилишига ва нообъектив булишига олиб келади. Шундан келиб чиккан холда муаммони тадкик килишда иккала ёнда-шувдан уларни синтез килган холда фойдала-нишни тавсия киламиз.

Шунингдек, тадкикотни генетик принцип асосида хам урганишни максадга мувофик деб биламиз. Генетик принцип - генетик (та-рихий) жихатдан урганиш принципига амал килишни такозо этади. Генетик принципнинг мохияти шундан иборатки, урганилаётган психик ходисага жараён деб каралади ва тадкикотчи унинг диалектик ривожланиши-нинг барча холатларини тиклашга, улар бир-бирларини кай йусинда алмаштира олишлари-ни куриш ва тушуниб етишга харакат килади, урганилаётган психик фактни унинг конкрет тарихи жихатидан тасаввур этишга уринади. Генетик принцип уз-узидан тарихий методга таянади. Тарихий метод эса муаммони тарихий шароитнинг ривожланишига боFлик тарз-да урганишда ёрдам беради. Зеро, миллатнинг этнопсихологик хусусиятлари келиб чикиши жихатидан бутун утмиши, хаёт тарзи ва тарихи билан боFланиб кетган булиб, бу хусусиятлар миллат шаклланмасдан аввалрок вужудга кела бошлаган булади. Халк хаётида булиб утган мухим тарихий вокеалар унда сузсиз психологик учмас из колдиради.

Хулоса киладиган булсак, комплекс дастур ёрдамида амалга оширилган тадкикот натижа-си муаммони хал килишда катта ёрдам бера-ди. Зеро, оила-никох масалаларини факатгина битта фаннинг узи билан урганиб булмайди. Хар хил методларнинг кулланилиши муаммони тадкик килишда купрок хамда яхширок натижа беради. Бу борада яна шуни айтиш керакки, нафакат оила-никох муносабатлари-нинг, балки бошка муаммоларнинг ечимида хам ижтимоий, гуманитар ва табиий фанлар-нинг методларидан фойдаланиш яхши самара беради. Айнан шу сабаб, биз мавжуд методо-логияларни синтез килишга ва муаммога янги-ча нуктаи назардан карашга харакат килдик.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

с 60 V ОИЛА ВА МАКТАБ / СЕМЬЯ И ШКОЛА л У

Адабиётлар:

1. Павленко В.П. Этнопсихология. - М., 2005.

2. Расулова З. Замонавий узбекларнинг оила-никох, муносабатлари. - Т.: «Узбекистон Миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2013. -384-б.

3. Салимов Т.У. Этнографик экпедицияларни утказиш услублари. - Т., 1993.

4. Семёнов Ю.И. Предмет этнографии (этнологии) и основные составляющие ее научные дисциплины. // «Экономическое обозрение». Москва, 1998, № 2. -С. 3-17.

5. Стефаненко Т.Г., Шлягина Е.И., Ениколопов С.Н. Методы этнопсихологического исследования: Спецпрактикум по социальной психологии. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. -С. 79.

6. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: практикум: Учебное пособие для студентов ВУЗов. - М: «Аспект Пресс», 2006. -С. 208.

7. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: Учебник для вузов. 4-е изд., испр. и доп. - М.: «Аспект Пресс», 2009. -С. 368.

8. Bock Ph.K. Rethinking psychological anthropology. - N-Y., 1988. -Р. 79-96.

9. Pike K.L. Language in relation to a unified theory of the structure of human behavior (3 parts). - Glendale, CA: Summer Institute of Linguistics, 1954. -Р. 146.

10. Triandis H.C. Culture and social behavior. - N.Y.: McGraw-Hill, 1994. -Р. 330.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.