Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАЛПОҚ АНЪАНАВИЙ МУСИКА АСБОБЛАРИ'

ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАЛПОҚ АНЪАНАВИЙ МУСИКА АСБОБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
527
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Чолғу / оркестр / дирижёр / маданият / най / сурнай / танбур / дутор / рубоб / ғижжак / қўбиз

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдисаид Жарылқағанов, Зиўар Асқарова

Халқ чолғулари узоқ ўтмишда пайдо бўлган. Маълумотларга қараганда, дастлабки мусиқа чолғулари эрамиздан аввалги XIII минг йилликда дунёга келган, деб тахмин қилинмоқдa. Мусиқачиликда дастлаб урма зарбли чолғулар пайдо бўлган. Чунки энг қадимги меҳнат кўшиқлари ишнинг ритмик тузилиши билан бевосита боғлиқ бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАЛПОҚ АНЪАНАВИЙ МУСИКА АСБОБЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022 ISSN 2181-063X

УЗБЕК ВА КОРАКАЛПОК АНЪАНАВИЙ МУСИКА АСБОБЛАРИ

Абдисаид Жарылкаганов Зиуар Аскарова

Узбекистан давлат саньат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Халк чолгулари узок утмишда пайдо булган. Маълумотларга Караганда, дастлабки мусика чолгулари эрамиздан аввалги XIII минг йилликда дунёга келган, деб тахмин килинмокда. Мусикачиликда дастлаб урма зарбли чолгулар пайдо булган. Чунки энг кадимги мехнат кушиклари ишнинг ритмик тузилиши билан бевосита боглик булган.

Калит сузлар: Чолгу, оркестр, дирижёр, маданият, най, сурнай, танбур, дутор, рубоб, гижжак, кубиз

UZBEK AND KARAKALPAK TRADITIONAL MUSICAL INSTRUMENTS

Abdisaid Jarylqag'anov Ziuar Askarova

Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: Folk instruments have appeared in the distant past. It is believed that the first musical instruments were born in the XIII millennium BC. Percussion instruments first appeared in music. Because the earliest labor songs were directly related to the rhythmic structure of the work.

Keywords: Instrument, orchestra, conductor, culture, flute, trumpet, tanbur, dutar, rubob, gijjak, kobiz

Узбек ва коракалпок халклари уртасида кенг таркалган кадимий пуфлама ёгоч чолгу асбоб. Сурнай ёлгиз, шунингдек, ногора, карнайлар билан хам биргаликда чалинади. Сунгги вактларда узбек халк чолгу асбоблари оркестрига хам кушилмокда. Сурнайда чап ва унг кул бармоклари билан ёпиладиган олтита тешикча бор. Еттинчи тешик эса пастки томонда булиб, чап кулнинг бош бармоги билан беркитилади. Унинг овоз хажми кичик октавадаги лядан, иккинчи октавадаги мига кадар ноталари скрипка калитида ёзилади. Сурнай товуши баланд булгани учун, очик хавода турли тантаналарда чалинади. Сурнай Кавказ ва Эрон халкларида хам кулланилади. Сурнайда халк куйлари каторида маком йуллари хам ижро килинади. Сурнай турли туй маросимларида, дор уйинларида, карнай ва ногоралар билан ансамбль булиб ижро килиниши мумкин. Никох туйларида дастлабки мусикани сурнай

ижросидаги "наво'' билан бошлаш одатланилган. Сурнай навоси узига хос ёкимли ва завк билан тингланади.

Кушнай кадимий узбек чолгу асбобларидан икки камиш найчадан иборат булиб, уларга товуш чикарадиган тил урнатилади. Кушнайни чалиш учун иккита найчага баровар пуфланади ва хдр иккала найчада ёндош жойлашган еттита тешикчанинг тегишлилари бармок билан босилади. Овоз х,ажми биринчи октавадаги Редан иккинчи октавадаги Сольга кадар. Кушнайда узбек мусикаси учун хос булмаган мелизмни, кочиримни чалиш жуда кулайдир.

Най - пуфлаб чалинадиган ёгоч асбоб булиб, Узбекистон ва Тожикиситонда жуда кенг таркалган. Найни Бурятия ва Монголия Халк Республикасида лимба, Хитойда ли, Вьетнамда сао, Афгонистонда эса мола деб юритилади. Най ёгочдан (ёгоч най), жездан (мис най), гаров (гаров най), тункадан (бриджи най) ясалади.

Энг куп таркалган ёгоч най билан гаров найидир. Найда бармоклар билан беркитиладиган олтита ва лаб билан пуфлаш учун битта тешик бор.

Юкоридагилардан ташкари, х,еч кандай вазифани бажармайдиган когоз ёпиштириб куйилган битта тешик ва найнинг охирида туртта тешик бор. Булардан энг пастга жойлашган иккита тешик узининг урнига караб асосий тоннинг баландлигини аниклайди.[1.Б.90]

Х,озирги замон найлари кискадир, чунки уларнинг сози найларни тайёрлаш пайтида умумий узунлиги буйича белгиланади. Найда бармок билан ёпиладиган тешиклар ва пуфлаб чалинадиган битта тешик «лабиум» жойлашган. Сознинг баландлиги найнинг юкори кисмини ичкарисида жойлашган тикин (пробка) ва хдракатлантурувчи головка билан тартибга солиб турилади. Головка ёки пробкани силжитиш билан хдво тулкинини купайтириш ва шу билан бирга, товушни пасайтириш ва кучайтириш мумкин.

Конун - чолгу асбоби, чангга ухшаш кадимий мусика асбоби булиб, у бармокларга махсус ясалган нохун билан тирнаб чалинади. 17-асрда Дарвишали Чангий ёзиб колдирган "Рисолаи мусикий»да кадимий чолгу асбобларидан бири эканлиги кайд этилган. Хрзирги кунда конун чолгу асбоби синфи санъат коллежи ва мусика йуналишидаги олий укув юртларида мавжуддир.

Думбира чолгу асбоби икки хил булиб; Торли тирнама узбек чолгу асбоби. Дутор тузилишидаги думбирада иппак ёки ичакдан килинган иккита тор булиб бу торлар купрок кварта оралигида созланади. Думбира дастасида богланган ёки доимий парда булмайди. Козок думбираси дастага богланган пардалар билан ажралади.

Торли-тирнаб чалинадиган козок халк асбоби думбира 30-йилларда кайта ишланиб, бунинг пиккало, прима, тенор, бас ва контрабас турлари ишлаб

чикилган. Пардалар хроматик килиниб ишланган. 1934 йил ташкил килинган Курмангози номидаги Козогистон Давлат халк чолгу оркестрида думбира асосий урин эгаллайди.

Чинковуз - икки лаб орасига куйилиб унг кул бармоклари билан чалинадиган чолгу асбобидир. Темирдан килинган айланма рамка оралигида пулат тил урнатилган, чалганда бармок билан тилни харакатга келтириб тулкинлантирилади. Огиз бушлиги товуш берувчи резонанс хизматини бажаради ва октава хажми оралигида товуш беради. Чангковуз Марказий Осиё халклари хотин- кизлари орасида кенг таркалган. Ёкут халкларида эркаклар хам чанковуз чалади, улардан ансамбль тузилган. [2.Б.68-69]

Урта Осиё халкларининг кадимий урма чолгу асбобиби - чангдир. Унинг садоси баланд булгани учун, илгари факат чолгу куйларини ижро этишда ансамблга кушганлар, чунки давомий жарангловчи садоси ашулани бузган. Чангнинг унисонга созланган учтадан тори булиб, овоз хажми катта октавадаги Солдан иккинчи октавадаги Мига кадар. Илгари халк уртасида кулланган чангнинг товушкатори диатомик тартибда булган. Ноталар эшитилишига нисбатан октава юкорида, скрипка калитида ёзилади. Чанг резинка копланган махсус ингичка чуп билан уриб чалинади. Х,озир Чанг кайта ишланиб, товушкатори хроматик, яъни ярим тонлик килинган. Ижрочининг утириб чалишига кулай булиши учун винтлар урнатилган оёклари бор. Давомли садони йукотиш учун махсус педаль ишланган.

Доира - узбек, тожик ва уйгур халклари орасида кенг таркалган, товуш баландлиги ноаник урма чолгу асбоб. Доира гардишига бузок ёки балик териси копланади, киркдан ортик халкачалари такилиб, булар доирани чалганда кушимча садо беради. Доирада иккита асосий товуш бор. Бири паст "Бум" иккинчиси баланд "бак" деб юритилади. Кетма-кет келган иккита киска товуш «бакко" ёки "бакка" ёки "баха" деб юритилади.Доира кенг таркалган чолгу асбоблардан. Доира ижрочилигидаги ракслар узбек ва тожик халклари орасида жуда кенг таркалган. Шошмаком доира усулисиз ижро килинмайди. Бухорода хар бир маком айтувчи хофиз маком усулларини доирада усталик билан узлаштирган ва уз ашулаларига жур булган. Доира товушлари нотада пуфлама ва симфоник оркестрдаги урма чолгу асбоблариникидек бир чизикка ёзилади. [3.Б.72]

Марказий Осиё халклари, хусусан, узбеклар орасида кадимдан кенг таркалган камонча билан чалинадиган торли чолгу асбоб, косаси ковокдан, уртаси ковак килиб уйилган ёгочдан ясалади. Косанинг устига балик териси ё пуфак копланади. Дастаси думалок булиб, косага якинлашган сари ингичкалаштириб ишланади. Косага урнатилган темир оёкчани ижрочи тиззасига куйиб утириб чалади. Гижжакда дастлаб учта тор булиб, улар кварта

буйича созланган. Созланиши хар доим аник бир товушда булмай, ашулачининг овози ёки чалинадиган куйнинг характерига кура турличадир. 20-йилларда созандалар гижжак овозини баланд килиш максадида унисон килиб созланган кушторлар ишлатганлар. Гижжак якка ва ансамблда чалинган, камончаси от думидан ишланиб, чалиш вактида унг кул бармоклар билан тортиб турилади. 30-йилларда гижжак кайтадан ишланди, туртта тор жорий килинди, улар скрипкадек квинта оралигида 4-энг пастги йугон тор кичик октавадаги сольга, 3-тор биринчи октавадаги Рега, 2-тор биринчи октавадаги Ляга ва охирги 1-тор октавадаги Мига созланади. Овоз хажми кичик октавадаги СОЛЬдан, туртинчи октавадаги Ляга кадар. Кайта ишланган гижжак дастаси думалок эмас, аксинча, скрипка дастасидек ясси килиб ишланган, оёкчаси стулда утириб чалиш учун кулайлаштирилган.

Осиёнинг айрим халклари, хусусан, узбеклар, тожиклар уртасида кадимдан кенг таркалган торли тирнама чолгу асбоб рубобдир. Урта Осиё халкларига нисбатан Жанубий Хитойнинг Синьцзян вилоятида яшовчи уйгурлар уртасида кенг таркалган тури кашкар рубоби дейилади. Рубоб косаси казма,яъни уйилиб, устига тери копланган, дастасига ипак ёки ичакдан килинган пардалар богланган.

Рубобда бешта тор булиб, учтаси ипак тор, иккитаси сим тордир. Булар 5 ва 4 торлар катта октавадаги Ляга унисон. З-тор кичик октавадаги Мига ва асосий мелодик, 2 ва 1-торлар кичик октавадаги ЛЯга унисон созланади. Хрзирги вактда кулланилаётган рубоб кайта ишланиб, ярим пардалар асосида ишланган ва пардалар доимий сурилмайдиган килиб ясалган. Бу рубобдаги бешта торнинг турттаси сим тор булиб, бешиннчиси ичак тордир, кварта буйича - тор катта октавадаги Сига, 4 ва 3 торлар кичик октавадаги Мига унисон, 2 ва 1- торлар эса кичик октавадаги Сидан, иккинчи октавадаги Ляга кадар. Рубоб ноталари эшитилишга нисбатан октава юкорида скрипка калитида ёзилади.

Афгон рубоби - узбек халк чолгу асбоблари орасида узининг ташки тузулиши билан ажралиб туради. У жуда бой тембр товушига эгадир.

Афгон рубоби нафакат республикамизда, балки Тожикистон, Афгонистон, Бухоро ва бошка вохаларда хам кенг таркалган. Бу чолгу асбобда халк куйлари билан бир каторда, барча кардош композитор куйларини хам мохирона ижро этиш мумкин. [4.Б.180]

Афгон рубобини Бухоро рубоби хам дейишади Узбекистонга хам бу чолгу асбобини Бухоролик чолгучи, созандачилар олиб келишган.

Афгон рубоби кайта такомиллаштирилгандан кейин 1960 йили Тошкентдаги Глиэр номли мусика мактаб интернатида афгон синфи очилди ва кейинчалик Тошкент Давлат консерваториясининг узбек чолгу асбоблари

булимида 1964 йили шу синф очилди. Бу синфда кашкар рубобида укиган талабалар олиниб, улар шу синфни тугатишиб, бошка вилоятларда хам афгон рубоби синфи вужудга келди.

Бизни вилоятимиздаги Термиз мусика билим юртида хам шу синф 1978 йили Тошкент Давлат Консерваториясини тамомлаб келган ёш мутахасис укитувчи Мардаева Клара Абдурасуловна ташаббуси билан ташкил топди. Хрзирги кунда шу синфни битирган ёш мутахассис талабалар хам уз туманларида шу афгон рубоби синфи мусика мактабларини очиб бизларга яхши талантли укувчиларни юбормокдалар. Купгина талабалар эса билимларини янада мустахкамлаш максадида олий укув даргохида, яъни Тошкент Давлат консерваториясига, Тошкент маданият институтига боришиб, укишларини давом эттириб ва тугатиб Термиз мусика билим юртида укитувчилик фаолиятларини бошлаб юборишган.

Х,озирги кунда афгон рубобига мослаштирилган дарсликлар етарлича эмас, лекин шу сохада ишлаётган мутахассисларнинг умиди катта, келажакда композиторларимиз шу чолгу асбоби учун купгина куйлар яратиши мутахассис укитувчилар эса шу афгон рубоби мослаштирилган дарсликлар чикаришларига тугри келади.

Дутор - узбек, коракалпок, тожик, туркман ва уйгур халклари уртасида кенг таркалган торли тирнама чолгу асбоб.

Дутор икки кисмдан,даста ва косадан иборат булиб, уларни бирлаштирувчи кисми «бугиз» деб аталади. Дутор косаси уйма ёки «кобирга»чаларнинг бирлашганидан ясалиши мумкин. Уйма дутор Самарканд, Хоразм ва Туркманистонда кулланилиб, бир булак тут ёгочдан уйиб ишланади.

Танбур - бу тан, юрак, дил, яъни юракни китикламок, ларзага солмок демакдир.Танбур хам узок асрлардан бери узбек, тожик ва уйгур халкларига маданий хизмат килиб келаётган сернола, серсадо, сероханг, дилрабо миллий мусика чолгуларимиздан бири булиб, уни тинглаётган шинавандалар калбини ларзага солиб келмокда.

Танбурнинг косаси тут ёгочидан, дастаси эса асосан урик ва бошка ёгочлардан йунилиб, дастасига ичак пардалар богланди, торлари мисдан тортилиб, нохун деб аталувчи металдан ишланган мослама ёрдамида чалинади. [5.Б.154]

Танбур фортепианонинг кичик октава "соль", "ре" сига созланади. Танбурчилар куп, аммо улар орасида эл- юрт хурматига, шинавандалар тахсинига сазавор булганлардан:

Султонхон Хдкимов, Рихси Ражабий, Шобарот танбурчи, Максуд Хужа Юсупов, Журабек Сайдалиев, Абдумутал Абдуллаев, Отавали Нуриддинов, уста Рузиматхон Исобоев, Каюм Шобаротов, Эммануэл Бараев, Ёкубов,

^aBugoB, ffloHa3ap COXHÖOB (TO^HKHCTOH), HrooMugguH Mup3axy:«:aeB. X,O3Hpru KyHga xu3MaT khhhö KenaeTraH TaHÖypHunap: TypryH AnuMaTOB, Aögynna VMapoB.

Oonga^aHH^raH agaßneT^ap

1. X,.HypMaTOB - Kam^ap pyöoöu T. 2003.

2. Y3ÖeKHCTOH PecnyönuKacH MagaHuaTH umnapu Ba3HpnurH - Pyöoö HaBonapu T. 1993.

3. P.^ochmob - AHtaHaBHH pyöoö u^ponunuru Y3ÖeKHCTOH 2000.

4. m.PaxHMOB - flyrop .T. 2005.

5. E.PaxHM^OHOB - ^yTopnunap aHcaMÖnu T. 2002 H.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.