Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА ОЗАРБАЙЖОН ЧОЛҒУ СОЗЛАРИНИНГ МУШТАРАКЛИГИ'

ЎЗБЕК ВА ОЗАРБАЙЖОН ЧОЛҒУ СОЗЛАРИНИНГ МУШТАРАКЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
305
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Созанда / Тор / Сурнай / Зурна / Тап / Даф / Сантур / Симтор / Буламон / Баламон / Гармон / Sozanda / Tor / Surnay / Zurna / Tap / Daf / Santur / Simtor / Bulamon / Balamon / Garmon.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Рахимов Б

Ушбу мақолада чолғу созларининг муштараклиги ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article describes the community musical instruments.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА ОЗАРБАЙЖОН ЧОЛҒУ СОЗЛАРИНИНГ МУШТАРАКЛИГИ»

УЗБЕК ВА ОЗАРБАЙЖОН ЧОЛГУ СОЗЛАРИНИНГ МУШТАРАКЛИГИ

Рахимов Б

Санъатшунослик фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) Урганч давлат университети "Ижрочилик ва маданият" кафедраси мудири

АННОТАТЦИЯ

Ушбу маколада чолгу созларининг муштараклиги хакида суз юритилган.

Калит сузлар: Созанда, Тор, Сурнай, Зурна, Тап, Даф, Сантур, Симтор, Буламон, Баламон, Гармон

ABSTRACT

This article describes the community musical instruments.

Keywords: Sozanda, Tor, Surnay, Zurna, Tap, Daf, Santur, Simtor, Bulamon, Balamon,Garmon.

Асрлар оша бизгача етиб келган миллий чолгуларимиз ва уларда ижро этилаётган мусикий охангларнинг ажойиб намуналари бугунги кунда хам узининг ранг-баранг жилоси, оханграбо куйлари билан кишиларга олам-олам завк-шавк ва хузур бахш этиб келмокда.

Маълумки, мусика бу чексиз имкониятларга эга булган сирли олам. Инсонларнинг ички хиссиётларини товушлар ёрдамида ифодаловчи восита куй хисобланади. Шу билан бирга, мусикага жон ато этувчи мужиза эса чолгучи -бунда чолгучининг ижро куроли чолгу асбобидир.

"Соз"анда - яратувчи, "чолгучи" миллий мусика чолгуларидан бирида машк килувчи мусикачи; машшок, навозанда деган маъноларни англатади. Созандалик - мусика ижрочилиги санъатининг кадимий турларидан бири булиб инсон хаёти, маънавияти ва рухияти ривожига бекиёс мадад берувчи куй яратувчисидир. Мусикий жанрлар ичида энг мураккаби созанда томонидан бирор чолгу асбобида ижро этиладиган чолгу мусикасидир.

Х,ар бир миллатнинг мусика ижрочилигида узига хос миллий мусикий садоланиш коидалари, миллий мусикий ижро тузилмалари, ижрочилик мактаблари мавжуд. Айрим бир чолгу асбоблари борки, уларни тузилши ва куриниши бир хил булсада бошка халкдарнинг мусика чолгулари ижролари ва садоланишлари билан бир-биридан фарк килади. Чолгу асбобларининг садоланиши ва унда ижро этиладиган мусикий асарларнинг ижроси хамда оханги уни кайси миллатга мансублигидан дарак беради.

Халк чолгулари асрлар давомида тараккий топиб, узок йиллар давомида ривожланиб, мусикий меросимизда алохида урин тутиб келган. Уларнинг аксарияти кадимги даврларда яратилган, такомиллашган ва бугунги кунгача сакланиб келинган.

Озарбайжоннинг Кррабог худудида, Узбекистоннинг кадимий шахарларидан булган Термиз якинидаги Айритом калъаси пештоклари, Хоразм худудида жойлашган "Тупрок калъа" деворларида тасвирланган мусикий лавгхларда мусика асбобларининг тасвирлари, "Хумбуз тепа"да олиб борилган археологик казишмалар чогида кадимий тарихдан далолат берувчи турли хил ашёлар топилган.

Узбек (Хоразм) ва Озарбайжон халкларида бир-бирга ухшаш чолгу асбоблари мавжуд. Бу чолгу асбоблар тузилиши, овоз чикариш усуллари, ишлаб чикариш материаллари буйича урма, пуфлама ва торли камонли гурухларга булинади.

Урма чолFу асбоблари: нагара (ногора), гош нагар (куш ногора), деф (тап). Тап Хоразмда кенг таркалган чолгу асбоблардан. Унинг яна бир куриниши доира деб юритилади. Тапни доирадан фарки ундаги усул ижросида. Тапда асосан кучли хиссалар ажратилган холда ижро этилса, доирада мумтоз куй- ашулаларга хос булган усуллар ижро килинади. Доира тапга нисбатан каттарок шаклда булади.

Пуфлаб чалинадиган чолFу асбоблар: Бу чолгу асбоблар каторига зурна (сурнай), тутек (кушнай), балабан (буламон) ва бошкалар чолгу асбоблар киради. Бу чолгу асболарни ижро услублар ва товуш чикариш услублари деярли бир хил.

Торли ва торли тирнама чолFу асбоблар: тар, саз, уд, танбур: торли тирнама чолгуга конун, торли-урма чолгуларга чанг ва сантурлар киради. Бу чолгуларни купчилги хозирда амалиётда мавжуд. Мулла Бекжон Рахмон ва Мухаммад Юсуф Девонзодаларнинг 1925 йил Москвада (Араб алифбосида, эски узбек тилида) чоп килинган "Хоразм мусикий тарихчаси" рисоласида симтур чолгу асбобининг расми берилган. Сим тур 19 асрда Хоразмда маком ижрочилигида машхур чолгу асбобларидан бири булган. Хрзирда амалиётда кулланилмайди.

Узбек ва Озарбайжон халкларида кенг таркалган чолгуларидан бири тор чолгу асбоби хисобланади. Тор Хоразмда рубоб номи билан хам машхур. Рубоб мусикий рисолалар ва бошка манбаларда кубиз, шаштор, панжтор, шудургу, ишрат ёки тор деб хам кайд этилади. Дарвишалининг мусикий рисоласида "Рубоб тогликлар сози булиб, овози курук (хушк)дир. Унинг беш тори бор:

Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance

турттаси ипакдан, бири эса сим, садоси (ичи, рухи) бошка созлардан кискарок"

деган маълумотлар мавжуд.

XIX асрда Мухаммад Рахимхон Соний ташаббуси билан сарой созандаси Каландар Дунмас томонидан Озарбайжон торига ухшаш чолгу асбоби ясалади, халк орасида рубоб деб юритила бошлайди.

Хоразм рубоби Озарбайжон тори билан ташки куринишидан канча ухшамасин, парда тизими ва ижро услуби билан фарк килади. Тор Озарбайжон ва Эронда хам жуда машхур чолгу асбобидир. Озарбайжонда ашула ижрочилигида тор ва овоз бир-бирига мувозий (параллел) равишда жур булмайди, созанда (торчи) хонандага журнавоз булиб ижро килади. Торчи билан хонанда алмашиб ижро этиб, ижро жараёнида бадихагуйлик кенг таркалган. Узбек кушикчилигида эса тор ва овоз параллел равишда ижро килиниб, хофиз овозига суянчик (хасса) вазифасини бажаради.

Утган асрнинг бошларига келиб, тор чолгу асбобида хоразмлик таникли санъаткорлар, Шерозий ва Бола бахшилар халк кушиклари ва достон ижрочилигида, устоз хофиз Хржихон Болтаев торни маком ижрочилигида (танбур урнида)доимий равишда ишлата бошлаган.

1940-50-йилларда тор чолгу созини кенг оммалашувида Комилжон Отаниёзовнинг хизматлари катта булган. Устоз тор ижрочилигида янги ижро услублари яратиб, уни Узбекистон, Туркманистон хамда Тожикистонда расм этилишида сабабчи булиш билан бирга, ушбу чолгуни катта сахна талаблари даражасида мохирона ижро этган.

Тор кушик ижрочилигида факат журнавоз чолгу булмасдан, балки халк куйлари ва макомларнинг чолгу кисмларини ижро этишда хам созандалар

И

Балабан Буломон

уртасида кенг таркалган.

Зурна

Сурна]

Сантур Симтур

Озарбайжон композитори Узеир Гаджибеков узининг (1908 йилда ёзилган) "Лайли ва Мажнун" номли операси (маком операси)да, узбек композитори Абдушариф Отажонов "Ошик Гариб ва Шохсанам" мусикали драмасида (1957 йилда ёзилган) тор асбобини оркестрда етакчи чолгу сифатида куллаганлар.

XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Россия билан Туркистон халклари уртасида жуда катта тарихий-маданий ахамиятга эга булган муносабатлар йулга куйилиб савдо сотик ишлари олиб борилган. Уша даврда пайдо булган савдо махсулотлари каторида органун, скрипка, кларнет ва гармон каби мусика чолгулари бор эди. Бу чолгуларни кириб келиши киска давр ичида узбек халки маданиятига жиддий таъсир курсатди ва улар халк созандалари орасида оммалаша бошлади.

Худойберган Дееаное фотоархиеида сакданаётган хиеалик еа россиялик созандалар жамоаси

XX асрнинг бошларига келиб гармон Озарбайжоннинг анъанавий мусика ижрочилигида, Хоразмда халк созандалари ва халфалар ижрочилик амалиётида жорий этилиб бошлаган. Бир катор устозлар, жумладан, Хоразмда Курбон (созчи) Исмаилов, Сафо Муганний, Мадрахим Шерозий, Жуманиёз (созчи) Хайитов, Хужа (созчи) Отажанов, Фаргонада Ориф (гармон) Тошматов ва бошкаларнинг номлари (созчи номи билан) машхур була бошлаган. Озарбайжонда гармон бошка халк чолгу асбоблари каторида ансамблларда, хусусан, халк сайилларида миллий ракс мусикаларини ижро этишда кулланилади.

Узбекистонда XX асрнинг 50-60 йилларида гармоннинг такомиллаштирилган турлари аккордеон ва баян чолгулари хам кенг таркалиб халкимиз орасида соз номи билан машхур булган.

Узбек давлат филармонияси кошида 1957 йили Комилжон Отаниёзов рахбарлигида тузилган Xоразм ашула ва ракс ансамблида аккордеон ва баян чолгу асбоблари хонандалар кушигига жур чолгу асбоби сифатида, ишлатила бошлаган. Ансамбл жамоасида Мадрахим Шерозий аккордеон, Телман Мусаев ва Илхом Аллабергановлар баян чолгу асбоблари чалганлар.

Аккордеон чолгу асбобини Хоразмда хофизлар дастасида кенг таркалишида устоз созанда Рузмат Бекчановнинг хизматлари катта булган. Бугунки кунда аккордеон миллий чолгу ансамбллари ва хофизлар кушик ижро этаганларида уларни овозларига журнавоз чолгу асбоби сифатида кулланилиб келинмокда.

Озарбайжонда гармонни ишлаб чикариш ва йигиш билан шугулланган усталар унинг овоз тизимини озарбайжон мусикасининг товуш диапазонига тулик мослаштирганлар. Замонавий такомиллаштирилган гармон чолгу асбоби озарбайжон халк мусикасини, жумладан, мугомларни ижро этиш учун жуда кулай асбоб сифатида созандалар томонидан кабул килинган.

REFERENCES

1. Дарвеш Али Чангий. Рисолаи мусикий. Узбекистон Фанлар академиясининг Шаркшунослик институти. Кулёзма, инв. № 468.

2. Кароматов Ф.М.Узбекская инструментальная музыка - T.: 1972.

3. Матякубов O. Макомот - T.: 2004.

4. Мулла Бекжон Рахмон угли, Мухаммад Юсуф Девонзода. Хоразм мусикий тарихчаси - T.: 1998.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.