Научная статья на тему 'ТАШҚИ САВДОНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА УНИНГ МУАММОЛАРИ'

ТАШҚИ САВДОНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА УНИНГ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
541
124
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий иқтисодиёт / тараққиёт / глобаллашув / ташқи иқтисодий алоқалар / ишлаб чиқариш салоҳияти / истеъмол бозори / иқтисодиётни эркинлаштириш / ташқи савдоси / ташқи савдо шериги / диверсификациялаш / ташқи савдо географияси / бозор иқтисодиёти / экспорт таркиби. / национальная экономика / развитие / глобализация / внешнеэкономические связи / производственный потенциал / потребительский рынок / либерализация экономики / внешняя тор­ говля / внешнеторговый партнер / диверсификация / география внешней торговли / рыночная эконо­ мика / структура экспорта.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Содиков Зокир Рустамович

глобаллашув жараёнида миллий иқтисодиётнинг тараққиёти ташқи иқтисодий алоқаларга янада кўпроқ боғлиқ бўлиб бормоқда. Унга шерик мамлакатларнинг ишлаб чиқариш салоҳияти ва истеъ­ мол бозорларининг мунтазам равишда юксалиб бораётганлиги таъсир кўрсатмоқда. Мақолада иқтисодиётимизнинг янада эркинлаштириш жараёнида ташқи савдо ва ундаги шерикларнинг улуши борасидаги муаммоларнинг ўзига хос жиҳатлари таҳлил қилинган. шунингдек, бу муаммоларни бартараф қилиш йўллари ва унинг миллий иқтисодиёт учун аҳамияти асослаб берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕНДЕНЦИИ И ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ВНЕШНЕЙ ТОРГОВЛИ

Развитие национальной экономики все больше связано с внешнеэкономическими связями. На это влияют неуклонно растущие производственные мощности и потребительские рынки стран­ партнеров. В статье анализируются особенности внешней торговли и вклад ее партнеров в даль­нейшую либерализацию национальной экономики. Также в ее основе заложены пути устранения этих проблем и их значение для национальной экономики.

Текст научной работы на тему «ТАШҚИ САВДОНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА УНИНГ МУАММОЛАРИ»

Содиков Зокир Рустамович,

Узбекистон халкаро ислом академияси «Ислом иктисодиёти ва молияси, зиёрат туризми» кафедраси мудири, иктисодиёт фанлари номзоди, доцент

ТАШКИ САВДОНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА УНИНГ МУАММОЛАРИ

УДК: 339.54

СОДИКОВ З.Р. ТАШЦИ САВДОНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА УНИНГ МУАММОЛАРИ

Глобаллашув жараёнида миллий иктисодиётнинг тараккиёти ташки иктисодий алокаларга янада купрок боFлик булиб бормокда. Унга шерик мамлакатларнинг ишлаб чикариш салохияти ва истеъ-мол бозорларининг мунтазам равишда юксалиб бораётганлиги таъсир курсатмокда. Маколада иктисодиётимизнинг янада эркинлаштириш жараёнида ташки савдо ва ундаги шерикларнинг улуши борасидаги муаммоларнинг узига хос жихатлари тахлил килинган. Шунингдек, бу муаммоларни бартараф килиш йуллари ва унинг миллий иктисодиёт учун ахамияти асослаб берилди.

Таянч иборалар: миллий иктисодиёт, тараккиёт, глобаллашув, ташки иктисодий алокалар, ишлаб чикариш салохияти, истеъмол бозори, иктисодиётни эркинлаштириш, ташки савдоси, ташки савдо шериги, диверсификациялаш, ташки савдо географияси, бозор иктисодиёти, экспорт таркиби.

СОДИКОВ З.Р. ТЕНДЕНЦИИ И ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ВНЕШНЕЙ ТОРГОВЛИ

Развитие национальной экономики все больше связано с внешнеэкономическими связями. На это влияют неуклонно растущие производственные мощности и потребительские рынки стран-партнеров. В статье анализируются особенности внешней торговли и вклад ее партнеров в дальнейшую либерализацию национальной экономики. Также в ее основе заложены пути устранения этих проблем и их значение для национальной экономики.

Ключевые слова: национальная экономика, развитие, глобализация, внешнеэкономические связи, производственный потенциал, потребительский рынок, либерализация экономики, внешняя торговля, внешнеторговый партнер, диверсификация, география внешней торговли, рыночная экономика, структура экспорта.

SODIKOVZ.R. TENDENCIES AND PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF FOREIGN TRADE

In frame of globalization, the development of the national economy depends on foreign economic relations. It is influenced by the increasing production capacity and consumer markets of the partner countries. The article analyses features of foreign trade and share of the trade partners for the further development of national economy. It also describes the ways to solve issues in that field and proves its importance for the national economy.

Keywords: national economy, development, globalization, foreign economic relations, production capacity, consumer market, economy liberalization, foreign trade, foreign trade partner, diversification, foreign trade geography, market economy, export structure.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Кириш. Замонавий ижтимоий-иктисодий тараккиёт миллий хужаликларнинг глобал тизим-дан манфаатдор булиш ва унинг салбий таъсир-ларидан мухофазаланиш учун жахондаги узга-ришларнинг муаммоларидан химояланиш тизи-мига эга булишни талаб этмокда. Шу боис мам-лакатимиз мустакил тараккиёт даврида бозор ик,тисодиётини ривожлантириш ва миллий ишлаб чикаришни модернизация килишни устувор вазифа сифатида кабул килиб, узок муддатли стра-тегик максадларга эришиш ва халкаро иктисодий тизимда мустахкам мавкега эга булиш учун ташки иктисодий алокалар ва жахон хамжамиятига интеграциялашувни муттасил равишда чукурлаш-тириб келинмокда. Жумладан, Узбекистон биринчи галда, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Халкаро валюта жамFармаси ва Жахон банки син-гари халкаро тузилмаларга аъзо булиб, узининг жахондаги муносиб урнини эгаллаган булса, айни пайтда худудий тузилмалардан Мустакил Давлат-лар Хамдустлиги, Шанхай Хамкорлик Ташкилоти ва Иктисодий хамкорлик ташкилоти кабиларнинг ташкил этилиши ва фаолиятида фаол иштирок этиб, жахон хамжамиятига иктисодий томондан чукур кириб боришга харакат килмокда.

Бундан ташкари, мамлакатимизнинг савдо масаласида глобал микёсда фаолият олиб бора-ётган Жахон савдо ташкилотига аъзо булиш учун тайёргарлик кураётгани хам ички, хам ташки иктисодий муносабатлар буйича либерализмни кучайтириш, протекционизмни чеклашни так,озо килади. Умуман ташки савдо айланмаси ва унда экспорт билан импортдаги вазиятлар умумлашган тарзда тахлил килиниши билан бир каторда миллий ташки савдо айланмаси ва унинг таксимла-нишини географик жихатдан хам тадкик килиш талаб этилади. Чунки хар к,андай давлатнинг ташк,и савдо шериги булган мамлакатларнинг ривож-ланганлик даражаси ва географик жойлашган минтак,аси иктисодий алокаларни шакллантириш ва кучайтиришга замин хозирлайди.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги. Гло-баллашув жараёни чукурлашиб бораётган бугунги кунда мамлакатнинг экспорти ва импортида ёки умуман ташки савдосида санокли кам сонли мамлакатларнинг катта улушга эга булиши мураккаб муаммоларни келтириб чикаради. Хусусан, шун-дай холат келиб чикса, бу мамлакат экспорти ёки ташки савдосининг ана шу санокли мамлакатлар иктисодиётидаги узгаришларга боFланиб коли-шига олиб келади. Шу боис, нафакат экспорт ёки умуман ташки савдо таркибини диверсификация

килиш, балки бу борада ташки савдо буйича шерик булган мамлакатлар географиясини кен-гайтириш ва хилма-хиллаштириш кузда тутилган натижаларни кулга киритишга, миллий хужа-ликнинг ташки бозор салбий таъсирларидан химоя килишга ва жахон бозоридаги муаммоли узгаришларга сезгирлигини сундиришга, хатто уларнинг салбий иллатларидан химояланиш учун мухофаза кобитини хосил килишга замин яратади. Хусусан, бу борада Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги фармонида «экспорт фаолиятини либераллаштириш ва соддалаштириш, экспорт таркибини ва географиясини диверсификация килиш, иктисодиёт тармоклари ва худудларнинг экспорт салохиятини кенгайтириш ва сафарбар этиш»1 белгилаб берилган.

Муаммонинг к,уйилиши. Хозирги кунда ташки иктисодий алокаларни эркинлаштириш буйича олиб борилаётган ислохотлар натижасида Узбекистон билан иктисодий хамкорликни урнат-ган мамлакатлар сони купайиб, миллий ташки савдомиз географияси кенгайиб бормокда. Бугунги кунда ташки савдо буйича шерикларнинг сони 2000 йилдагига нисбатан 30 дан ортикка купайиб, жами 170 тадан ортик мамлакатни ташкил этмокда. Демак, бундан келиб чикиб мамла-катимиз экспорт географияси муттасил кенгайиб бориши учун имкониятлар ортаётганлигини, ташки савдо йуналиши буйича янги миллий худудлар узлаштирилиб, географик жихатдан чукурлашув ва такомиллашув боскичига чикиб бораётганлигини тадкик килиб бориш ахамиятли вазифалардан хисобланади.

Тадкикот максади. Миллий иктисодиётни эркинлаштириш ва бозор конуниятларини ривожлантириш жараёнида ташки иктисодий алокаларни чукурлаштириш хамда уни глобал шарт-шароит-ларга мувофик такомиллаштириш борасида хулоса ва таклифларни билдиришдан иборат.

Тадкикот методлари. Илмий абстракция, мантикийлик ва тарихийликнинг бирлиги, тахлил, статистик тахлил, синтез, таккослаш ва бошка методлардан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Ташки савдо миллий иктисодиёт ривожланишига ресурслар базасини кенгайтириш ва ички бозор чекланганлигига

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

бархам бериш, кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш жараёнларини интенсивлаштириш ва самарасини ошириш, баркарор иктисодий усиш суръатини мустахкамлашга хизмат1 килади. Шу боис, мамлакатимиз хам уз тараккиётини юксал-тириш ва ахоли фаровонлигини ошириш мак-садида ташки иктисодий алокаларни ривожлан-тиришга устувор вазифа сифатида караб, уни фаоллаштиришга алохида эътибор бериб кел-мокда. Шунинг учун мамлакатимизнинг ташки савдоси ва унинг ривожланиш хусусиятларини урганиш талаб этилади.

Давлатимизнинг жахон микёсидаги ташки савдо айланмасининг китъалар буйича таксим-ланиши узига хос манзарага эга булиб, умуман, ташки савдо, хусусан, экспорт ва импорт йуналишлари буйича Осиё худуди мутлак етак-чилик килаётган булиб, жами ташки савдонинг 52,3 фоизи ушбу минтака улушига туFри келмокда. Шунингдек, бу минтаканинг савдо алокалари 2017 йилга нисбатан 40,1 фоизга усган булиб, у минтакага 2018 йилда экспорт 7167,1 миллион АКШ долларини, импорт эса 7018,6 миллион АКШ долларини ташкил этган ва баланс 148,5 миллион АКШ долларига тенг мусбат кийматга эга. Китъалар буйича ташки савдо хажмидаги етакчилик иккинчи уринда Европанинг улушига туFри келмокда ва у жамига нисбатан 38,5 фоизлик улушни ташкил этган. Жумладан, бу минтакага 2018 йилда экспорт 5956,8 миллион АКШ долларига, импорт эса 7056,4 миллион АКШ долларига тенг булган ва умуман Европа билан ташки савдо хажми олдинги йилга караганда 13,4 фоизга усган ва баланс 1099,6 миллион АКШ доллари даражасида манфий натижани кайд килган2.

Бу статистик маълумотлардан Узбекистоннинг ташки савдосида факат шу иккита китъанинг улуши 90 фоиздан ортик хажмни ташкил этаёт-ганлиги маълум булмокда. Демак, Узбекистан ташки савдоси китъалар буйича етарли даражада диверсификациялашмаган ва асосан Европа билан Осиё китъалари мутлак етакчи имкониятга эга булиб колган. Шу боис бу китъалардаги хар кандай иктисодий муаммоларнинг миллий бозо-римизга ва ишлаб чикаришимизга сезиларли даражада салбий таъсир курсатиш эхтимоли катта

1 Тухлиев Н. ва бошкалар. Узбекистан иктисодиёти. Дарслик. - Т.: «Узбекистан», 2018. -415-б.

2 Stat.uz. «O'zbekiston raqamlarda» статистик туплам-ларининг Ташки иктисодий фаолият кисми, 2019. УзР Давлат статистика кумитаси, 3-4 бетлардаги маълумот-лар асосида муаллиф томонидан хисобланган.

эканлигини тахмин килишга асос булади. Бундан ташкари, колган китъалар бозорларига хали етарли даражада кириб борилмаганлиги ва улар-дан кулга киритиш мумкин булган натижаларга эришилмаганлиги маълум булмокда.

Шунинг учун мамлакатимиз ташки савдосининг китъалар буйича диверсификациялаш асосий устувор йуналишлардан эканлиги келиб чикади. Агар ташки савдонинг китъалар буйича диверси-фикациялашга эришилса, келиб чикиши мумкин булган иктисодий муаммоларнинг олдини олишга шароит яратилган булади. Факат бунинг учун китъалар даражасида эмас, балки у китъалардаги мамлакатлар буйича диверсификация килиш талаб этилади.

Узбекистоннинг жахон микёсидаги ташки савдо алокалари умумий тарзда китъалар шаклида куриб чикилиши билан бир каторда алохида мамлакатлар даражасида вазиятни тадкик килиш масалага янада реалрок бахо бериш ва аникрок хулоса чикариш учун мухим ахамият касб этади. Шу боис мазкур жараённи географик жихатдан чукурлаштириб алохида миллий иктисодиёт-ларнинг мамлакат ташки савдо алокаларидаги улушини тадкик килишга киришилади. Чунки у мамлакатларнинг жахон хужалигидаги салохияти кайси даражадада, Узбекистан экспорти ёки импортидаги салмоFи неча фоизни ташкил этади. Зеро бу икки курсаткичнинг узаро мутаносиблиги кандай куринишга эга эканлиги, у мамлакатлар ёки умуман ташки дунё мамлакатлари билан боFлик савдо сиёсатини юритиш йуналишларини белгилашда асос булади.

Анъанавий тарзда Узбекистоннинг ташки савдо шериклари икки гурухга ажратилади, улардан биринчи гурухга Мустакил Давлатлар Хамдустлиги тузилмасига аъзо, утмишда собик Иттифок тар-кибида булган утиш боскичидаги мамлакатлар киритилса, иккинчи гурухга, узок хорижий мамлакатлар тушунчаси билан ифодаланувчи жахоннинг МДХга аъзо булмаган барча мамлакатлари кузда тутилади. Ушбу йуналишлардан бири хисобланган МДХ мамлакатларидан Узбекистан билан савдо хамкорлиги салмокли хисобланганлари Россия, КозоFистон, Беларусь, Украина, КирFизистон, Тожикистон ва бошкалар, иккинчи гурухдаги мамлакатлардан эса етакчи-лари Хитой Халк Республикаси (ХХР), Туркия, Жанубий Корея Республикаси, Германия,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

1-жадвал. Узбекистан ташк,и савдосида етакчи мамлакатларнинг улуши, фоизда1.

йиллар Таркиби ХХР Россия КоЗOFИCTOH Туркия Жанубий Корея Жами

2014 Ташки савдо айланмаси 16,4 21,3 12,7 5,4 7,4 63,2

Экспорт 15,7 18,8 18,3 7,1 1,2 61,1

Импорт 17,1 23,7 7,2 3,8 13,4 65,2

2015 Ташки савдо айланмаси 19,0 17,9 10,8 4,8 7,0 59,5

Экспорт 19,8 14,5 14,8 6,3 1,4 56,8

Импорт 18,2 21,2 6,8 3,3 12,6 62,1

2016 Ташки савдо айланмаси 17,5 17,3 7,8 4,8 4,4 51,8

Экспорт 16,5 14,8 7,8 5,7 1,7 46,5

Импорт 18,6 19,7 7,8 4,0 7,2 57,3

2017 Ташки савдо айланмаси 17,9 17,8 7,7 5,8 5,2 54,4

Экспорт 16,1 16,1 8,4 7,0 1,1 48,7

Импорт 19,5 19,3 7,1 4,8 8,9 59,6

2018 Ташки савдо айланмаси 19,2 17,1 9,0 6,5 6,4 58,2

Экспорт 20,5 15,7 10,4 6,7 0,6 53,9

Импорт 18,3 18,2 8,0 6,3 10,5 61,3

Афтонистон, Латвия, АКШ, Эрон, Франция, Италия ва бошкалар хисобланади.

Мазкур йуналишлар доирасига кирувчи дав-латларнинг ижтимоий-иктисодий салохияти ва харбий-сиёсий кудрати хилма-хил булгани учун умумлашган тарзда уларга бир бутун килиб бахо бериш ёки тахлилий хулосалар чикариш максадга мувофик хисобланмайди, ёхуд мавжуд манзарани батафсил тасаввур килишга имконият бермайди. Шу боис гурухлар ёки йуналишлар тарзида эмас, индивидуал мамлакат шаклида ташки савдо хамкорлигини урганиш айни муддао хисобланади. Хозирги кунда Узбекистон карийб 2000 турдаги товар ва хизматларни 170 дан ортик мамлакатга экспорт килаётган булиб, улардан ташки савдо буйича асосий шериклари Россия, КозоFистон, Хитой, Туркия, Жанубий Корея, Германия, Япония, АфFонистон, КирFизистон, Украина, Латвия, Беларусь, АКШ, Тожикистон ва бошка мамлакатлар2 булмокда.

Кейинги йиллардаги ташки савдо ва унинг йуналиши булмиш экспорт билан импортда мамлакатларнинг улуши борасидаги статистик маъ-лумотларга карайдиган булсак, бунда катор мамлакатларнинг улуши охирги йилларда ортиб салмок,ли даражани ташкил этаётганлигини куза-

1 «О^Ье^оп ^ат1а^а» статистик тупламларининг Ташки иктисодий фаолият кисми. 2019. УзР Давлат статистика кумитаси, 4-7 бетлардаги маълумотлар асосида муаллиф томонидан хисобланган.

2 «О^Ье^оп ^ат1а^а» статистик тупламларининг

Ташки иктисодий фаолият кисми. 2019. УзР Давлат статистика кумитаси, 8-9-б.

тиш мумкин. Хусусан, 1-жадвалда Узбекистон ташки савдосида улуш буйича биринчи бешта-ликка кирувчи шерик мамлакатлар келтирилган. Жадвалда келтирилган маълумотларда мамлака-тимизнинг энг йирик савдо шериклари булмиш Хитой Халк Республикаси, Россия Федерацияси, КозоFистон, Туркия ва Жанубий Корея каби жахонда йирик мавкега эга булган бешта давлат урин олган. Бу мамлакатларнинг Узбекистон жами ташки савдосидаги улуши 2014 йилда 63,2 фоизни ташкил этган булса, экспорт 61,1 фоизга, импорт 65,2 фоизга3 тенг булган.

Ушбу тенденция республика ташки савдосида охирги йилларда муттасил давом этиб келаётган-лигини куриш мумкин, жумладан, 2015-2018 йиллардаги статистик маълумотларда хам айнан шун-дай характердаги манзара акс этмокда. Демак, бешта мамлакат жами ташки савдонинг бешдан уч кисмини назорат киларкан, колган 160 дан ортик давлатга бешдан икки кисм улуш туFри келмокда. Бунинг узига хос муаммолигини алохида мамлакатларнинг ташки савдо ва экспорт билан импортдаги улушининг микёси хам акс эттирмокда.

Шу максадда жадвалда келтирилган маълумот-ларга биноан Узбекистоннинг ташки савдосида энг юкори улушга эга булган мамлакатлар ичида етакчи булган ХХР билан савдо алокалари ва унинг узига хос жихатларини куриб чикишга харакат килинади. Бу мамлакат хозирда жахонда фаол юксалиб бораётган миллий иктисодиёт

3 Уша манба, 4-7-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

булиб, айни вактда ялпи ички махсулот хажми буйича у АКШдан кейин дунёда иккинчи уринда турадиган салохиятли бозор хисобланади.

Аввало, бу мамлакатнинг ялпи салохияти бора-сида туларок тасаввурга эга булиш учун умумий иктисодий вазиятининг айрим жихатларига тухталиб утсак, хусусан, 2017 йилдаги ялпи миллий даромади 12043 миллиард АКШ долларига тенг ва жахонда АКШдан кейин иккинчи уринни эгал-лаган булиб, бу борада дунёнинг 15,4 фоизлик улушига1 туFри келадиган товар ва хизматларни ишлаб чикармокда. Шунингдек, 2017 йилда бу мамлакат товар экспорти 2263,3 миллиард АКШ долларини (охирги ун йилликда жахонда мутлак биринчи уринда келмокда) ёки 12,7 фоиз, товар импорти 1841,9 миллиард АКШ долларини (жахонда АКШдан кейин иккинчи уринда) ёки 10,2 фоиз, хизмат экспорти 204,7 миллиард АКШ долларини ёки 3,9 фоиз ва хизмат импорти 468,4 миллиард АКШ долларини ёки 9,3 фоизни2 ташкил этиб, узининг халкаро бозордаги мавкеини мут-тасил равишда мустахкамлаб бораётганлигини курсатади.

Ушбу маълумотлардан келиб чикиб, Узбекистоннинг бундай мамлакат билан савдо алокаларини урнатиши ва ривожлантириши зару-рий дейиш мумкин. Шунинг учун хозирги кунда бу мамлакат билан иктисодий алокаларимиз кандай куринишга эга ва хусусиятлари нималар-дан иборат эканлигини тахлил килиш мухим ахамият касб этади.

Миллий иктисодиётимиздаги ислохот муттасил равишда чукурлашиб хаётимизнинг хар бир жаб-хасига теран сингиб, нафакат барча соха ва тармокларга, балки барча худудларга хам сама-рали таъсирини курсатмокда. Бу жараён ташки савдо алокаларида хам акс этиб, унинг жадал ривожланиши ва мамлакатлар билан алок,аларнинг фаоллашувига туртки булмокда. Шундай мамла-катлардан бири ХХР булиб, у билан Узбекистан дипломатик муносабатларини истик,лолнинг даст-лабки онларида, яъни 1992 йилда урнатган ва шундан бери изчил равишда барча масалалардаги хамкорликни, хусусан, савдо-иктисодий алока-ларни узлуксиз равишда ривожлантириш усту-ворлигини сак,лаб колмокда. Айнан мазкур мамлакатнинг Узбекистан ташки савдо алокаларида

1 www.worldbank.org. «World Development Indicators» маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган.

2 Уша манба.

энг катта улушга эга булиши хам давлатларимиз уртасидаги жараённинг кулами ва мохияти, колаверса, яратилган шарт-шароитларни яккол тасаввур килишга имконият беради.

Хар икки мамлакатнинг хам юритаётган ижтимоий-иктисодий сиёсатлари ва эришаётган ютуклари жахон хамжамиятида намоён булгани сингари узаро муносабатларда хам очик-ойдин акс этмокда. Жумладан, ХХР билан савдонинг хажмини аник статистик маълумотлар асосида тахлил киладиган булсак, 2014 йилда бу мамлакатнинг ташки савдомиздаги улуши 16,4 фоизни ёки 4520,4 миллион АКШ долларини ташкил этган ва унинг 2123,6 миллион АКШ доллари экспорт, колган 2396,8 миллион АКШ доллари импортдан иборат булиб, савдо балансида 273,1 миллион АКШ доллари даражасида манфий натижа кайд килинган. Узбекистоннинг ХХР билан савдоси хозирги кунгача давом этмокда ва 2016 йил истисно колган йилларда ошиб бориш тенден-циясига эга. Хусусан, бу мамлакат билан узаро савдо айланмаси 2015 йилда 4730,4 миллион АКШ доллари, 2017 йилда 4754,2 миллион АКШ доллари ва нихоят 2018 йилда 2015 йилга нисбатан 36 фоизга, олдинги йилга нисбатан 35 фоизга усиб 6426,9 миллион АКШ долларини3 ташкил этган.

Умумий жараён сифатида икки мамлакат сав-досининг хажми кенгайиб бормокда ва бу хусу-сият экспорт билан импортга хам хос хисобланади. Факат 2015 йилни хисобга олмаганда Узбекистоннинг бу мамлакатга экспортининг хажми кам, импортининг хажми эса куп ва натижада мамла-катимиз учун доимо манфий баланс кайд к,илин-мокда. Колаверса, манфий савдо баланси 2016 йилда 255,0 миллион АКШ долларини ташкил этган булса, 2018 йилда янада ортиб 688,9 миллион АКШ долларига етган ёки 2016 йилга нисбатан 2,7 бараварга усган. Демак, бу тахлиллардан, ХХРнинг мамлакатимиз ташки савдосидаги улуши кескин даражада ортганлиги ёки у мамлакатдаги хар к,андай ижтимоий-иктисодий тенденциянинг таъсирини сезадиган хажмга чикиб кетганлигини айтиш мумкин.

Хусусан, бу мамлакат билан савдо хажми 2014 йилда 4520,4 миллион АКШ долларини, экспорт 2123,6 миллион АКШ долларини ва импорт 2396,8 миллион АКШ долларини ташкил этган булса,

3 «О^Ье^оп ^ат1а^а» статистик тупламларининг Ташки иктисодий фаолият кисми. 2019. УзР Давлат статистика кумитаси, 4-7-бетлардаги маълумотлар асосида муаллиф томонидан хисобланган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

унинг Узбекистон ташки савдо айланмаси, экс-порти ва импортидаги нисбати мос равишда (ташки савдо айланмаси) 16,4 фоиз, (экспорт) 15,7 фоиз, (импорт) 17,1 фоизга1 тенг булганлиги куламни тасаввур килиш учун етарли хисобланади ва ташки савдо буйича шериклар таркибини кен-гайтириш зарурлигини курсатади. Чунки ушбу жараённинг изчил чукурлашиб бораётганлигини кейинги даврдаги статистик ахборотлар хам тасдиклайди, жумладан, 2017 йилда ХХР билан савдонинг хажми 4754,2 миллион АКШ долларини, экспорт 2025,5 миллион АКШ долларини ва импорт 2728,7 миллион АКШ долларини ташкил этган булса, унинг Узбекистон жами ташки сав-досидаги салмоFИ мос равишда (ташки савдо айланмаси) 17,9 фоиз, экспорт 16,1 фоиз ва импорт 19,5 фоизга тенг булган ва бу курсаткич 2018 йилга келиб янада ортганлигини куриш мумкин. Жумладан, мос равишда (ташки савдо айланмаси) 19,2 фоиз, экспорт 20,5 фоиз ва импорт 18,3 фоизни2 ташкил этганлиги тенденцияни яккол тасаввур килишга асос булади.

Умуман, мамлакатимизнинг ташки савдоси самарали олиб борилаётган ижтимоий-иктисодий ислохотлар ва хорижий бозорларга чикишни кулайлаштириш мак,садида килинаётган тадбир-лар хисобига ривожланиб, кенгайиб бормокда. Шунга мутаносиб тарзда хорижий мамлакатлар билан савдо алокалари фаоллашмокда.

Асли бу натижа кузда тутилган максадларга мос келади ва киска муддатда ютукларга замин яра-тади. Унда масаланинг муаммоси каерда деган савол туFИлади. Бу саволнинг жавоби шундай: аввало, бир мамлакатга ташки савдо ва унинг йуналишлари буйича 15-20 фоиз атрофида боF-ланиб к,олиш муаммонинг туб илдизи хисобланади. Чунки кутилмаганда бу мамлакат ижтимоий-иктисодий тизимида, ишлаб чикаришида, ташки савдоси ёки бошка ик,тисодий сохаларида инкироз ёхуд бошка шу каби нокулай вазият келиб чик,к,анда у мамлакатда нима булишини тасаввур килиш ута мушкул ва унчалик зарур хам эмас. Фак,ат, айтиш мумкинки, ундаги салбий холатлар у билан ик,тисодий алокалари кучли булган мам-лакатларнинг, биринчи галда, ташки савдоси, кейин истеъмол ва ишлаб чикаришига узаро

1 «O'zbekiston ^ат1агСа» статистик тупламларининг Ташки иктисодий фаолият кисми. 2019. УзР Давлат статистика кумитаси, 4-7-бетлардаги маълумотлар асосида муаллиф томонидан хисобланган.

2 Уша манба.

ботлик, булган катта микёсдаги занжирсимон салбий таъсир курсатиш эхтимоли юкори хисобланади. Зеро глобаллашув шиддат билан авж олиб чукурлашиб бораётган ва йирик мамлакатлар уртасидаги ракрбат куплаб сохаларда теран хамда мураккаб илдиз отиб кетган вазиятда у давлат-ларнинг бир-бирига турли-туман муносабатлари жахон хамжамияти, хатто, хамкор давлатлар учун фавкулодда кутилмаган муаммони келтириб чикармайди, деб ишониш жуда кийин вазият хисобланади.

Айнан бундай кутилмаган вазият ёки муаммо хар кандай мамлакатда кузатилиши мумкин. Шунинг учун асосий эътибор ташки савдо буйича шерик булган мамлакатнинг улушига каратилиши лозим ва ташки савдода шерикларни купайтириб, уларнинг нисбий салмоFИни камайтиришга харакат килиш керак, яъни шериклар билан савдо хажмини кискартиришга эмас. Шунда ташки савдо шериклари буйича мамлакатлар рискини камай-тириш ва уни таксимлашга эришилади.

Колаверса, хар кандай мамлакат, хусусан, йирик мамлакатларнинг узининг муаммосини бошка миллий иктисодиётларга экспорт ёки трансферт килиб юбормаслигига ишониш учун тарихдан мисол топиш имконияти ута мушкил булса керак. Айникса, хозирги кунда жахондаги етакчи мамлакатлар булмиш АКШ ва ХХР уртасида узок вактдан бери давом этиб келаётган савдо борасидаги зиддият нафакат бу икки давлатга, улар билан хамкорлик килувчи барча мамлакат-ларга, умуман халкаро хамжамиятга салбий таъсир килиши эхтимоли катта хисобланади.

Бунга тажриба сифатида жахон нефть бозорида кузатилаётган коньюнктурани куриш мумкин. Унда нефть экспорт килувчи ва у махсулотга жуда боFланиб колган мамлакатлар иктисодиётига маз-кур вазият кандай даражада салбий таъсир килганлигини ва муаммонинг куламини мисол тарикасида келтириш мумкин. Худди шудай алохида товар ёки хом ашёга нисбатан эмас, балки муайян мамлакатга нисбатан халкаро микёсда салбий вазият ёки муносабат содир булса, у мамлакатга савдо алокалари буйича катта даражада боFланиб колган давлатлар иктисодиёти учун жиддий муаммолар келиб чикиши мумкин. Демак, шундай вазиятда шу ва шунга ухшаш муаммо-ларни бартараф килишда кандай йул тутиш максадга мувофик хисобланади. Алохида мамлакатларнинг ташки савдода катта салмокка эга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

булиши acоcaн pивожлaнaëтгaн вa тaшки caвдоcи чек^н^н дaвлaтлapдa кyзaтилaди.

Хулоса ва таклифлар. Xyлоca килиб, aйтгaн-дaмaмлaкaтимиз тaшки caвдоcининг x1aжмини ошиpиш вa тapкибини дивepcификaция килиш билaн биp кaтоpдa гeогpaфик жиx1aтдaн х^м дивepcификaция килиш тaлaб этилaди. Юкоpидa кeлтиpилгaн вaзиятнинг юзaгa чик1ишидa экcпоpт ^лохияти дapaжacидa pивожлaнмaгaнлиги вa дипломaтик aлокaлap ypнaтилгaн 170 дaн оpтик мaмлaкaтлapнинг фaк1aт aйpимлapи билaн ^вдо мyноcaбaтлapи кyчaйтиpилгaнлиги, колгaнлapи билaн зapyp дapaжaдa xaмкоpлик йyлгa кyйилмaгaнлиги, шунингдек, экcпоpт тapкиби имконият дapaжacидa дивepcификaция бyлмaгaнлиги caбaбдиp.

Шу боиc экcпоpт тapкибини, хaжмини вa гео-гpaфияcини миллий иктиcодиëтимиз caлохияти вa кyдpaтини кyчaйтиpaдигaн йyнaлишдa узок мyддaтгa мyлжaллaнгaн дacтypлap ишлaб чик,иш вa aмaлиëтгa жоpий этиш с^к^ли pивожлaнтиpиш мaк1caдгa мувофик, бyлaди. Дeмaк, aйpим мaмлa-кaтлapнинг тaшк1и caвдодaги eтaкчилик тaъcиpини cyндиpиш вa кyтилмaгaн ижтимоий-иктиcодий мyaммолapни олдини олиш учун y дaвлaт билaн caвдо aлокaлapини киcкapтиpиш кepaк эмac,

бaлки, умумий тaшки ^вдонинг хaжмини янaдa кeнгaйтиpиш вa бош^ дaвлaтлap билaн caвдо шepикликни ^лохият дapaжacидa pивожлaнти-pиш paционaл ëндaшyв тapзи хиcоблaнaди.

Шунингдек, мaзкyp йyнaлишдa фaолият олиб 6оpилaëтгaндa миллий ишлaб чик^ишни модep-низaциялaш вa инновaцион ик1тиcодиëтни pивож-лaнтиpиш жapaëнлapи билaн чaмбapчac боFликликдa олиб боpиш хaмдa импоpтни мyвофиклaштиpиш тaлaб этилaди. Зepо миллий иктиcодиëтнинг тapaккиëти унинг бapчa тapмок вa cохaлapи хaмдa хyдyдлapи яxлит тapздa вa якдил мaкcaд учун yЙFyнликдa фaолият олиб боpишини тaкозо килaди. Шунинг учун модep-низaция к1илинaëтгaн cохaлap вa тapмок1лap aйни пaйтдa экcпоpт тapкибини

дивepcификaциялaшгa,хaжмини ошиpишгa вa гео-гpaфияcини кeнгaйтиpишгa xизмaт килиши лозим.

Колaвepca, импоpт тapкибидa тexнологик xapaктepдaги товapлap caлмоFини имкон ^ap ошиpиш вa yндaн ишлaб чик1apишни модepнизa-циялaш оpкaли экcпоpт тapкибини дивepcифи-кaция к,илиш, хaжмини ошиpиш вa гeогpaфияcини кeнгaйтиpиш мaкcaдидa фойдaлaниш caмapaли нaтижaлapгa acоc бyлaди.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтон Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 7 фeвpaдaги «Узбeкиcтон Pecny6-ликacини янaдa pивожлaнтиpиш бyйичa Хapaкaтлap cтpaтeгияcи тyFpиcидa»ги ПФ-4947-œh фapмони. - T.: «Адолaт», 2018. -112-6.

2. Миpзиëeв Ш.М. Taнк1идий тaхлил, к1aтъий тapтиб-интизом вa шaxcий жaвобгapлик - xap биp pax6ap фaолиятининг кyндaлик коидacи булиши œpa^ - T.: «Узбeкиcтон», 2017.

3. Миpзиëeв Ш.М. Буюк кeлaжaгимизни мapд вa олижaно6 xaлкимиз 6илaн биpгa кypaмиз. - T.: «Узбeкиcтон», 2017. -488-6.

4. Вaxaбов А.В., Taджибaeвa Д.А., Xaджибaкиeв Ш.X. Жaxон иктиcодиëти вa xaлкapо иктиcодий мyноcaбaтлap. Дapcлик. - T.: «Бaктpиa», 2015.

5. Tyxлиeв Н., Хaк1бepдиeв К., Эpмaмaтов Ш., Xолмaтов Н. Узбeкиcтон ик1тиcодиëти. Дapc-лик. - T.: «Узбекиа-он», 2018. -488-6.

6. «O'zbekiston raqamlarda» йиллик cтaтиcтик тyплaм. - T.: УзP Дaвлaт cтaтиcтикa кyмитacи, 2019.

7. www.worldbank.org.

И^ИИД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАКЫ 2019, 12(132)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.