Научная статья на тему 'МАҚОМ САНЪАТИДА МУСИҚА ЧОЛҒУЛАРИНИНГ ТАДРИЖИ'

МАҚОМ САНЪАТИДА МУСИҚА ЧОЛҒУЛАРИНИНГ ТАДРИЖИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
464
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
мақомлар / Шашмақом / миллий чолғулар / танбур / дўмбира / Барбад / Уд / Дутор / Ўзбек тори / Доира / мусиқа тарихи / Сурнай мақомлари / maqoms / Shashmaqom / national instruments / tanbur / drums / Barbad / Ud / Dutor / Uzbek tori / Doira / music history / Surnay maqoms

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мамазияев Хуршиджон Аъзамжон Ўғли

Мазкур мақолада уд, танбур, дутор, тор ва доира каби мақом санъатининг ўз давридаги етакчи мусиқа чолғулари, уларнинг ижрочилик амалиётидаги тадрижи хақида сўз юритилади. Бундан ташқари ушбу чолғуларнинг халқ орасида тарқалганлик даражаси, ижрочилик манераси хақида ҳам эслаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EVOLUTION OF MUSICAL INSTRUMENTS IN THE ART OF MAQOM

This article discusses the leading musical instruments of the period, such as oud, tanbur, dutar, tor and doira, and their evolution in the practice of performance. The level of popularity of these instruments among the people and the style of performance were also mentioned.

Текст научной работы на тему «МАҚОМ САНЪАТИДА МУСИҚА ЧОЛҒУЛАРИНИНГ ТАДРИЖИ»

МАЦОМ САНЪАТИДА МУСИЦА ЧОЛГУЛАРИНИНГ ТАДРИЖИ Мамазияев Хуршиджон Аъзамжон ^ли

ФарДУ Санъатшунослик факультети Мусикий таълим ва маданият кафедраси

укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6646806

Аннотация. Мазкур мацолада уд, танбур, дутор, тор ва доира каби мацом санъатининг уз давридаги етакчи мусица чолгулари, уларнинг ижрочилик амалиётидаги тадрижи хацида суз юритилади. Бундан ташцари ушбу чолгуларнинг халц орасида тарцалганлик даражаси, ижрочилик манераси хацида щм эслаб утилган.

Калит сузлар: мацомлар, Шашмацом, миллий чолгулар, танбур, думбира, Барбад, Уд, Дутор, Узбек тори, Доира, мусица тарихи, Сурнай мацомлари

ЭВОЛЮЦИЯ МУЗЫКАЛЬНЫХ ИНСТРУМЕНТОВ В МАКОМНОМ

ИСКУССТВЕ

Аннотация. В данной статье рассматриваются ведущие музыкальные инструменты того периода, такие как уд, танбур, дутар, тор и дойра, и их эволюция в исполнительской практике. Также упоминались уровень популярности этих инструментов в народе и стиль исполнения.

Ключевые слова: макомы, шашмаком, национальные инструменты, танбур, барабаны, барбад, уд, дутор, узбекские тори, дойра, история музыки, сурнайские макомы THE EVOLUTION OF MUSICAL INSTRUMENTS IN THE ART OFMAQOM

Abstract. This article discusses the leading musical instruments of the period, such as oud, tanbur, dutar, tor and doira, and their evolution in the practice of performance. The level of popularity of these instruments among the people and the style of performance were also mentioned.

Keywords: maqoms, Shashmaqom, national instruments, tanbur, drums, Barbad, Ud, Dutor, Uzbek tori, Doira, music history, Surnay maqoms

КИРИШ

Макомлар инсоният маънавияти ифодасининг юксак наъмунаси булиб, асрлар оша уз салобати билан барчани хайратлантириб, узига мафтун этиб келмокда. "Маком" атамаси мусика илми нуктаи назаридан турли маъноларни англатсада, бугунги кунда, биринчи навбатда, асосан мусикий жанр ва туркум асар сифатида тушунилади. Макомларни илмий жихатдан урганиш узок утмишда бошланган. Макомшунос олимларнинг фаразларига кура макомлар узок ривожланиш йулини босиб утган. Шарк бастакорлик мактабининг бизга маълум энг биринчи намоёндаси Барбад Марвазий булиб, шох Хусрав Парвиз II саройида мусикачилар рахбари сифатида фаолият юритган. Фирдавсийнинг "Шохнома" асари ва бошка куплаб манбаларнинг гувохлик беришича Барбад йилнинг 360 кунида ижро этиладиган туркумли асарлар яратган. Афсуски, бугунги кун мусика амалиётида ушбу куйларнинг мавжудлиги хакида хеч кандай маълумотлар йук. Улардан энг машхурларининг номларигина бизга маълумдир. Айнан Барбад фаолиятида юзага келган бундай туркумийлик Шарк макомлари тизимининг илк наъмунаси деб каралади. Урта асрлар мусика илмининг тадкикодчиларидан булган Сафиуддин Урмавий илк бор "Ун икки маком" ("Дуваздахмаком") туркуми ва макомлар

тизими хакида маълумотларни баён килган. Ушбу макомлар ижрочилиги уша даврнинг универсал чолгуси хисобланган "Уд"да ижро этилган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Умуман олганда "Уд" яъни "Барбат" чолгуси узок замонлардан бери Шарк мусикий тафаккурини жонли акс эттирувчи восита хисобланган. Узининг ёкимли тембри ва мукаммал тузилиши сабабли уд чолгуси утмишда мусиканинг назарий масалаларини тушунтиришда етакчи соз эди.

Узок вакт давомида ушбу чолгу мусика амалиётида истеъмолда булган. Уднинг бизга маълум булган илк намунаси Айритомдан топилган эрамизнинг биринчи асрига оид маданият ёдгорлигидаги тасвирдир. Профессионал мусика билан шугилланган барча мусикашунослар ушбу чолгуда ижро этишни мукаммал эгаллаганлар. Кейинчалик уднинг урнини бошка кадимий чолгулардан булган танбур ва дутор эгалай бошлаган. "Уд Урта Осиёда карийиб XVII асрларгача яшаган (Кавкабий ва Дарвиш Алининг "Рисолаи мусикий" китобларида (Ш.И. инв.№468 Ё1У ва 499) олти торли уд асбоби(чолгуси) хакида айтилган фикрлар бунинг далили була олади. Сунгги даврларда яратилган Урта Осиё халклари мусика маданиятига доир манбаларда эса уд хдкида маълумотлар йук.), - деб тахмин этиш мумкин; кейинчалик эса бу ерда истеъмолдан чикиб кетган хамда унинг хусусиятлари ва функциясини бажара оладиган танбур, рубоб, дутор каби кадимий мусика чолгулари машхур була бошлаган. Уд хозирги кунда Кавказ халкларида, арабларда, Эронда, туркларда ва купгина Европа халкларида яшаб келмокда. Европада эса "лютния" номи билан машхурдир."

Даврлар утиб Шарк мусика дунёсида "Шашмаком" номи билан доврук козонган мукаммал мусикий туркум вужудга келди. Макомдон олимларимиз унинг мустахкам бир тизим сифатида узил-кесил мукаммаллика эришган даврини XVIII аср деб эътироф этадилар. Унинг юзага келишида ва тизимлаштирилишида хеч шубха йукки, мумтоз мусика ижрочилик амалиётида кенг кулланиб келинган етакчи чолгу Танбурнинг урни бекиёсдир.

Танбур жуда кадим замонлардан мавжуд булган чолгулардан биридир. Уз оханг таровати, ижро имконияти, хиссий таъсири каби жихатлардан бошка турдаги чолгулар орасида мустахкам уринга эга булиб келган. Вакт утиши баробарида ушбу чолгу хам мукаммалликка юз тута бориб, анъанавий мумтоз мусика ижрочилигида етакчиликни кулга киритган. Бунда энг аввало, овоз имконияти, узига хос ижро услуби каби жихатлари уни машхур ва севимли булишига асос булгандир.

Танбурнинг бугунги кундаги аник ёшини белгилашнинг имкони йук. Бу хакда узбек мумтоз мусикасини биринчилардан булиб илмий асослаб берган атокли узбек зиёлиси Абдурауф Фитрат узининг "Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи" монографиясида шундай дейди: - "Бурунги мусикий китобларимиз «танбур» сузини «тунбура» шаклида ёзадирлар-да, аслида юнонча суз эканини сузлайдирлар.

Бу чолгунинг чиндан-да юнондан келиб-келмаганини биз томондан текшириш мумкин булмади. Бирок бу чолгунинг Шаркда жуда эски бир нарса экани маълумдир. Машхур Наср-и Сайёрнинг Хуросон волийлиги замонида Хуросондан Шом шахрига «тунбур»лар, «барбат»лар истанилгани «Равзату-с-сафо»да хабар берилган. Урта Осиё халклари орасида «дунбра» аталган бир чолгу бор. Тори иккитадир. Узи бу кунги бизнинг

дуторимиздан кичкина, пардалари хам ундан оздир. «Тунбур», «тунбура», «дунбра» сузларининг биргина суз эканида шубха йукдир. Мана шу маълумотга таяниб, эскидан борлиги хабар этилган «танбур» — «тунбура»нинг бу кунги «дунбра»нинг худди узи ё шунга якин бир нарса эканига, яъни бу кунги бизнинг танбуримизнинг икки торли, ибтидоий бир шакли булганига хукм этилса, янглиш булмайдир."

Тарихдан маълум булишича, танбур азалдан нафакат узбек, тожикларда балки Эрон, Туркия, Хиндистон каби давлатларда хам мавжуд булган. Улар ташки куриниш жихатидан фарклансаларда умумий номга эгадирлар. Танбурнинг узок асрлик тарихи хакида археологик топилмалар, хусусан,, тош хайкалчалар, хашаматли деворий ва миниатюра тасвирлари буни исботлайди. Масалан, милоддан аввалги 3 минг йилликка оид Месопатамия релъефларида кичик танали ва узун дастали чолгуларнинг тасвирлари учрайди.

Танбур - "Шашмаком" ва шу билан бирга бутун узбек макомлари ижрочи хофизлариниг асосий ёрдамчисидир. Бунга сабаб унинг тембр жихатидан одам овозига жуда якинлигидир. Замонлар утиб танбурнинг куриниши ва овоз тарануми узгариб бориши айнан маком хонандаларининг овоз таровати узгариб боргани билан богликдир. Айтишларича, илгарилари маком хонандалариниг овози бирмунча ингичкарок ва баландрок булган, кейинчалик турли генетик аралашув ва атроф мухит таъсири остида овоз калинлашган. Бу эса танбурнинг овоз чикариш жихатидан узгариб боришига сабаб булган. Ушбу нарса маком ижрочилигидаги энг керакли хусусиятлардан биридирки, унга кура хонанда ва унинг таянч хамрохи булган чолгу овози бир-бири билан мутаносиб булиши керак.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Манбаларда келтирилишича танбур атамаси икки суз бирикмасидан хосил булган булиб "тан" - юрак, "бур" - тирновчи, китикловчи деган маъноларни англатар экан. ^адимдан танбурнинг икки тури булгани хакида маълумотлар бор. Улардан бири чертиб чалинувчи, иккинчиси камончали танбур. "Катта мусика китоби"да Форобий танбурнинг икки торли Багдод ва Хуросон танбури хакида маълумотларни келтиради. XIV асрларда яшаб утган Шаркнинг яна бир забардаст мусикийшуноси Абдулкодир Марогий танбурнинг камон билан чалинадиган яна бир тури хакида маълумот бериб, уни "Най танбур" дб атайди. Ушбу чолгу бугунги кунда "Сато" номи билан машхур.

Дастлаб танбур торлари ипакдан булиб, кейинчалик улар мис симлар билан алмаштирилган. Танбурнинг иккитадан - олтитагача сими булган турлари (сетор, чортор, панжтор, шаштор) мавжуд булиб, маком ижрочилигида одатда унинг турт торли тури кулланилган.

Маълумки маком, хусусан,, Шашмаком, Хоразм макомлари - хослар санъати булиб, асосан сарой мухитида, подшохлар хомийлиги остида ривожланган. Ушбу ижролар мукаммал куринишда булиши учун юксак иктидор эгалари саройларда маком ижрочилигига махсус ва жиддий ургатилган. Х,ар бир макомни ижро этишда бир катор шартлар булган. Улардан бири: туркум асар бир-биридан ажратилмасдан, бирин-кетин барчасини ижро этишдир. Катта хажмли бундай туркумларни ижро этишга узок вакт ва катта таёргарлик керак булган. Бу эса маком ижрочисидан фавкулотда кобилият, юксак идрок ва машаккатли мехнат талаб килган. Ушбу ижрочилик билан баробарида халк

ичида мумтоз йулдаги нисбатан енгил услуб устуворлик килган булиб, мусика илмида "Асл Шашмаком" ва "Маъмулий" услубдаги макомлар деган тушунчаларнинг пайдо булишига олиб келган. Яъни, "маъмулий" йулда ижод этилган асарлар "асл" куринишдаги етук макомларга нисбатан бирмунча енгил услубда ижро килинган. Унда туркумийлик ва аник парда коидалар унчалик устун булмаган. Халк орасида маъмулий йулдаги ижрочиларни "савтчи" ёки "савтхон" деб аташ расм булган.

Танбур - ушбу маком туркумлари ижрочилигида устиворлик килган. Хоразм ва Фаргона-Тошкент маком туркумлари айнан танбур воситасида узининг мукаммалигига эришган. Хоразмда бир вактда икки чолгу макомлар ижро этишда етакчилик килгани боис "Танбур макомлари" ва "Дутор макомлари" деган ибора ва тушунчалар пайдо булган. Ушбу икки худуд танбур ижрочилигида узига хос ижро услуб-усуллар шаклланган булиб, бу аввало, чап кулнинг харакатларида кузатилади.

Агар Шашмакомнинг асл куринишида танбур етакчилик килган булса, халк услубидаги маком йулларида Хоразм, Фаргона, Тошкент каби худудларда дутор устиворлик килган. Ушбу чолгу асосида хаттоки Хоразмда "Дутор макомлари" вужудга келганки, бу нарса дуторнинг маком ижрочилигида юксак уринларда турганидан далолат беради.

Мусика чолгулари орасида дутор чолгуси узига хос жозибаси билан ижрочиликни сезиларли бойитди, хамда мусика маданиятидан муносиб урин олди. Айнан, дутор хозирги вактда анъанавий ижро услубига хос барча гурух таркибидан жой эгаллаб, унинг анъанавий ва кайта ишланган намуналари, функцияси, оилавий чолгулари, локал нусхалари, анъанавий ва замонавий ижро услуб ва усуллари билан узига хосликни таъминлаб, тараккий этмокда. Дутор узбек халк мусика чолгулари орасида узгарувчан хусусиятга эга хамда ижрочиликда унинг керакли пардага созланиши, услуб-усуллари мавжуддир.

Дутор жуда кадимий чолгулардан бири булиб, ижро этиш имкониятлари танбурга нисбатан енгиллиги сабабли оддий халк орасида оммавий булган. Узига хос ширадор ва паст овозга эгалиги сабабли айникса аёллар орасида кенг таркалган.

Дутор форсийча "икки тор" деган маънони билдиради. Бизга маълум булган у хакидаги дастлабки маълумотлар Зайнуллобиддин Хусайнийнинг "^онун" (бошка номи "^онуни илм ва амали мусикий") мусикий рисоласида келтирилган. XV асрнинг ёзма ёдгорликларидан бири булган ушбу рисола Хазрат Навоийнинг махсус топшириклари асосида вужудга келган булиб, форс тилида, араб имлосида битилган. Алишер Навоийга багишланган ушбу китобида муаллиф уша даврда мавжуд булган ун бир пардали, квартага созланувчи дутор хакида кимматли маълумотларни баён килади. Рисолада дутор чолгуси даста кисмининг чизмаси берилиб, ундаги пардалар араб алифбоси харфлари асосида белгилаб чикилган. Ушбу рисола таникли мусика тадкикодчиси А.Семёнов томонидан рус тилига таржима килинган. Бугунги кунда унинг кулёзма варианти Санъатшунослик илмий-тадкикод институти фондида сакланмокда. Тожикистонлик мусикашунос Аскарали Ражабов Хусайнининг рисоласини бугунги кундаги кирил алифбосига солиб, тахрир килган хамда А.Семёнов таржимасидан нусха олиб уларни бир китобга бирлаштиради ва Душанбеда нашр килишга мувофак булади.

Бизга маълумки, дутор узининг утмишдоши хисобланган, ^ашкадарё-Сурхандарё вохаларида истикомат килувчи халк бахшилари кенг фойдаланадиган думбира чолгуси билан якин ухшашлик касб этади. Ушбу ухшашлик улар уртасидаги ташки куриниш, ижро услуби ва оханг таровати билан намоён булиб, дуторни думбира чолгусининг такомиллашган тури дейишимиз хам мумкин. Узбек мумтоз мусикасини биринчилардан булиб илмий асослаб берган атокли олим Абдурауф Фитрат узининг "Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи" китобида думбира чолгусини узбекларнинг яна бир етук чолгуларидан "танбур" билан номдош деб хисоблайди. Унга кура "танбур" бахшилар думбирасининг узгарган шаклидир. МУ^ОКАМА

Таникли мусикашунос Отаназар Матёкубов эса "Макомот" китобида, Форобийнинг мусикашуносликка оид рисолаларида кайд этилган маълумотларга таяниб, куйидаги фикрларини баён килган: "Форобий танбурнинг бир-биридан фаркланувчи икки хилига батафсил тавсиф беради. Улар Хуросон ва Багдод танбурлари деб номланади хамда мусика маданиятининг тараккиёт боскичи сифатида каралади. ...Хуросон танбури узининг куплаб белгилари билан замонавий дуторни эслатади. Биринчидан, Хуросон ва Багдод танбурлари Форобийда икки торли чолгу сифатида курсатилган. Иккинчидан, Хуросон танбурининг товушкатори парда тузилмаси ва кулами (амбитуси) узбек дуторларига жуда якин". Форобий замонасида араб тили илмий тил булганини инобатга олсак, форс тили хукмронлик килган даврлардан бошлаб Форобий зикр этган Хуросон танбури - "Дутор", яъни икки торли чолгу, дея атала бошланган дейиш мумкин. Ушбу фикрни Фитратнинг уз рисоласида, Дарвеш Али Чангий маълумотларига таяниб, Хусайн Бойкаро замонида Махмуд Шайбоний исмли мусикачи икки торли танбурга учинчи торни кушгани ва у "сетор" деб аталгани хакида ёзган маълумотлари хам тасдикламокда. Булардан ташкари Хусайнийдан кейин XV-XVI асрлар мусикаси ва чолгулари хакида маълумот берувчи Дарвеш Али Чангийнинг(XVI-XVП аср) "Рисолаи мусикий" сида дутор чолгуси ва унда ижро этадиган машхур созандалар хакида тухталиб утилган. Дарвеш Али хам уз навбатида мусика чолгуларидан танбур хакида маълумот берар экан, унинг торлари XVI асрларгача ипакдан булганини, мохир ижрочилар танбур товушининг тембри янада жозибадор булиши учун кумуш ва мис симларидан фойдаланишгани хакида ёзади. Шу уринда мохир созанда, узбек халкининг ифтихори булган устоз санъаткор Тургун Алиматовнинг бу борада билдирган фикрлари кимматли ахамиятга эга: "...Тургун Алиматов таърифига кура дутор ва танбур (устоз бу сузларни доим кушиб дутор -танбур дейдилар), аслида бир нарса, яъни ягона муаззам чолгунинг дутор - пинхоний, майн ("аёл") танбур эса ошкорий, каттик ("эркак") куриниши. Танбурга сим тортилиб, темир нохун билан ижро этилади. Багри юмшок пука тут ёгочидан ясалган дуторнинг ипак торлари бармокларнинг учи, яъни энг юмшок жойлари билан силаб чалинади."

Композитор В.А.Успенский XX аср бошларида туркман мусикасини тадкик килиш жараёнида туплаган куплаб мусика асарлари дутор чолгуси журнавозлигида ёзиб олинган. Муаллиф дуторнинг тузилиши, материал таркиби, созланиш меъёрлари, ижрочилик усул ва услубларини баён килар экан унинг "ёмут" халкида "тамдир" деб аталгани хакида билдиради. Чолгунинг бундай номланишига сабаб, аввало, унинг косахонасини тайёрлашда ишлатиладиган материаллар (ковурхалари, копкоги) тандирда

маълум даражагача тоблаб, киздириб олинарди. Бу нарса дутор чолгусининг тембр-акустик жихати билан боглик булиб, меъёрида тобланган чолгу ёкимли ва ширадор охангларда жаранглаган. Агар киздириш белгиланган муддатдан озгина утиб кетса хом ашёнинг сифати бузилиб, чолгу учун яроксиз булиб колар эди. Шунинг учун хам чолгусоз уста бу жараёнда хушёр туриб, эътиборни хар доимгидан купрок каратиши керак буларди.

В.М.Беляевнинг "Узбекистон мусика чолгулари" ("Музыкальные инструменты Узбекистана") асарида баён килинган фикрлар дуторни чолгу сифатида урганишга мухим хисса булиб кушилади. Бу асарида муаллиф бошка мусикий асбоблар каторида дуторнинг хам узбек чолгушунослигида эгаллаган урни, таъсир доираси ва ижрочилик масалаларигача ёритиб беради.

Макомлар, умуман олган мумтоз куй ва кушиклар маълим бир усул асосида ижро этилади. Балки айнан усулларнинг ритм формулалари маълум бир лад асосида куйлар яратилишига асос булгандир. Чунки куй ритми одатда усул ритми билан чамбарчас боглик булади. Узбек мумтоз мусикаси тараккиётида куйларнинг ритм асоси доира чолгуси оркали очиб берилган. Зарбли чолгулар ичида доира танбурга энг яхши жур булувчи соз сифатида узини намоён килган. Нисбатан янгрок ва баланд овоз темрига эга булган ногора чолгуси туй хашамлар ва ёки оммавий байрамларда шундай янгрок овоз кучига эга булган сурнай ва карнайлар билан яхши хамоханглик килади.

Узбек макомлари, хусусан, Шашмакомлар икки асосий унсурдан ташкил топган. Улардан бири парда асоси булса иккинчиси усул доираларидир. Шашмаком кисмларининг барчаси аник ишлаб чикилган доира усуллари асосида ижро этилади. Асарларнинг номида хам куп холларда усул ва лад номларини куришимиз мумкин. Масалан, Насри Сегох деганда сегох лади асосидаги наср усулида ижро этиладиган мусикий асар назарда тутилади. Шарк мусийкийшунослврм усул яратишни куй яратиш билан бир нарса эканина такидлаб келадилар. Бугунги кунда мавжуд булган усуллардан айримларини Навоийга тегишли булганлигини хам келтирадилар. Булардан хулоса шуки, маком ижрочилигида доира чолгуси асосий ва етакчи чолгулардандир.

ХХ аср маком ижрочилигига бошка чолгуларнинг кириб келиши кузатилади. Шулардан бири Озарбайжон тори булиб, узбек миллий ижрочилик анъаналарига мослаштирилган куриниши "Узбек тори" деб юритилмокда. Бугунги кунда ушбу чолгу Хоразм макомлари ва умуман Хоразм мумтоз мусикаси ижрочилигининг рамзига айланган. Мусикашунос Отаназар Матёкубов Хоразм макомларининг торда ижро этиш бошланган даврни Мухаммад Рахимхон II замони билан белгилайди. Унга кура сарой мусикачиси ^аландар Дунмас озар торидан нусха кучириб, рубоб (тор) чолгусини ясаб, унга дутор танбурга хос пардалар боглаб ижро этиб юрган. "Кекса созандаларнинг хикоя этишича, тор-рубобнинг Хоразмда жорий этилиш тарихи куйидагича: базмлардан бирида турк (Озарбайжон) созандаси тор чалиб, Ферузнинг дилини ром этган. Торнинг юмшок ва кунгирок садоси Хоннинг кунглига утирган. Шунда ^аландар Дунмасга тезлик билан ухшаш асбоб ясаш ва унда Хоразм куйларини чалиш вазифаси юклатилган.

^аландар Дунмас торнинг андозасида янги асбоб ишлаб, унинг пардаларини танбур-дуторникига мос этиб боглаган. Чалиниши хам озарбайжонча йулда эмас, айнан танбур ва дуторга хос зарб ва нолалар билан ижро этилган. Хуллас, торнинг шундай янги бир куриниши пайдо булганки, унга мустакил чолгу урнида "рубоб" деб ном бера

бошлаганлар. Шу тарифа бу чолгу нафакат сарой ва эл созандалари, балки бахши ва гуяндалар (диний мавзудаги "сувора" йулларини айтувчилар) орасига кира бошлаган. Хожихон Болтаевдан бошлаб Хоразм макомларини танбур эмас, рубоб (тор) журлигида айтиш расм булди".

Замонавий маком ижрочилигида чолгулар доираси анча кенгайган булиб, бугун деярли барча миллий чолгуларда макомлар ижро этилаверади. Булардан уд, гижжак, най, рубоб, тор каби чолгулар бугун маком ижрочилигида яккасоз ва ансамбл чолгуси сифатида ишлатилади. Фаргонада, хатто сурнай чолгусида ижро этиладиган маком йулидаги "Сурнай макомлари" деб юритиладиган туркум асарлар бор. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, макомлар ижроси тараккиёти давомида етакчи чолгулар уз даврига кура узгариб турган. Масалан, урта асрларнинг универсал чолгуси Барбат маком ижрочилиги ва назариётида мухим урин тутган булса, кейинчалик Шашмаком куйларининг ижросида танбур ва доира асосий ахамиятга эга булган. "Шашмакомнинг калити - танбурда" - деган ибора шундан колган. Вакт утиши билан маком ижрочиларининг таркиби хам узгариб борган, масалан, утмишда Шашмаком сарой созандалари томонидан якка ёки жуфлик (танбур ва доира) чалинган булса, бугунги кунда эса ансамбл чогулари билан ижро этиш расм булган.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Беляев В. Музыкальные инструменты Узбекистана. - Москва: Гос.муз.издательство, 1933. - 131с.

2. Бегматов С. ^одиров Н. Ансамбл синфи. Тошкент, 2008.

3. Бегматов С. Матёкубов М. Узбек анъанавий чолгулари. Тошкент: 2008.

4. ВызгоТ. Музыкальные инструменты Средней Азии. Исторические очерки. -Москва: Музыка, 1980. - 190с.

5. Кароматов Ф. Узбекская инструментальная музыка (наследие). - Ташкент: 1972. - 359 с.

6. Матёкубов О. Макомот. - Тошкент: Мусика, 2004. - 399 б.

7. Ражабов И. "Макомлар" Тошкент. 2006.

8. Фитрат А. Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи. - Тошкент: 1993. - 33б.

9. Хакимов Н.Г. Таджикские музыкальные инструменты. (комплект из 6 книг) Таджикистаннаме - Стамбул: 2012. - 50 с.

10. Абдукаримов М. Танбур, сато и сетар в музыкальной традиции Узбекистана и Таджикистана. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата искусствоведения. - Ташкент: 1997. - 26 б.

11. Малькеева А. Музыкальный инструментарий народов Среднего Востока в аспекте музыкально-исторических взаимосвязей. Диссертация на соискание ученой степени кандидата искусствоведения. -Ташкент: 1983. УзР ФАСИ № 799. - 208 с.

12. Расултоев Ж.К.Бесписьменная дутарная исполнительская традиция узбеков. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата искусствоведения. - Ленинград: 1985.

13. Расултоев Ж.К. Узбекская традиционно-исполнительская культура. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора искусствоведения. - Ташкент: 2004. - 36 с.

14. Эшанкулов М. Музыкальные инструменты в системе искусства макома. Диссертации на соискание ученой степени доктора искусствоведения. -Санкт-Петергбург: 2016. - 174 с. СМИ.

15. Абдурашидов А. Об определении позиций танбураи их обозначений в современной практике. // Вестник музыкальной науки. 2020. Т. 8, № 4

16. Xurshidjon Mamaziyayev, [6/14/2022 13:08]

17. Мирзахдмдамовна, Б. (2022). БУЛАЖАК ТАСВИРИЙ САНЪАТ У^ИТУВЧИЛАРИНИ МАКТАБ У^УВЧИЛАРИДА БАДИИЙ ТАФАККУРНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ТАЙЁРЛАШ ШАКЛ ВА ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ. INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 3(5), 185-198.

18. Nurullayevna, N. M., & Muhlisa, T. (2021, December). SOME PROBLEMS AND SHORTCOMINGS IN THE HIGHER EDUCATION SYSTEM. In Archive of Conferences (pp. 61-62).

19. Nasritdinova, M., & Khokimova, K. (2021, October). LANGUAGE IS THE MIRROR OF THE NATION. In Archive of Conferences (pp. 92-94).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.