Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ЭКСПОРТ САЛОҲИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ОМИЛЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ЭКСПОРТ САЛОҲИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ОМИЛЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
531
126
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ташқи савдо / экспорт / институтлар / экспорт самарадорлиги / экспортни рағбатлантириш / внешняя торговля / экспорт / институты / эффективность экспорта / продвижение экспорта.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қодиржонов Адхамжон Мухторжон Ўғли

Мақолада Ўзбекистон Республикасининг экспорт динамикаси ва унга институционал омиллар таъсири таҳлил қилинган. Шунингдек, Ўзбекистон экспортининг қатор мамлакатлар экспорти билан қиёсий таҳлили келтирилган. Таҳлилга асосланган ҳолда Ўзбекистонда экспорт салоҳиятини оширишда институционал омиллардан самарали фойдаланиш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫЕ ФАКТОРЫ И УСЛОВИЯ РАЗВИТИЕ ЭКСПОРТНОГО ПОТЕНЦИАЛА УЗБЕКИСТАНА

В статье анализируется динамика экспорта Республики Узбекистан и влияние на него институциональных факторов. Также представлен сравнительный анализ экспорта Узбекистана с экспортом ряда стран. На основе анализа разработаны предложения и рекомендации по эффективному использованию институциональных факторов в повышении экспортного потенциала Узбекистана.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ЭКСПОРТ САЛОҲИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ОМИЛЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ»

Кодиржонов Адхамжон Мухторжон угли,

Тошкент давлат шаркшунослик университети, "Шарк мамлакатлари иктисодиёти" кафедраси стажер-укитувчиси

УЗБЕКИСТОН ЭКСПОРТ САЛОЩТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ОМИЛЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

УДК: 339.564 (575.1)

ЦОДИРЖОНОВ А.М-У. УЗБЕКИСТОН ЭКСПОРТ САЛОЦИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ОМИЛЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

Маколада Узбекистан Республикасининг экспорт динамикаси ва унга институционал омиллар таъсири тах,лил килинган. Шунингдек, Узбекистан экспортининг катор мамлакатлар экспорти билан киёсий тах,лили келтирилган. Тах,лилга асосланган х,олда Узбекистонда экспорт салох,иятини оширишда институционал омиллардан самарали фойдаланиш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: ташки савдо, экспорт, институтлар, экспорт самарадорлиги, экспортни ратбатлантириш.

КОДИРЖОНОВ А.М-У. ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫЕ ФАКТОРЫ И УСЛОВИЯ РАЗВИТИЕ ЭКСПОРТНОГО ПОТЕНЦИАЛА УЗБЕКИСТАНА

В статье анализируется динамика экспорта Республики Узбекистан и влияние на него институциональных факторов. Также представлен сравнительный анализ экспорта Узбекистана с экспортом ряда стран. На основе анализа разработаны предложения и рекомендации по эффективному использованию институциональных факторов в повышении экспортного потенциала Узбекистана.

Ключевые слова: внешняя торговля, экспорт, институты, эффективность экспорта, продвижение экспорта.

KODIRJONOV А.М-U. INSTITUTIONAL FACTORS AND TERMS OF DEVELOPING OF UZBEKISTAN'S EXPORT POTENTIAL

In the article is analyzed the Republic of Uzbekistan's exports dynamics and the influence of institutional factors on it. A comparative analysis of the Uzbekistan's export with the export of a number of countries is also presented. Based on the analysis, proposals and recommendations were developed for the effective use of institutional factors in increasing the export potential of Uzbekistan.

Key words: foreign trade, export, institutions, export efficiency, export promotion.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Кириш.

Хар кандай мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий тараккиётида табиий-иктисодий салохият ва географик омилларнинг ахамияти юкори. Шу билан бирга катор мамлакатлар таж-рибаси шуни курсатадики, баркарор иктисодий ривожланишни таъминлаш учун факат бу омилларнинг узи етарли эмас. Мавжуд табиий-иктисодий имкониятлардан окилона фойдаланиш, самарали фаолият юритувчи миллий иктисодиётни шакллантириш иктисодий субъектларнинг хатти-харакатини белгилаб берувчи шарт-шароитлар, коидалар, шаклларга, яъни институционал мухитга бевосита боFлик1. Хусусан, миллий иктисодиётнинг экспорт салохиятини оширишда ушбу омиллар алохида ахамиятга эга. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, "... баркарор иктисодий усишнинг энг мухим гарови - рак,обатдош махсулотлар ишлаб чикариш, улар учун янги халк,аро бозорлар топиш ва экспортни купайтириш, транзит салохиятидан тулик фойдаланиш хисобланади... Ташки савдо билан боFлик назорат тизими ва инфратузилмани яхшилаш зарур... 2020 йилда 3 мингга якин стандартларни кабул килиш, уларнинг сонини 10 мингтага ва халкаро стандартлар билан уЙFунлашиш дара-жасини 40 фоизга етказиш даркор»1. Шу нуктаи назардан экспорт салохиятидан самарали фойдаланиш, унинг товар ва географик таркибини тако-миллаштиришда кулай институционал мухитни шакллантиришга эътибор каратмок лозим.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Бугунги кунда жахон мамлакатлари тажри-баси шундан далолат берадики, ташки савдо салохиятини табиий ва географик омилларгина белгилаб бермайди. Мавжуд иктисодий имкониятлардан туFри фойдаланиш, иктисодий муно-сабатларни тартибга солиш иктисодий субъект-ларга яратилган шарт-шароитлар, умумий холда, мамлакатдаги институционал мухит унинг ташки бозордаги муваффакиятини белгилаб берувчи етакчи омиллардан хисобланади. Буни биз табиий ресурс салохияти юкори булмаган Япония, Жану-бий Корея, Исроил, Польша каби катор мамлакатлар мисолида куришимиз мумкин.

1 https://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01-2020

Тадк,ик,от мацсади.

Тадкикотнинг максади Узбекистон экспорт салохиятидан фойдаланиш самарадорлигини оши-риш, уни микдор ва сифат жихатдан такомиллаш-тиришда институционал омиллар ролини асослаш, мавжуд институционал шарт-шароитларни яхшилаш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,от методологияси._

Тадкикотни амалга ошириш жараёнида "инсти-тутлар", "институционал мухит" атамаларининг мохияти ва мезонларига нисбатан олимлар хамда экспертларнинг илмий карашлари киёсий тахлил килинди. Маколада абстракт ва мантикий фик-рлаш, тизимли ёндашув, иктисодий шархлаш усул-ларидан фойдаланилган.

Асосий натижалар.

Жамиятнинг узвий элементи хисоблангани боис, институционал тизимни илмий урганиш иктисодий ривожланиш суръатлари, сифат курсаткичлари, устувор йуналишлар хамда меха-низмларини тушунишга ёрдам беради. Дуглас Норт, неоинстуционал назария асосчиларидан бири, институтларни "... узок муддатли истикболда иктисодий тизимлар фаолиятининг фундаментал омили," деб таърифлайди [1].

Т.Эггертсон фикрига кура, институционал наза-рия "... иктисодиётнинг энг асосий муаммоси - нега баъзи мамлакатлар иктисодий фаровонликка эри-шиши, бошка мамлакатлар эса омиллар етарли булишига карамасдан, ривожлана олмасдан, хатто кашшокликка юз тутиши мумкинлигини урганади" [2].

Неоинституционал назария ривожлани-шига улкан хисса кушган Дж. Гэлбрейт эмпирик тадкикотлар олиб бориб, бозор иктисодиётини тартибга солишда институтлар ахамияти ва улар-дан фойдаланиш хусусиятларини ёритиб берган [3].

Шунингдек, иктисодий ривожланиш ва мамла-кат фаровонлигида институтларнинг ролини бир катор мамлакатларнинг киёсий тахлили оркали Дарон Аджемоглу ва Джеймс Робинсон курсатиб берган. Улар "Нега мамлакатлар омадсизликка учрайди: Кудрат, бойлик ва камбаFалликнинг келиб чикиши" номли асарда эмпирик кузатиш-лар оркали олинган хулосаларини умумлаштиради хамда институтларнинг ахамияти бошка исталган ишлаб чикариш омилларига нисбатан тараккиётга кучлирок таъсир этишини асослаб беради [4].

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Юкорида номлари келтирилган олимлар-нинг хулосаларига асосланган холда, таъкидлаш жоизки, хар кандай мамлакатнинг иктисодий ривожланишида институционал мухитнинг урни анъанавий иктисодий омиллар хисобланган географик хусусият, табиий бойликлар ва капитал-дан кура ахамиятлирокдир. Табиийки, ушбу таъ-кид миллий иктисодиётнинг таркибий кисми хисобланган экспорт фаолиятига хам тегишли.

Сунгги йилларда Узбекистонда ташки савдо фаолиятини ривожлантириш, хусусан, экспорт салохиятини оширишга каратилган катор институционал чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Узбекистонда экспорт фаолиятини эркинлашти-риш, савдо муносабатларини соддалаштириш, экспортчиларга молиявий имтиёз ва субсидия-лар такдим этишга каратилган меъёрий-хукукий хужжатларнинг кабул килиниши ана шулар жум-ласидандир.

Бунинг самараси ракамларда хам уз аксини топмокда (1-жадвал). Тахлиллар шуни курсатадики, сунгги 10 йилда Узбекистан ташки савдо айлан-маси карийб икки маротаба ошди ва 2019 йилда 41751,0 млн АКШ долларини ташкил этди. Ушбу давр мобайнида кузатилган энг юкори усиш суръ-атлари хам 2018 ва 2019 йилларда кузатилди - мос равишда 125,8 ва 124,9 фоиз (жадвал).

Жадвал маълумотлари тахлилидан куйидаги жихатларни алохида ажратиб курсатиш мумкин:

- сунгги йилларда импорт экспортга нисба-тан юкори суръатларда усмокда. Бунинг натижа-сида ташк,и савдо айланмасида импорт хажмининг экспорт хажмидан юкори булиши кузатилади;

- 2013-2016 йилларда мамлакат ташки савдо айланмасида пасайиш кузатилган. Хусусан, 2014, 2015 ва 2016 йилларда Узбекистан ташки савдо айланмаси олдинги йилга нисбатан мос равишда 97,4 фоиз, 90,5 фоиз ва 97,2 фоизни ташкил килган;

- ташки савдо динамикасида 2017 йилдан бош-лаб усиш суръатлари кузатила бошланди. 2018 йилда эса олдинги йилларга нисбатан энг юкори курсаткични кайд этди ва ташки савдо айланмаси 33429,9 млн АКШ долларига тенг булди. Кейинги 2019 йилда хам ташки савдо айланмаси хажмида юкори усиш суръатлари сакланиб колди ва аввалги йилга нисбатан 124,9 фоизни ташкил этиб, 41751,0 млн АКШ долларига етди.

Ташки савдо айланмаси ва экспорт динамикасида кузатилган 2013-2016 йиллар оралиFидаги пасайишни асосий экспорт товарлари хисобланмиш хом-ашё махсулотларига булган нархларнинг жахон бозорида пасайиши билан

изохлаш мумкин. Хусусан, олтин нархи 2013-2015 йилларда бир унция учун 1409,51 АКШ долларидан 1158,86 АКШ долларигача, мис нархи эса бир тон-наси учун 7322 АКШ долларидан 5494 АКШ долларигача пасайган [5]. Шунингдек табиий газ ва нефт нархлари хам 2013-2016 йилларда мос равишда 67,5 фоиз ва 44,2 фоизгача тушган [6]. Ракамлар жахон бозорида хом ашё махсулотлари нархи ута тебранувчан эканини курсатмокда. Натижада экс-порти таркибида хом ашё махсулотлари улуши юкори булгани сабабли Узбекистан ик,тисодиётига мазкур тебранишлар узининг салбий таъсирини курсатди.

2017 йилдан бошлаб, юкорида айтиб утилганидек, ташки савдо айланмаси юкори суръатларда усди. Бу ижобий холат бир жихатдан асосий экспорт товарларига булган жахон бозоридаги нархларнинг усиши хисобига, иккинчи томондан, Узбекистан хукумати томонидан ташки савдони тартибга солиш тизимини такомиллаштиришга каратилган янги тартиб-коидаларнинг жорий эти-лиши хисобига юз берди. Хусусан:

- Узбекистан Республикаси Президенти-нинг 2017 йил 21 июндаги "Махаллий экспорт килувчи ташкилотларни янада куллаб-кувватлаш ва ташки иктисодий фаолиятни такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3077-сонли карори турли нарх имтиёзлари билан бир каторда, махсулотлар учун мувофиклик сертификатларини олиш жараёнини вакт жихатидан кискартиришни назарда тутиб, бу оркали ташки савдо фаолияти самарадорлигини оширишга эришилди [7].

- Узбекистан Республикаси Президентининг

2017 йил 2 сентябрдаги "Валюта сиёсатини либе-раллаштириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар туFрисида"ги ПФ-5177-сонли Фармо-нига кура хорижий валютани эркин сотиб олиш, мустакил тасарруф этиш хукуки белгиланди [8]. Ушбу карорнинг ижроси, биринчи навбатда, экс-портчи корхоналарга олинган даромаддан янада самарали фойдаланиш имконини берди.

Иккинчидан, ишлаб чикарувчиларнинг жахон бозоридаги технология ва ускуналар, хом ашё махсулотларини харид килиш жараёни енгил-лашди.

Учинчидан, амалда импорт махсулотларига булган нархларни (валюта олиш ва хорижий таъ-минотчига махаллий банклар оркали тулаб бериш муаммо булгани сабабли) сунъий камайтириш холатлари кискарди.

- Узбекистан Республикаси Президентининг

2018 йил 24 ноябрдаги "Божхона маъмуриятчили-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

1-жадвал. Узбекистан Республикаси ташк,и савдо айланмаси динамикаси1

Йил-лар Ташки савдо айланмаси хажми (млн АКШ доллари) Ташки савдо айланмаси усиш суръатлари (утган йилга нисбатан фоизларда)

Ташки савдо айланмаси Экспорт Импорт Ташки савдо айланмаси Эскпорт Импорт

2010 22199,2 13023,4 9175,8 104,7 110,6 97,2

2011 26365,9 15021,3 11344,6 118,8 115,3 123,6

2012 26416,1 13599,6 12816,5 100,2 90,5 113,0

2013 28269,6 14322,7 13946,9 107,0 105,3 108,8

2014 27530,0 13545,7 13984,3 97,4 94,6 100,3

2015 24924,2 12507,6 12416,6 90,5 92,3 88,8

2016 24232,2 12094,6 12137,6 97,2 96,7 97,8

2017 26566,1 12553,7 14012,4 109,6 103,8 115,4

2018 33429,9 13990,7 19439,2 125,8 111,4 138,7

2019 41751,0 17458,7 24292,3 124,9 124,8 125,0

гини такомиллаштириш ва Узбекистон Республикаси давлат божхона хизмати органлари фаолияти самарадорлигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар турисида"ги ПФ-5582-сонли фармони-нинг энг эътиборли жихати шундаги, унда илгари сурилган "божхона коридорлари" божхона хизмати органлари фаолияти самарадорлигини ошириш билан бир каторда тадбиркорлар фаолияти учун хам катор енгилликлар яратди, вакт ва моли-явий харажатларни камайтириш имконини берди

[9].

- Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2018 йил 29 ноябрдаги "Махаллий ишлаб чикарувчиларнинг экспорт салохиятини янада раFбатлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5587-сонли Фармонида ишлаб чикарувчи ва экспортчилар даромадида экспорт тушумларининг улушига кура, солик имтиёзлари жорий этилди

[10]; „

- Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 7 июндаги "Автомобиль транспортида юкларни халкаро ташишни янада ривожланти-ришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-4353 сонли карори халкаро юк ташиш фаолияти билан шугулланувчи тадбиркорлик субъ-ектлари учун моддий-техника базасини янгилаш, янги транспорт воситаларини харид килиш билан боFл и к жараёнларда молиявий ёрдам беришни назарда тутади [11];

1 http://web.stat.uz/open_data/uz/7.5%20Foreign%20 trade%20of%20the%20RepuЫic%20of%20Uzbekistan_ uzb.xlsx (2 октябрь, 2020 й.)

- Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2019 йил 11 сентябрдаги "Узбекистон Республикаси инвестициялар ва ташки савдо вазирлиги хузуридаги экспор-тни раFбатлантириш агентлиги томонидан экспорт килувчи ташкилотларга молиявий ёрдам курсатиш тартиби туFрисидаги низомни тасдиклаш хакида"ги 756-сонли карорига асосланган холда тасдикланган низом экспорт килувчи ташкилот-ларга республикада ва хорижда стандартлаш-тириш ва сертификатлаштиришнинг халкаро тизимларини жорий этиш, хорижий ваколатли органларда миллий махсулотларни руйхатдан утказиш, кургазма стендларини яратиш, халкаро кургазмалар-ярмаркаларда иштирок этиш, шу жумладан анъанавий миллий махсулотлар ва брендларни салохиятли бозорларга олиб чикиш учун такдимотлар ва реклама кампани-ялари утказиш, шунингдек, халкаро тендер ва танловларда иштирок этишда молиявий ёрдам курсатишни назарда тутади [12].

Эришилган натижаларга карамасдан, халигача бу сохада катор муаммолар сакланиб колмокда. Муаммоли вазиятлардан бири вактинча фойдала-ниш учун асбоб-ускуналарни олиб кириш жараёни билан боFлик. Мамлакатимизнинг ишлаб чикариш салохияти юкори булиб, ушбу салохиятдан фойда-ланиш учун моддий-техника базаси етарли эмас. Шундай вазиятда ишлаб чикариш комплексларини ижарага олиш, вактинча фойдаланишда сунг эса кайтариш мумкин. Бу билан бошланFич киритила-диган сармоя тежалади, иктисодий фаолият риски (харажатлар камайгани сабабли) камаяди, хорижий тажриба осон узлаштирилади. Бу эса мамла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

кат экспорт салохиятини ошириш, ишлаб чик,ариш даражасини кенгайтириш имконини беради.

Ташки иктисодий фаолият шартномаларини расмийлаштириш ва тулов мажбуриятларини амалга оширишда экспорт ривожланишини секин-лаштирувчи хусусиятларни куриш мумкин. Кор-хона уз молиявий ресурсларидан эркин фойда-ланиши, исталган кулай шартлар билан келишув имзолаши, шартнома тулов шартлари ва муддат-ларини икки томон мустакил белгилаши лозим. Амалиётда эса шартномалар белгилан стандарт ва шартларга мос равишда тузилиши банклар томо-нидан талаб этилади. Аслида эса банк туловни амалга оширишда сунъий тусик,лар яратиши эмас, балки ёрдам бериши, мижозлар (бу уринда экс-портчи ёки импортчи) учун хамён вазифасини бажариши лозим. Экспорт ва импорт шартномаларини божхона базасидан руйхатдан утказишда хам шартнома шартларини бажариш муддати ва тулов усуллари буйича баъзи чекланишларни куриш мумкин. Шартномаларни ушбу талабларга мослаштириш бир неча соатдан бир неча кун-гача вакт олиши мумкин. Экспорт шартномаларини расмийлаштириш ва махсулотларни чега-радан утказишга сарфланадиган вак,т эса экспорт самарадорлигига туFридан-туFри таъсир этади.

Жахон банки "Бизнес юритиш" рейтингининг таркибий к,исмида экспорт фаолияти билан боFлик1 хужжатларни расмийлаштириш ва товарларни чегара оркали утказишга сарфланган вактлар хамда харажатларни ифодаловчи курсаткичлар келтирилган. Ушбу курсаткичлар ва мамлакат экс-порти хажми уртасида боFликлик мавжуд булиб, буни навбатдаги 2-жадвал тахлилида куришимиз мумкин. Унда Узбекистан ва ахоли сони жихатидан унга як,ин булган к,атор мамлакатларнинг экспорт курсаткичлари, шунингдек ушбу мамлакатларнинг Жахон банки "Бизнес юритиш" рейтинги индек-слари келтирилган.

Жадвал маълумотларидан Узбекистан экс-порти ахоли жон бошига атиги 538,1 АКШ дол-ларини ташкил этгани куринади. Бу уртача жахон курсаткичидан карийб турт марта кичик. Шунингдек экспортнинг ЯИМга нисбати буйича хам Узбекистан уртача жахон курсаткичидан 12 бирлик паст курсаткични кайд этган (31,2 фоиз)1. Экспорти ривожланган, экспорт курсаткичлари юкори деб хисоблаш мумкин булган Малайзия ва Польшада айни курсаткич мос равишда

1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP. CD - Жахон банки статистика маълумотлари.

65,34 ва 55,75 фоизни ташкил этмок,да. Ахоли жон бошига экспорт тушуми хам ушбу мамлакатларда Узбекистонга нисбатан 13,8 ва 16,1 марта юк,ори.

Бу икки мамлакат учун келтирилган тадбиркор-лик фаолиятини олиб бориш билан боFлик1 булган умумий курсаткичнинг нисбатан юкори эканини куриш мумкин:

- кредит олиш имконлари;

- низоларни хал этиш кулайликлари;

- трансчегаравий савдо алок,алари даражаси.

Трансчегаравий савдо ва низоларни хал этиш

даражаси ташки савдо алокаларининг вакт ва харажатлар жихатидан унумдорлигини ифода-лайди, мамлакатда конунлар ижроси ва хукукий маданиятни курсатади. Мамлакатда конунлар тадбиркорликни куллаб-кувватлаши, иктисодий хукукларни тула кафолатлаши, шу билан бирга институтларнинг амалда самарали ишлаши ундаги иктисодий мухитнинг кулайлиги ва жозибадорли-гини оширади. Натижада миллий ик,тисодиёт янги катнашчилар (харидор, ишлаб чикарувчи, воси-тачи) ва янги сармояларни жалб этади. Трансчегаравий савдо муносабатларининг тез ва осон кечиши, транспорт ва сак,лаш харажатлари нархга туFридан-туFри таъсир к,илиши сабабли, махсулот нархларининг ракобатбардошлигини таъмин-лайди. Фаолиятда банд килинган маблаFлар тез айланиши эса исталган даромадга кам устама куйиш оркали хам эришиш имконини беради.

Польша экспортида ЕИ мамлакатлари улуши юкори эканини куриш мумкин (Германия - 27,6 фоиз, Чехия - 6,3 фоиз ва Бирлашган Кироллик -6,2 фоиз [13]). Бу эса асосий хамкорлар билан экспорт ва импорт муносабатлари мутлако эркин-лигини билдиради. Малайзия экспортида хам шу каби иктисодий очик мамлакатлар (Сингапур, Хитой, АКШ) улуши юкори [13]. Натижада ушбу мамлакатлар махсулот ва хизматларни тез ва кам харажат эвазига етказиб бера оладилар, бу билан жахон бозорида ракобатбардошлигини ошира-дилар.

Трансчегаравий савдо индекси мамлакати-мизда атиги 49,79 (Польша - 100, Малайзия -88,47) ни ташкил этмокда. Жахон мамлакатлари ичида бу курсаткич буйича 165-уринни эгаллади. Махсулот экспорти хужжатларини тайёрлаш учун мамлакат куламида уртача 96 соат, чегарани кесиб утиш учун эса 112 соат вакт сарфланиши хисоблаб чикилган. Польшада бу курсаткич мос равишда 1 соат ва 0 соат, Малайзияда эса 10 соат ва 28 соатни ташкил этган. Марокаш (62-урин) ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

2-жадвал. Мамлакатлар экспорт курсаткичлари ва бизнес олиб бориш индекслари1 (2019 йил)

Курсаткичлар Узбекистан Малайзия Польша Марокаш Перу

Экспорт хажми (млн АКШ доллари) 18070,5 238299,0 330133,0 46468,0 54864,0

Экспортнинг ЯИМга нисбати (фоизларда) 31,2 65,34 55,75 39,14 24,19

Ахоли жон бошига ЯИМ (АКШ доллари) 538,1 7458,5 8694,4 1274,1 1687,6

EODB2 индекси (0-100) 67,40 80,60 76,95 71,02 68,83

Хусусан:

Иш бошлаш енгиллиги индекси (0-100) 95,79 82,78 82,85 92,99 82,44

Кредит олиш индекси (0-100) 65,00 75,00 75,00 45,00 75,00

Соликларни тулаш индекси (0-100) 76,92 76,06 76,49 85,72 65,37

Чегара орти савдо алокалари индекси (0-100) 49,79 88,47 100,00 83,58 68,22

Низоларни хал этиш индекси (0-100) 45,21 67,17 76,48 52,84 45,72

Перу (110-урин)3 мамлакатлари хам Узбекистонга нисбатан ижобий курсаткичларни кайд этган. Бу ракамлар мамлакатимизда ташки савдо фаолия-тини назорат килиш ва тартибга солиш тизимини янада такомиллаштириш ва ислох этиш зарурати мавжудлигини курсатиб беради.

Хулоса ва таклифлар.

Ушбу йуналишда самарадорлик даража-сини ошириш учун юкларни божхона назорати-дан утказиш тартиби ва шакли, божхона ишлаш тизими ислох этилиши лозим. Жумладан, экспорт-импорт шартномаларини божхона умумий тизи-мидан руйхатдан утказиш тартибини енгиллашти-риш, мавжуд дастурларни бехато ва узилишларсиз ишлашини таъминлаш керак. Хозирда божхона худудий бошкармалари ва хизмат курсатувчи банклар томонидан махсус ходимлар тадбиркорларга шартномани руйхатдан утказишда амалий ёрдам бериши, дастурлар билан ишлашни ургатиши учун ажратилган. Лекин дастурнинг мураккаблиги ва киритилаётган маълумотларнинг турли хил экан-лиги халигача куплаб тушунмовчилик, муаммолар келиб чикишига ва натижада вакт йукотилишига сабаб булмокда.

1 https://www.doingbusiness.org/content/dam/ doingBusiness/media/Annual-Reports/English/DB2019-report_web-version.pdf (2-октябрь, 2020 й)

2 Ease of doing business world ranking by World Bank Group. Жахон банки гурухи томонидан ишбилармон-лик юритишда кулайликнинг жахон рейтинги.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3 https://www.doingbusiness.org/content/dam/ doingBusiness/media/Annual-Reports/English/DB2019-

report_web-version.pdf (2 октябрь, 2020 й.)

Иккинчидан, шартномалар имзоланиши ва ижросида банклар аралашувини чеклаш, стан-дартлаштирилган талабларни олиб ташлаш лозим. Банк кредити хисобига молиялаштирилаётган лойихаларда кредит рискларини камайтириш учун баъзи муддат ва тулов шартлари пунктларини саклаб колиш максадга мувофикдир, лекин кор-хона уз маблаFларини мустакил тасарруф этиши тизимини яратиш лозим.

Шунингдек, экспортчи корхоналар тулов усулларига уларнинг ташкилий ва мулкчилик шаклидан келиб чикиб турлича талаблар куйилган. Бу жихатдан хам экспортчилар учун махсулотларни эркин нарх ва исталган тулов усуллари оркали сотиш хукуки берилиши керак. Экспорт тушумларини кайта айланма маблаFларга тикиш, фаолиятни кенгайтириш учун инвестиция килиш имкониятлари кенгаяди ва трансакцион харажатлари камаяди.

Хулоса урнида, ташки иктисодий фаолиятни эркинлаштириш, экспорт фаолиятини олиб боришдаги турли тусикларни олиб ташлаш, назорат органлари фаолиятини соддалаштириш оркали иктисодий фаолликни ортиши, савдо харакатлари жадаллашиши, нарх ва сифат жихатдан миллий махсулотлар ракобатбардош-лигининг ортишига эришилади ва Узбекистан Республикаси Президенти таъкидлаганидек экспорт махсулотлари тан нархини пасайтириш ва янги бозорларга кириш имконини беради4. Натижада жахон бозорида мамлакат ракобатбардошлигининг ортишига эришилади.

4 https://www.gazeta.uz/ru/2019/04/08/export/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Норт, Дуглас. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. Перевод на русский язык: А.Н. Нестеренко. // Электронная публикация: Центр гуманитарных технологий. 2013

2. Трауинн Эггертсон. Экономическое поведение и институты. Москва: Дело, 2001,

3. Galbraith, J. K. The New Industrial State. Джон Гэлбрейт. Новое индустриальное общество. Перевод на русский язык: Л. Я. Розовский, Ю. Б. Кочеврин, Б. П. Лихачёв, С. Л. Бата-сов. — М., 2004. // Электронная публикация: Центр гуманитарных технологий. — 29.03.2012. URL: https://gtmarket.ru/laboratory/basis/5021

4. Daron Acemoglu, James Robinson. Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. 2012.

5. https://www.gold.org/goldhub/data/gold-prices - World Gold Council official web page

6. Statistical Review of World Energy 2020 | 69th edition, www.bp.com

7. https://lex.uz/docs/4085146

8. https://lex.uz/docs/3326421

9. https://lex.uz/docs/4076899

10. https://lex.uz/docs/3242618

11. https://lex.uz/docs/4368028

12. https://lex.uz/docs/4508523

13. 2019 International Trade Statistics Yearbook, Vol. I, United Nations, 2020.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.