Научная статья на тему 'РУБОБИ ЧОЛҒУСИ ИЖРОЧИЛИГИДА ТАЪЛИМНИНГ УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ'

РУБОБИ ЧОЛҒУСИ ИЖРОЧИЛИГИДА ТАЪЛИМНИНГ УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
232
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қашқар рубоби чолғуси / мусиқа коллежи / олий ўқув юрти / чолғу ижрочилиги / ижро техникаси / узлуксиз таълим. / Kashgar rubobi instrument / college of music / university / instrumental performance / performing technique / continuous education.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Қодиров Хасан Кидирбоевич

Ушбу мақола мусиқа чолғуси ижрочилиги билан шуғулланаѐтган ўқувчиларнинг мусиқий таълимини тўғри ташкил қилиш, уларнинг таълим олишлари учун имкониятларни очиб бериш ва чолғу ижрочилиги маҳоратларини оширишга таъсир кўрсатадиган баъзи бир тавсиялар ва таклифларни ѐритиб беришга хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article provides some tips and suggestions that will help to properly organize the musical education of students involved in playing musical instruments, open up opportunities for them to learn and improve their instrumental performance skills.

Текст научной работы на тему «РУБОБИ ЧОЛҒУСИ ИЖРОЧИЛИГИДА ТАЪЛИМНИНГ УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ»

I SHO'BA

CHOLG'U IJROCHILIGI TA'LIMIDA UZVIYLIK MASALALARI

РУБОБИ ЧОЛГУСИ ИЖРОЧИЛИГИДА ТАЪЛИМНИНГ УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ

^одиров Хасан Кидирбоевич

Сирдарё вилояти Янгиер шахдр 4-сонли болалар мусика ва санъат мактаби рубоб синфи укитувчиси Янгиер шахар 4-сонли болалар мусика ва санъат

мактаби Qodirovxasan45@gmail .com

АННОТАТЦИЯ

Ушбу макола мусика чолгуси ижрочилиги билан шугулланаётган укувчиларнинг мусикий таълимини тугри ташкил килиш, уларнинг таълим олишлари учун имкониятларни очиб бериш ва чолгу ижрочилиги махоратларини оширишга таъсир курсатадиган баъзи бир тавсиялар ва таклифларни ёритиб беришга хизмат килади.

Калит сузлар: Кашкар рубоби чолгуси, мусика коллежи, олий укув юрти, чолгу ижрочилиги, ижро техникаси, узлуксиз таълим.

ABSTRACT

This article provides some tips and suggestions that will help to properly organize the musical education of students involved in playing musical instruments, open up opportunities for them to learn and improve their instrumental performance skills.

Keywords: Kashgar rubobi instrument, college of music, university, instrumental performance, performing technique, continuous education.

Мусика чолгуси билан шугулланиш кишига эстетик завк бериш билан биргаликда, унинг маданий савиясини юксалтиришга, дунёкарашини кенгайтиришга ва чолгу билан дустлашишга, колаверса, мусика чолгусининг кадрига етишга ва уни авайлаб асраш имконини яратиб беради. Мусика чолгулар ижрочилиги кадим вактларда буён ривожланиб келмокда. Кадимда бизнинг диёримизда боланинг иктидорини синаш учун математика, тилни билиш ва ёзиш, хандаса, физика ва мусика сохдсида кобилиятлари хисобга

олинар экан. Чунки, мусикий кобилияти бор укувчи хар кандай фанни

узлаштира олиш кобилиятига эга булади деб хисоблашган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 февралдаги 112 -сонли карорига асосан 2022/2023-укув йилидан бошлаб умумий урта таълим муассасаларида укувчиларга миллий мусика чолгуларидан камида биттасини чала олиш махорати ургатилади ва бу уларнинг шаходатномасида кайд этилади. Бундай талабларни бажариш учун мусика ва санъат мактабларида, умумтаълим мактабларида чолгу ижрочилигини тугри ташкил килиш, уларнинг ижро махоратларини ошириш учун имкониятларни яратиб беришимиз лозим булади. Мусикий машгулотларда хамма учун кулай, халк ичида оммалашган, ижро этиш ва урганиш осон булган мусикий чолгулардан фойдаланишимиз керак. Бундай чолгу асбоблар кашкар рубоби, рубоб-прима ва афгон рубоби чолгулари хисобланади. Чунки, бу чолгу асбобларида мусикий асар ижро этиш хар томонлама кулайлиги, бу чолгунинг арзонлиги, хар кандай ёшдаги укувчининг чала олиш мумкинлиги барчамизга маълумдир. Х,ар кандай чолгуни урганишдан олдин ушбу сознинг тузилиши, имкониятлари, тарихи, мохир ижрочилари, чолгуда ижро этилган машхур куй ва асарлар тугрисида маълумот бериб утсак, максадга мувофик булади.

Рубоблар оиласига Кашкар рубоби, Рубоб-прима, Афгон рубоблари киради. Кашкар рубобининг асли келиб чикиши Шаркий Туркистон (хозирги Хитойнинг Уйгур Автоном Округи)нинг кашгар деган жой номи билан боглик булса-да, узбек миллий чолгулари ичида энг кенг таркалган ва оммалашган чолгу хисобланади. Кашкар рубоби чолгуси имкониятлари жуда кенг, ушбу чолгуда купгина узбек халк мусикалари, кардош халклар мусикалари ва чет эл композиторлари асарларини ижро этиш мумкин. Кашкар рубобида мусикий асарларни ижро этишда биринчи навбатда, мусика мактаблар, мусика коллежларида ва олий укув юртлари учун замонавий талабларга жавоб берувчи укув дастурларини яратиш ва ижрочилик санъати маданиятини юкори савияда тарбиялаш масалаларини хал этишимиз лозим булади. Мусикани эндигина узлаштираётганларнинг 50 фоизидан ортиги ана шу чолгудан фойдаланиши маълум. Кашкар рубоби жуда жарангдор ва ёкимли садога эга булиб, нисбатан тез узлаштирилиши мумкин булган чолгулар каторига киради. Бу чолгу якка холда ва чолгу жамоалари таркибида ишлатилиши мумкин. Мухаммаджон Мирзаев, Эргаш Шукруллаев, Шавкат Мирзаев, Кобилжон Усмонов, Сулаймон Тахалов, Тохир Ражабий каби созандалар ушбу чолгу довругини ёйишда улкан хизмат курсатганлардан хисобланади.

М. Мирзаевнинг "Бахор вальси" куйини тингламаган инсон булмаса керак. Мусика машгулотларни элга машхур булган куй ёки ашулани тинглаш

билан бошласак, хам мусика тинглаш маданиятини, хам миллий мусикага мухаббат хиссини уйготиб борамиз. Мусика тинглаш маданияти бу алохида мулохаза юритадиган катта мавзу. Умумтаълим мактабларида мусика танглаш булимлари бекорга куйилмаган. Чунки, мусика тинглаш маданиятини богчадан, биринчи синфдан шакллантириб боришимиз лозим. Нима учун чет мамлакатларда концертга тушган одамларга йутални тухтатадиган дори берилади? Ёки катта очик сахнада 15-20 минг томошабинга оркестр жонли овозни етказиб беради. Бу мусика тинглаш маданиятининг юкори даражада ривожланганлик даражасини билдиради.

Рубоб-прима чолгуси кашкар рубоби оиласини кенгайтириш максадида янгидан яратилган создир. У кичик октавадаги соль дан туртинчи октавадаги ми товушигача кенг диапазонга эгадир. Рубоб-прима уч асосий: коса, даста ва бош кисмдан иборатдир. Рубоб приманинг косаси ярим шарсимон чузинчок шаклга эга булиб, пастки кисми тахтачали ковургалардан ясалади. Косанинг устки кисми эса тери билан копланади. Косанинг ва терининг бириккан жойи тасма билан жиякланган. Косанинг тагида туртта тугмача-илмок булиб, торларнинг бир учи ана шу илмокларга илинади. Терига урнатилган харрак торлари пардалар узра керакли баландликда кутариб туради. Рубоб-прима туртта торга эга: I - иккинчи октавадаги ми; II - биринчиоктавадаги ля; III - биринчи октавадаги ре; IV - кичик октавадаги соль. Рубоб-прима чолгусининг довругини ёйган созанда-ижрочиларимиз-булар Республика танлов лауреатлари Абдусалом Маликов, Шухрат Зияев, Аскар Дадамухамедов ва бошкалардир. Ушбу чолгуда асар ижро этиш хар кандай ёшдаги укувчиларга мос тушади.

Афгон рубобининг иккинчи номи Бухоро рубобидир. Ушбу чолгу купрок форсий забонли халкларда кенг таркалган ва товушининг йугонлиги, майинлиги билан ажралиб туради. Бироз бошкачарок куринишдаги афгон рубоби Х,индистон, Покистон, Эрон, Тожикистон, баъзи Кавказ халклари ва араб давлатларида хам учрайди. XX асрнинг 40-йилларидан кейин такомиллаштирилиб, хроматик товуш каторига келтирилган афгон рубоби якка холда ва чолгу жамоалари таркибида ижро этиш учун мослаштирилди. Афгон рубобини таргиб этишда мохир созанда Гуломкодир Эргашевнинг хизматлари катта булди. Рубоблар турига кирувчи созлардан афгон рубобининг кашкар рубобидан фарки шуки, бу рубобнинг буйи, шакли кашкар рубобига ухшашлиги жуда кам. Мусика тили билан айтганда, зил (ингичка), бам (йугон) товушлари мавжуд. Яъни афгон рубоби бам тоифасига хам киради. Унинг оханграболиги, товушининг узига хослиги билан шинавандани узига жалб килади. Афгон рубобининг ташки куриниши худди сув кемасига ухшайди.

Афгон рубобининг торлари корамол ичаги ва пулат симлардан иборат. Асосий

ижро этиладиган торларидан ташкари, ёрдамчи акс садо берувчи (резонанс)

торлар хам урнатилиши мумкин. Созанда афгон рубобини багрига олиб,

тиззасига куйиб, медиатор билан чертади. Ривоятларга кура, афгон рубобини

бир замонлар факат аёллар ижро этишган ва кулларидан куймай, бир пайтнинг

узида раксга хам тушиб кетар эканлар. Бу чолгуда таникли созанда Гуломкодир

Эргашевнинг ижро намуналари халкимиз орасида жуда кенг таркалган булиб,

гузал тарзда ижро этилган.

Болалар мусика ва санъат мактабларида кашкар рубоби, рубоб-прима ва афгон рубоблари 5 йил давомида ургатилади. Рубобларни чалишни урганиш услубиёти мусика мактаби, мусика коллежи ва олий укув юртидаги мусикий таълимнинг узлуксиз ташкил этилиши, унинг ривожланиши, такомиллаштирилишида катта ахамиятга эгадир. Негаки, укувчи агар 7 ёшида мусика ва санъат мактабига укишга келса, у 5 йилда яъни 5-6 синфларда мусика мактабини битириб, мусика коллежига боргунга кадар 3-4 йил мусика билан шугулланмай колади. Бу эса укувчиларда асарларни ижро этиш техникаси, назарий билимлари, махоратлари ривожланмай колиш эхтимолини тугдиради. Шунинг учун хам укувчиларнинг мусикий таълимдаги узлуксиз таълимини тугри ташкил этиш катта ахамиятга эга. Асосий масала рубоб чолгусида ижрочилик санъати услубларини аста-секин ва мустахкам эгаллашга бориб такалади. Бундай куникма ва малакалар оддийдан мураккабга караб мураккаблашиб бориши, укувчи ёши узгарганлигини хисобга олиб, унинг бармокларининг усишига, гавдасининг усишига ва аклан тулишиб боришини назардан кочирмаслик керак. Яхши ижрочи булиш учун мусика чолгуси билан мунтазам шугулланиш, керак булса, 3-4 соатлаб машгул булиш лозим. Укувчи энди урганган пайтда мусика мактабини битириши ва мусика билан шугулланмай колиши биз кутган натижани бермаслиги мумкин. Агар мусика ва санъат мактабларида мактабни битирган, келгусида мусика чолгуси йуналишида укишни давом эттирмокчи булган укувчилар учун кушимча 6-7-8-9-синфлар ташкил килиниб, укишлар ташкил килинса, биз кутган натижаларга эришиш мумкин булади. Бунинг учун мусика ва санъат мактаблари укув режаларига узгартириш киритиш керак булади. Бунда укув режаларига 6-7-8-9-синфлар учун соатлар куйилиши ва амалиётга тадбик этилиши лозим булади. Умумтаълим мактабларида хам мусика маданияти дарслари 7 -синфгача утилади. 8-9-синфларда хам мусика чолгуси дарсларини утиш керак булади. Чунки агар мусика мактаби укитувчиси 112-сонли карор буйича кушимча дарсларни умумтаълим мактабида утиш имкониятини олса, мана шу дарсларни утишлари лозим булади. Бундай дарсларни гурух булиб утиш учун эса, бутун

Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance

синфни бирор чолгу билан 70-80 фоиз таъминлаш ва дарсларни ансамбль

тарзда ташкил килиш керак.

Чолгу ижрочилигида узига хос "услуб"лар жуда куп, мисол учун "мелизм"лар-форшлаг, мордент, трел, арпеджио номли узига хос "безак"лар мавжуд. Бундан ташкари, тремола, рез, тескари зарб, садолантириб чалиш каби бир канча усуллар бор. Чолгу ижрочилигида юкорида санаб утилган узига хос безак ва услублардан кенг фойдаланиш ва уларни мусика солгусини ижро этаётганда куллаш катта ахамиятга эга. Мана шу безаклар ва услубларни чолгу ижросида тугри куллай олган укувчи мохир созандага айланиб боради. Бундай махорат ва малакага эга булиш учун эса куп йиллар шугулланиш лозим булади.

Ихтисослаштирилган мусика мактабларида икки йиллик таълим урнига турт йиллик стипендияли таълимни йулга куйиш керак, чунки, бир чолгу сирларини эгаллаш учун икки йиллик таълим камлик килади. Ихтисослашган мусика мактабларини битирган укувчилар камида учта чолгуни чалишни узлаштирган булишлари лозим. Колаверса, ансамбль созандаси, журнавоз, мусика укитувчиси, дирижёр каби касбларнинг эгаси булиб чикишлари керак.

Олий таълимда таълим олаётган талабалар хам чолгу ижрочилиги, хам бастакорлик, композиторлик, бадихагуйлик, оркестр ва ансамблларда ишлаш куникмалари билан куролланишлари лозимдир.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 февралдаги 112 -сонли карори

2. Анвар Лутфуллаев"Халк чолгуларида укитиш услубиёти"Республика конференциясига

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.