Научная статья на тему 'ИЖРО МАҲОРАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МАШҚ, ГАММА ВА ЭТЮДЛАРНИНГ ЎРНИ'

ИЖРО МАҲОРАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МАШҚ, ГАММА ВА ЭТЮДЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
128
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий чолғулар / ижро маҳорати / гамма / машқ / этюд / услубиѐт / мусиқий таълим / национальные инструменты / исполнительское мастерство / гамма / упражнение / этюд / методика / музыкальное образование

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Одилжон Назаров

Ушбу мақолада миллий чолғуларда ижро маҳоратини ривожлантириш масалалари ҳақида сўз боради. Унда гамма, машқ ва этюдларнинг аҳамияти таҳлил қилиниб, мавзуга оид таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье рассматривается развитие исполнительского мастерства игры на национальных инструментах. В нем анализируется значение гаммы, упражнений и этюдов, и вносятся предложения по теме.

Текст научной работы на тему «ИЖРО МАҲОРАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МАШҚ, ГАММА ВА ЭТЮДЛАРНИНГ ЎРНИ»

YALPI MAJLIS MA'RUZALARI

ИЖРО МАХРРАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МАШ^, ГАММА ВА

ЭТЮДЛАРНИНГ УРНИ

Одилжон Назаров

УзДК профессори, Узбекистонда хизмат курсатган артист

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада миллий чолгуларда ижро махоратини ривожлантириш масалалари хакида суз боради. Унда гамма, машк ва этюдларнинг ахамияти тахлил килиниб, мавзуга оид таклифлар берилган.

Калит сузлар: миллий чолгулар, ижро махорати, гамма, машк, этюд, услубиёт, мусикий таълим

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматривается развитие исполнительского мастерства игры на национальных инструментах. В нем анализируется значение гаммы, упражнений и этюдов, и вносятся предложения по теме.

Ключевые слова: национальные инструменты, исполнительское мастерство, гамма, упражнение, этюд, методика, музыкальное образование

ABSTRACT

This article discusses the development of performance skills in national instruments. It analyzes the importance of gamma, exercises and etudes, and makes suggestions on the topic.

Keywords: national instruments, performing skills, gamma, exercise, etude, methodology, musical education

Узбек миллий чолгуларида укитиш услубиёти узига хос хусусиятларга эга. Бунга асосий сабаб, чолгуларнинг хилма-хиллиги, уз навбатида уларнинг товуш ва ижро имкониятларининг турли-туманлиги хисобланади. Яъни, хар бир чолгуда ижрочилик холатидан тортиб унг ва чап куллар, нафас, камон, мизроб масалалари турлича. Миллий чолгуларда укитиш услубиёти барча чолгуларга хос булган дарсни ташкил этиш, укув режасида курсатилган вазифаларни бажариш, укув дастурларини шакллантириш ва укувчи билан ишлашнинг турли услублари билан бир каторда айнан миллий чолгуларгагина

xoc 6ynraH 6up KaHna ^uxaraapu 6unaH a^panu6 Typagu. YnapHu TaxMuHaH

KyHugaruHa TacHH^nam MyMKuH.

3

umnam

4

5

6

7

8 9

H^poHHHHK xonara(nocTaHOBKa)

^onryHH co3nam KyHuKManapuHu maKnnaHTHpum

ToBym xocun Kunum Ba yHH 6omKapum(MH3po6, KaMoH Ba Ha^ac 6unaH

AnnnuKarypa Ba пoзнцнaпapнн ypraHum ToBym SanaHgnuru ycTuga urnnam MamK, raMMa Ba э™ggap ycraga umnam H^po Te3nuru ycraga umnam H^po mTpuxnapuHH y3namTupum MenroMnap Ba mkmhh MycuKHH 6e3aKnap ycraga umnam

10) Acapnap 6aguHH xycycuaraapu ycTuga umnam Ba x.

Ym6y ^uxaraap xap KaHgan nonryga yKHTumga MaB^ygnuruHH anoxuga TatKugna6, Munnun nonrynapga 6y MacananapHH 6up Konunga TacaBByp khhh6 SynMacnurura эtтн6op KapamoKnuMro. ^tHu, WKopugaru Macananap nonFynapuMroHuHr xap 6upuga xap-xun ycyn Ba ycny6nap 6unaH aManra omupunagu.

Ym6y MaKonaga Munnun nonFynapga yKuram ycnySueraHuHr WKopuga caHa6 yranraH MyxuM 6ynaKnapugaH 6upu 6ynraH MamK, raMMa Ba этwgпap Macanacura TyxranMoKnuMro. Eapna coxanapga TexHonorua - 6y Ky3naHraH Hara^ara эpнmнm ynyH aHuK 6enrunaHraH ycyn Ba Hyn-HypuKnap Ma^Myu xucoSnaHumu cup эмac. MamK эca nonFyga 6upop 6up KyHuKMaHu y3namTupum ynyH Myn^annaHraH TexHonoruagup. "raMMa Ba MamK^ap opKanu myFynnaHum ^apaeHu u^ponuHuHr TexHuK нмкoннaтпapнннгннa p^o^a^^uS KonMacgaH, 6anKu, u^poHuHr Saguun u^ogaBunnuK KyHuKManapuHu maKmaHTupum BocuranapugaH 6upu Synumu MyMKuH".1

MamKgap Typnu MaKcagnapga anoxuga TaHnaHumu MyMKuH. MacanaH:

a) Tana6a yKyBnuHuHr u^ponunuK xonaTu(nocTaHoBKa)Hu TyFpunam;

6) 6apMoKgap xapaKaruHu puBo^naHTupum (6yHga Kancugup 6apMoKHuHr axmu нmпaмacпнгннн, 6apMoKgapHu Topnapra Huc6araH ^oinamumu, ynapHuHr KyTapunuS KeTumu eKu Topnap ocrara Kupu6 Konumu Ka6u KaMHunuKnapHu 6apTapa$ этнm);

b) 6apMoKgapHuHr KeHr eKu Top ^onnamyBuHu puBo^naHTupum;

r) 6apMoKgapHuHr gacTara Huc6araH ^onnamyBuHu TyFpunam ynyH MamKgap;

1 O.Ha3apoB . "KamKap py6o6uga yKurum yc^S^™" T.,2008, 52-6eT Tashkent, Uzbekistan

д) ижро техникасини ошириш учун турли мураккабликдаги ижро комбинацияларини куллаш;

е) товуш кучини кучайтириш максадида турли торларда триол, тремоло штрихларида машклар;

ж) мизроб, камон ва нафас учун алохида турли штрихлар асосида машклар;

з) маълум бир асарнинг мураккаб пассажларини машк сифатида куллаш ва хоказо намуналарини айтиш мумкин.

Укитувчи талаба билан маълум бир асарни ишлашни бошлашдан олдин урганилажак асар учун махсус машклар танлаб олиши зарур. Танланган машкда айнан шу асарнинг мураккаб булакларларини осон узлаштириш усули мавжуд булиши зарур. Талаба бундай машкларни чалар экан, унда машк килиш учун нота матни ва унга богликлик зарурати булмайди ва натижада машк жараёнида факат узлаштирилиш лозим булган жихат устидагина ишлайди. Куникма узлаштирилгач, уни нота матнида куллаш бирмунча осонлашади.

Машкларни бажариш жараёнига хам алохида эътибор бериш зарурлигини таъкидлаш жоиз. Сабаби, талаба ёки укувчи бир машкни мустакил мунтазам чала олмаслиги ва бунинг учун унинг сабри етмаслиги мумкин. Шу сабабли, мусикий таълимнинг барча боскичларида укитувчи дарс жараёнида улар билан маълум вакт мобайнида бирга чалиб шугулланиши яхши самара бериши тажрибада аникланган.

Шу уринда гаммалар хам ижро махоратини устиришда асосий воситалардан бири эканлигини яна бир бор таъкидлаш жоиз. "Гаммаларни шунчаки тугри бармоклар билан, хатосиз чалиш эмас, балки, уларни шундай тез ва енгил чалиш керакки, у ижрочида эстетик завк уйготсин. Олдинга куйилган вазифа канчалик мураккаб булса гаммалар билан ишлашдан самара шунчалик юкори булади. Факат гаммаларни сифатли чалишга булган талаб юкори булгандагина бу машгулот укувчи-талабанинг шахсий техник ишига

л

айланади ва пировардида унинг ижро махоратининг усишига туртки булади" .

Шундай булсада, машкларни чалишдан фаркли уларок гаммаларни урганишдан асосий максадлардан яна бири - бу муайян чолгу пардаларини узлаштириш, чолгуда мавжуд гамма турларини урганиш, уз-узидан гаммалар, уларнинг асосий учтовушликлари ва уларнинг айланмаларини урганишдан иборат эканлигига купинча эътибор берилмайди ва унинг машклардан фаркини англаб етмаслик холатлари хам учраб туради. Юкорида таъкидланганидек, турли европа чолгулари учун гаммалар услубиёти ишлаб чикилган бир пайтда, бизнинг миллий чолгуларимизда уктиш услубиётининг асосларидан бири

2 Э.Доржиева. "Методика обучения игре на ятаге", Улан-Уде, 2006,54-бет. (тарж.О.Н) Tashkent, Uzbekistan

булагн гаммалар масаласи хам услубий жихатдан хали тулик ишлаб

чикилмаганлиги биз мутахассислар учун инкор этиб булмайдиган хакикат.

Шу уринда таъкидлаш мумкинки, бугунги кунда Олий таълим тизимида дарс берадиган профессор-укитувчилар томонидан куплаб укув кулланма ва дарсликлар чоп этилмокда. Лекин, уларнинг купчилиги нота тупламлари шаклида яратилаётганлиги, тупламга киритилган асарлар асосан европа ва кардош халклар композиторлари асарларидан ташкил топганлиги, уларда чолгуда укитишнинг жиддий масалалари ёритилмаётганлиги, айникса гамма ва этюдлар буйича кулланмаларга катта эхтиёж бор булишига карамасдан бу ишга жиддий ёндошилмаётганлигини таъкидлаш зарур.

Мавзунинг узвий давоми булган этюдлар укувчи-талабанинг миллий чолгуларимизда чалишни урганиш жараёнидаги мухим жихатлардан эканлиги маълум. Аслида "этюд" сузи хам "машк килиш" деган маънони англатсада, машклардан тубдан фарк килади. Этюдлар аник максад ва вазифани уз олдига куяди. Этюдлар айнан укув жараёнига мулжалланган, укув боскичи талабларини уз ичига олган ва ёш созандани ижро махоратини ривожлантиришга каратилган жанр тури хисобланади. Уларнинг маълум дастурга асосланган, яъни концертда ижро этишга мулжалланган турлари хам мавжуд булиб улар купрок Ф.Лист, Ф.Шопен, С.Рахманинов каби буюк ижрочилар томонидан яратилган. Чолгуларда укитиш ишида этюдлар жахон тажрибасида аллакачон узининг мукаммал даражасига етиб улгурган бир пайтда бизнинг миллий чолгуларимиз учун махсус этюдларнинг хам жуда камлиги укитиш услубиётининг бу мухим жихати устида етарлича иш олиб борилмаётганини курсатиб турибди. Агар жахон тажрибасига назар ташланса копозиторлар билан бир каторда мохир ижрочилар томонидан хам куплаб этюдлар яратилганига гувох булиш мумкин. Бу этюдларнинг яна бир мухим жихати борки, уларда ижрочига куйилган талабнинг юкорилиги ва бу талаб бажарилмаса ижрочи белгиланган даражага эриша олмаслиги аник белгиланганлигидир. Бундай этюдар сирасига айникса фортепиано чолгуси учун яратилган К.Черни, М.Клементи, М.Мошковский, скрипка чолгуси учун А.Комаровский, В.Вольфарт, А.Данкля каби муаллифлар томонидан яратилган куплаб машхур этюдларни киритиш мумкин.

Миллий чолгуларда укитишда махсус этюдлар яратиш масаласи долзарб масалалардан бири деб уйлайман. Айникса миллий куй-кушикларни ургатишга мулжалланган этюдлар яратиш мумкин. Бунда ёш созанда киска бир мусикий булак оркали маълум бир нолани узлаштириши мумкин. Тугридан-тугри куй урганишдан бунинг афзаллиги шундаки, унда урганувчи аник куй матни устида

ишламайди, балки, кичик бир оханг устида ишлаши натижасида кузланган натижага эришиши мумкин.

Купинча амалиётда укитувчилар уз шогирдларига хеч кандай максадсиз, шунчаки имтихонда чалиши учун этюдлар беришига гувох буламиз. Бу эса аввало укитувчининг бу масалага жиддий карамаслигидан далолат. Крлаверса, бу миллий чолгуларда укитишдаги мавжуд жиддий камчиликлардан бири. Укитувчи уз шогирдига камчиликлари устида ишлашнинг аник усулларини, уни кандай амалга ошириш йулини тушунтириб бермас экан укувчи кур-курона, тахминан машк килади. Яъни, килинаётган машкда аник максад йук ва уз-узидан хеч кандай натижа хам кафолатланмаган. Агар бунинг акси булса натижа кафолатланади ва кузланган максадга эришиш самарали булади.

Этюдлар уз олдига куйилган талабга караб турли максадларни уз ичига олади. Булар - ритмни тарбиялаш, унг ёки чап куллар харакатини ривожлантириш, маълум бир штрих асосида (триоль, тремоло, нафас, камонни тугри таксимлаш, стаккато, спикатто, легато, деташе), турли торларга утиш, позицияларни алмаштириш, катта интервалларга сакраш, аккордли тузилмалар ижроси, юкори тезлик, товуш сифати устида ишлаш каби жуда кенг камровли вазифаларни уз ичига олади.

Сунгги пайтларда миллий чолгуларда укитишда укитувчиларимиз томонидан этюдлар масаласига етарлича эътибор берилмаётганлиги, факат асарларни узини ёдлатиш ва уни уз суратидан-да тезрок чалдиришга ургатиш тенденциясини кузатиш мумкин. Бунинг салбий окибати эса аник - созанда ижросида бадиийликнинг етишмаслиги, товуш сифатсизлиги, товушларни тугри таксимлай олмаслиги, аппликатура талабларини бажармаслик, нола-кочиримларни ноурин куллаш холатлари юзага келмокда. Бу уз навбатида булажак созанданинг мусикий саводи паст булишига, унинг бадиий-этетик дидининг тугри шаклланмаслигига ва охир окибат ижро махоратининг паст булиб колишига сабаб булади.

Юкорида суз юритилган машк, гамма ва этюд масаласи бизнинг узлуксиз мусикий таълим тизимизнинг барча боскичларида бирдек ахамиятли. Сабаби, бу масала ижрочининг ижро махоратини ривожлантириш билан боглик. Мусикий таълимнинг барча боскичларида таълим берилар экан, хар бир боскич учун куйилган талаблар аниклик билан ишлаб чикилган булиши ва эришилши керак булган натижа аник белгиланган булиши зарур. Акс холда чолгуларда укитиш ишида усиш, тараккий этиш ва турли боскичларда укитишнинг бир-биридан фарки ва унинг мазмун-мохияти савол остида колиши мумкин.

Oonga^aHH^raH agaSneT^ap:

1) O.Ha3apoB . "Kam^ap py6o6uga yKuram ycny6ueTu" T.,2008

2) 3.^op^ueBa. "MeToguKa o6yneHua urpe Ha aTare", YnaH-Yge, 2006

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.