Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДА МАҚОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚИ'

ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДА МАҚОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

210
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Парема / мақол / мақолнинг лингвистик моҳияти / мақолларнинг семантикаси тавсифи / Parema / proverb / linguistic essence of proverb / description of semantics of proverbs.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Навруз Эргашевич Мадалов

Ушбу мақолада ўзбек тилшунослигида паремиологик бирлик ҳисобланган мақолалар тадқиқ этилган бўлиб унда мақолларни лингвистик моҳияти мақолларнинг ѐндош ҳодисаларга бўлган муносабати назарий ва амалий мисоллар асосида таҳлилга тортилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article considered as a paremiological unit in Uzbek linguistics are researched, in which the linguistic essence of proverbs, the relation of proverbs to related phenomena is analyzed based on theoretical and practical examples

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДА МАҚОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚИ»

УЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДА МАКОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК

ТАДЖИКИ

Навруз Эргашевич Мадалов

Термиз давлат университети madalovnavruz@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада узбек тилшунослигида паремиологик бирлик хисобланган маколалар тадкик этилган булиб унда маколларни лингвистик мохияти маколларнинг ёндош ходисаларга булган муносабати назарий ва амалий мисоллар асосида тахлилга тортилган.

Калит сузлар: Парема, макол,маколнинг лингвистик мохияти, маколларнинг семантикаси тавсифи.

ABSTRACT

The article considered as a paremiological unit in Uzbek linguistics are researched, in which the linguistic essence of proverbs, the relation of proverbs to related phenomena is analyzed based on theoretical and practical examples.

Keywords: Parema, proverb, linguistic essence of proverb, description of semantics of proverbs.

КИРИШ

Халкнинг Ватани, давлати каби яна бир буюк, бирламчи бойлиги бу унинг тилидир. Айнан тил одамлар гурухини бир миллат сифатида халкни -халк, мииллатни - миллат сифатида бириктиради.

Шу боисдан, она тили миллий маданиятнинг ойнаси, уни сакловчи хазина хамдир. Х,ар бир халк яшаётган жойининг табиати, у халкнинг иктисодий тузуми, огзаки ижодиёти, бадиий адабиёти, санъати, фани, урф-одатини узида акс эттириб, туплаб, авлоддан-авлодга етказиб бериш тилнинг миллий-маданий мундарижасидир. Бу мундарижа тилнинг харакатдаги бирликларида жуда хам аник намоён булади.

Халк тафаккури дурдонаси хисобланмиш маколлар нафакат халк хаёти, карашини ифодалаши билан кадрли, балки кундалик турмушимизда нуткимизни бойитувчи воситалардан бири хамдир.

Маколларни "хаёт комуси", халк огзаки энциклопедияси, узига хос бир бадиий-тарихий солнома дейиш мумкин. Улар

November, 2022

706

инсонлар акдини уткирлаштиради, нуткини равшан ва таъсирчан килади, хдётда тугри йулни танлай билишга, хдётий жумбоклар ва муаммоларни тугри ечишга ургатади, турмушнинг жамики катта-кичик масалалари хусусида кимматли маслахдтлар беради. Шунингдек, маколлар уз ижодкори булмиш халкнинг дунёкарашини, маданий, маиший хдётини, тафаккур хазинасини жамловчи энг кичик огзаки ижод намуналари сифатида жуда кадимийдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

МДошгарий XI асрдаёк туркий халкларнинг хикматли ибораларидан жуда катта кисмини узининг "Девон"ига киритиб, уларни кандай вазиятда, кайси мазмунда кулланишини араб тилида изохлаган эди. "Девону луготит турк"да халк огзаки ижодига оид 300дан ортик шеърий парчалар, 291та макол ва маталлар келтирилади.

Узок йиллардан бери олимлар диккат-эътиборини узига жалб этиб келаётган маколлар фольклор, этнографиянинг урганиш объекти сифатида тадкик этилди. Кейинги даврда бу соха билан тилшунослик хам шугуллана бошлади. Бу борада Ш.Рахматуллаев Я.Пинхасов, Г.Саломов, К.Самадов, Ш.Шорахмедов, Х.Абдурахмонов, М.Садриддиноваларнинг ишларини эътироф этиш мумкин.

Х.Абдурахмоновнинг докторлик диссертацияси узбек тилида макол ва маталларнинг синтактик курилиши, маколлардаги гап ва суз бирикмаларининг асосий куринишлари, уларнинг морфологик, синтактик ва баъзи маъновий-услубий хусусиятларини ёритишга каратилган.

Узбек олимаси Б.Жураева "Узбек халк маколларининг кискача синонимик лугати"нинг кириш кисмида шундай дейди: "Халк тафаккури дурдонаси хисобланмиш маколлар нафакат халк хаёти, карашини ифодалаши билан кадрли, балки кундалик турмушимизда нуткимизни бойитувчи воситалардан бири хамдир".

Узбек олимлари Т.Мирзаев, Б.Саримсоковлар "Узбек халк маколлари" номли тупламида "хар бир кишининг нуткида 800 тагача макол борлигини, бирок суралганда 800 та маколни кетма-кет ёддан айтиб беролмаслигимиз мумкинлигини таъкидлашади. Аммо фаолиятимиз давомида уларни турли муносабатларда нуткимизда куп куллашимизни" кайд этишган.

Узбек паремиологик фонди бир неча ун минглаб паремаларни уз ичига олади. Улар лингвистиканинг паремиология сохасида тадкик этилади. Бу хакда тилшунос олим Н.Улуков "Тилшунослик назарияси" номли укув кулланмасида куйидагича изохлайди:

November, 2022

707

"паремиология тилшуносликнинг булимларидан бири булиб, тилдаги баркарор бирикмалар макол, матал ва афоризмлар (хикматли сузлар)ни урганади" .

Таъкидлаш керак, XX асрга келиб паремиологик бирликларни устида лингвистик тадкикотлар олиб бориш жадаллашди, яъни олимлар паремиологик бирликларнинг тупламларини яратиш, янги материаллар йигиш ва уни олдингиси билан солиштириш, паремаларнинг структураси, пайдо булиш тарихи, эволюцияси ва уларнинг халк менталитети билан боглик томонларини урганиб бошлашди.

Узбек олимлари Т.Мирзаев, Б.Саримсоковлар томонидан яратилган икки жилддан иборат "Узбек халк маколлари" (1987 1988) ва инглиз олимлари Wolfgang Mieder (1992), John Simpson and Jennifer Speake (1998) ларнинг туплам ва лугатлари шулар жумласидандир.

П.Бакировнинг "Номинацентрические пословицы в разносистемных языках (на материале русского, узбекского и казахского языков)" номли докторлик диссертациясида киёсий паремиологиянинг асосий тамойиллари, усуллари ишлаб чикилган, махсус типдаги паремиологик бирлик сифатида макол макомини урнатган, бошка паремиялар орасида маколнинг урни аникланган, маколларни киёсий урганиш учун назарий заруриятлар, шунингдек, турли тизимдаги тилларнинг паремиологик бирликларини комплекс тахлил килиш таклиф килинган, рус, узбек ва козок тилларидаги номинал марказли маколларнинг семантикаси тавсифланади, учта тилнинг номинал-марказли маколларини тематик гурухлар буйича таснифлаш амалга оширилган, куп тизимли тилларда номинал марказли маколлар семантикасининг киёсий характеристикаси берилган. Рус, узбек ва козок тилларидаги номинал марказли маколларнинг тузилиши тавсифланган.

Б.Жураеванинг "Маколларнинг лисоний мавкеи ва маъновий-услубий кулланиши" номли диссертациясида эса узбек халк маколларининг маъновий хусусиятлари атрофлича тадкик этилган, макол ва ибораларни бирлаштириб турувчи ягона белги - уларнинг маъно жихатдан идиоматик характерда эканлиги далиллар асосида тахлил этилган, этимологик жихатдан макол ва ибора орасидаги фарк очиб берилган.

П.Назаровнинг "Бакалаврлар тайёрлашнинг куйи боскичида немис тилини коммуникатив методика асосида укитишда маколлардан фойдаланиш" номли диссертациясида коммуникатив методика тушунчасининг янгича талкини ва мазкур методикани шакллантирувчи омиллар тадкики килинган, куйи курс талабаларида тили урганилаётган мамлакатнинг макол ва маталларини урганиш буйича

November, 2022

708

куникмаларини такомиллаштирилиши хамда паремалар асосида талабаларнинг огзаки нуткини устириш учун коммуникатив методикани такомиллаштириш гоялари илгари сурилган.

М.Темированинг "Узбек ва киргиз халк маколлари типологияси" номли диссертациясида узбек ва киргиз халк маколларининг яратилиш тарихи ва вужудга келиш омиллари, халк фалсафий ва бадиий-эстетик карашларининг шаклланишида ижтимоий-тарихий ва географик мухит урни, шунингдек, узбек ва киргиз халк маколларининг структурал, поэтик типологияси масалалари ёритилган, фольклордаги энг кичик жанр тадкики оркали узбек ва киргиз маколларининг генетик муштараклиги, узига хослик ва фаркли хусусиятлари асослаб берилган.

Г.Эргашеванинг "Инглиз ва узбек тиллари фразеологизм ва паремияларида гендер аспектининг киёсий-типологик тадкики" номли диссертация ишида инглиз ва узбек тилларида гендер курсаткичли фразеологик бирликлар хамда паремияларни киёсий-типологик, когнитив ва лингвомаданий жихатдан тахлил килинган.

Д. Турдалиеванинг "Узбек халк маколларининг лингвопоетик" номли диссертациясида узбек халк маколларининг паремиологик тизимдаги хусусиятларини бадиий нутк сифати нуктаи назаридан бахолаган холда уларнинг лингвопоэтик имкониятлари очиб берилган.

Паремаларнинг тадкикида О.Уралованинг иши мухим урин тутади. Унинг "Инглиз ва узбек тилларида "оила" бош лексемали маколлар семантикаси ва структураси" номли диссертациясида паремия, макол, матал, фразеологик бирликларнинг лисоний-маданий макомига мурожаат килиниб, инглиз ва узбек тилларидаги макол, матал ва фразеологик бирликларни киёслаш натижасида уларнинг структур, лексик-грамматик ухшашлиги хамда фаркли томонлари очиб берилиб, чогиштирма планда "оила" бош лексемали маколларнинг структур-семантик таснифи, инглиз ва узбек тилларидаги "оила" бош лексемали маколлар киёсий-чогиштирма, квалитатив ва тематик тахлил асосида гурухларга таксимланган, улар маданиятлараро мазмунга кура турларга ажратилиб, инглиз ва узбек тилларидаги "оила" бош лексемали маколларнинг лисоний-маданий мазмуни структуравий-синтактик хусусиятларнинг киёсий тахлили асосида очиб берилган.

З.Р.Нармуратовнинг "Инглиз ва узбек тилларида "таълим","илм" концептларига оид паремаларнинг лингвомаданий тадкики" номли диссертациясида инглиз ва узбек тилларидаги таълим, илм концептли паремиологик бирликларни чогиштириб

November, 2022

709

урганиш оркали уларнинг лисоний-маданий жихатдан ухшаш ва умумий томонлари тадкик этилган. Шу билан бирга, макол, матал, афоризмларни паремалар сифатида таъкидланган

ХУЛОСА

Юкорида келтирилган ишлардан куриниб турибдики, парема ва паремиология муаммолари тилшунослар томонидан имкон кадар тадкик килинган. Аммо паремаларни табиат ходисалари билан боглик маколлар тадкик этилмаган.

Бизнинг фикримизча, парема деб умумий ном остида кулланувчи макол, матал, афоризмлар тушунчаларини чегаралаш, уларни киёслаб, чогиштириб, лингвомаданий жихатларини аниклаш лозим.

REFERENCES

1. Бакиров П. Номинацентрические пословицы в разносистемных языках (на материале русского, узбекского и казахского языков): Дис... докт. филол. наук. - Ташкент, 2007. - 287 с

2. Жураева Б. Маколларнинг лисоний мавкеи ва маъновий-услубий кулланиши: Филол. фанлари номзоди дисс. - Бухоро, 2002. - 136 б.

3. Назаров Б. П. Бакалавр тайёрлашнинг куйи боскичида немис тилини коммуникатив методика асосида укитишда маколлардан фойдаланиш. Педагогика. фанлари номзоди дисс. - Самарканд , 2012. - 186 б.

4. Темирова М. Узбек ва киргиз халк маколлари типологияси. Филол. фанлари фалсафа д-ри... дис. - Тошкент, 2018. - 166 б.

5. Турдалиева Д.Т. Узбек халк маколларининг лингвопоэтик хусусиятлари. Филол. фанлари фалсафа д-ри... дисс. - Фаргона, 2018. - 144 б.

6. Уралова О.П. Инглиз ва узбек тилларида "оила" бош лексемали маколлар семантикаси ва структураси. Филол. фанлари фалсафа д-ри... дисс. -Самарканд, 2021. - 144 б.

7. Эргашева Г. Инглиз ва узбек тиллари фразеологизм ва паремияларида гендер аспектининг киёсий-типологик тадкики. Филол. фанлари номзоди дисс. -Тошкент, 2011. - 164 б.

8. Мадалов Навруз Эргашевич. Mаколларда антонимик муносабатнинг ифодаланиши.

9. Мадалов Навруз Эргашевич. Баъзи табиат ходисаси билан боглик маколларда шаклий ва маъновий муносабатларнинг ифодаланиши.

November, 2022

710

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

10. Мадалов Навруз Эргашевич. Ьаколларда синонимик муносабатнинг ифодаланиши

11. BAKHRITDINOVICH, R. K. The Approach of Paremias in Parallel Corpora. JournalNX, 6(05), 216-222.

12. Ruziev, K. B. (2020). Proverbs and corpus linguistics. Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук, (6), 64-67.

13. Ruziyev, K. (2021). Paremiological units and their differences. InterConf.

14. Ruziyev, K. (2021). Etymology of the word and term paremia. InterConf.

15. RUZIYEV, X. B., & SIDIKOVA, S. A. K. (2019). Translation problems of proverbs and some special tip for translating from english into uzbek. Наука среди нас, (5), 100-105.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.