Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ МАҚОЛЛАРИНИНГ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА ТИЛ ВА МАДАНИЯТНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИНИ ТАСВИРЛАШ'

ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ МАҚОЛЛАРИНИНГ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА ТИЛ ВА МАДАНИЯТНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИНИ ТАСВИРЛАШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

183
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мақол / матал / лингвокултурология / ислом дини / маданият / қадрият.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зарафшон Давроновна Ражабова

Бугунги кунда, мақоллар устида қизғин изланишлар олиб борилаѐтган бир пайтда, мақолларнинг ҳар тарафлама жиҳатларини ўрганиш паремиология соҳасининг асосий вазифаларидан биридир. Мақолларни қиѐсий жиҳатларини ўрганиш асносида уларнинг лингвокултурологик жиҳатларига тўхталмай иложимиз йўқ. Бу орқали тадқиқ этаѐтган тилларимиздаги мақолларнинг бирбирига ўхшаш ва фарқли томонларини, шу тил эгаси бўлмиш халқнинг ўзига яраша маданияти ва ўзига хос менталитетини кўрсатишга ҳаракат қиламиз. Ушбу мақоламизда ўзбек ва инглиз мақолларининг лингвокултурологик жиҳатларини таҳлил қилишда тил ва маданиятнинг ўзаро боғлиқлигини тасвирлаш, ўзбек ва инглиз тилларидаги мақолларнинг мавзу жиҳатидан бирбирига ўхшаш томонларини кўриб чиқиш ва улардаги менталитет ва миллий характернинг ифодаланиши каби масалаларга чуқурроқ ѐндашишига ҳаракат қиламиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ МАҚОЛЛАРИНИНГ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА ТИЛ ВА МАДАНИЯТНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИНИ ТАСВИРЛАШ»

УЗБЕК ВА ИНГЛИЗ МАЦОЛЛАРИНИНГ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАХДИЛ ЦИЛИШДА ТИЛ ВА МАДАНИЯТНИНГ УЗАРО БОГЛЩЛИГИНИ ТАСВИРЛАШ

Зарафшон Давроновна Ражабова

Самарканд давлат чет тиллар институти магистранти Илмий рахбар: Г. Х. Умарова Рус тили ва адабиёт кафедраси мудири Самарканд давлат чет тиллар институти

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда, маколлар устида кизгин изланишлар олиб борилаётган бир пайтда, маколларнинг хар тарафлама жихатларини урганиш паремиология сохасининг асосий вазифаларидан биридир. Маколларни киёсий жихатларини урганиш асносида уларнинг лингвокултурологик жихатларига тухталмай иложимиз йук. Бу оркали тадкик этаётган тилларимиздаги маколларнинг бир-бирига ухшаш ва фаркли томонларини, шу тил эгаси булмиш халкнинг узига яраша маданияти ва узига хос менталитетини курсатишга харакат киламиз. Ушбу маколамизда узбек ва инглиз маколларининг лингвокултурологик жихатларини тахлил килишда тил ва маданиятнинг узаро богликлигини тасвирлаш, узбек ва инглиз тилларидаги маколларнинг мавзу жихатидан бир-бирига ухшаш томонларини куриб чикиш ва улардаги менталитет ва миллий характернинг ифодаланиши каби масалаларга чукуррок ёндашишига харакат киламиз.

Калит сузлар: макол, матал, лингвокултурология, ислом дини, маданият, кадрият.

КИРИШ

Тил хар бир миллатнинг маданиятини, кадриятларини ва эътикодини, умуман халкнинг узига хос жихатларини ифодалашда энг мухим омилдир. Тилшунос олимлардан Ю.Найда бирор халкни тилини урганишда унинг маданиятини хам урганиш мухим эканлигини айтади. Унинг таъкидлашича тил ва маданият бир-бирига боглик равишда ривожланган ухшаш системадир. У буни куйидагича изохлайди: "Cultural factors are deeply interwoven with the language, and thus aremorphologically and structurally reflected in the forms of the language." [1, 190].

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

864

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Машхур тилшунос У.Сепир шуни таъкидлаб айтадики, тилдаги суз бойлиги инсониятнинг жисмоний ва ижтимоий атмосфераси оркали вужудга келган. Ва бу назария асосида тилни маданиятнинг бир кисми сифатида келтиришимиз мумкин[3, 50].

Ю. Найда маколларни урганишда бевосита тилни ва уша халкнинг маданиятини урганиш бу табиий хол деб хисоблайди. Тилда мавжуд булган лексема уша халкнинг турмуш тарзидан яъни халк тилидан келиб чиккан булиб, бу бевосита маколларда иштирок этади ва маколлар оркали халкнинг маданияти акс этади [1, 191].

Аслида маколамизнинг асосий ургу инглиз ва узбек макол ва маталларининг лингвокултурологик хусусиятларини куриб чикиб, уларнинг ухшаш ва фаркли томонларини урганишга каратилган. Шу сабабли юкорида келтирилган олимларнинг назарияларига асосланган холда бир канча узбек ва инглиз тилларидаги маколларни чукур тахлил килиб, келтирилган фикрларимизни исботлашга харакат киламиз. Уларда халк турмуш тарзи кай даражада ифодаланганлигини мисоллар ёрдамида келтиришга ва икки тилда мавжуд булган маколларнинг солиштирма тахлили оркали узаро ухшаш ва фаркли томонларини курсатишга харакат киламиз. Масалан:

Инглизча: "The nearer the Church, the farther from God" маколини узбек тилига таржима килсак - черковга якцнлашган сари Худодан узокрашар - маъносини беради. Бу узбек тилида: "Беш вакт намозини тарк этмас, Х,аром - харишни фарк этмас" маколи оркали ифодаланади.

Инглизча маколдаги "Church" сузи узбекча таржимада "черков" сузини беради. "Черков" сузи асли узбекча суз эмас, лекин узбек тилида бошка тиллардан узлашган термин сифатида мавжуд. "Черков" христиан динига мансуб булган инсонларнинг шу динга хос булган расм-русумларини бажарадиган жой хисобланади. Узбек тилида бу сузга нисбатан эквивалент сифатида "масжид" сузини келтирсак булади. Агар икки халкнинг динидан келиб чикадиган булсак, узбек халкининг купчилик кисми ислом динига, инглиз халки деярли христиан динига сигинади [2].

Христиан динида черков христианлар учун энг мукаддас жой саналади ва юкорида таъкидлаб утганимиздек, христиан динига хос урф-одатлар, анъаналар уша жойда утказилади. Ислом динида мусулмонлар учун ислом динига оид расм русумларни утказиш учун черковни айтолмаймиз. Чунки мусулмонлар исломдинига хос урф-

одатларни бажариш максадида масжид, мадраса каби улуг ва мукаддас даргохларга ташриф буюришади. "Черков" ва "масжид" сузлари харикки тилда халк учун бир хил вазифани бажарувчи сузлар булишига карамасдан, улар узига хос фоидаланиш функцияларига эгадир. Бу уринда халк узига хос ва мос булган терминдан фоИдаланади. Шунинг учун хам маколнинг узбекча вариантида "черков" сузи ишлатилмади.

Демак, бирор халк хаётида мавжуд ва кундалик хаётда фаол кулланилувчи лексемалар тилда уз киёфасини яратади ва халкларнинг миллиИ менталитетини курсатишда маколларда иштирок этмаИ колмаИди. Агар маколларнинг маъно-мазмунитахлил киладиган булсак, инглиз халкининг динида, черков улар учуннакадар мукаддас жоИ эканлигини маколда ифодаланган маънодан билиш мумкин.

Уларнинг фикрича доимиИ черковга бораверадиган шахс хар доим хам художуИ булиб колавермаИди. Бу макол оркали динни никоб килган, аслида хеч кандаИ диниИбилимга эга булмаган шахслар ифодаланяпти. Черков улар учун шу кадар мукаддас жоИки, уни кунгли, калби кир инсонлар ёлгондан улуглашини истамаслиги бутун бир халк тилида ифодаланган. Агар узбекча вариантини куриб чикадиган булсак, у узбек тилида куИидагича:

Беш вакт намозини тарк этмас,

Х,аром-харишни фарк этмас.

Унда ишлатилган "беш вацт намоз" "х,аром-хариш" каби сузлар узбек тилида учраИдиган сузлардандир. Узбек халкининг асосан мусулмонлардан иборат эканлиги, улар учун ислом дини буюк ва ислом динидаги энг мухим бурчлардан бири беш вакт намоз укиш эканлиги узбек халк маколларида акс этган. Беш вакт намоз укиш ислом динида мусулмонлар учун энг мухим бурчлардан биридир.

Асосан мусулмонлар ва узбек халки учун беш вакт намоз укиш бу уларнинг кундалик хаётининг бир кисмидир. Шу сабабли халк бу сузлардан хаётиИ жараёнларда фоИдаланади ва бу узбек халк маколларида уз ифодасини топган. Бундан ташкари "харом-хариш" каби сузлар ислом динида ва шу уринда узбек халки томонидан куп ишатиладиган сузлардан биридир. Ота боболаримиздан бизгача етиб келган панд-насихатларга кулок соладиган булсак, унда хамиша ок-корани таниш, халол-харомни бир-биридан ажратиш каби масалаларга жуда жиддиИ каралган.

Бу холда маколнинг хар иккала тилдаги вариант хам бир хил маънони беради. Демак, узбек халкининг купчилик

кисми мусулмон ва беш вакт намозукийди, инглиз халкининг куп кисми христиан ва улар учун черков энг мукаддас даргохдир. Куриб турганингиздек, халк турмуш тарзида мавжуд нарсалар ёки кундалик юмушлар маколлар оркали ифодаланди. Агар ухшаш томонларини курибчикадиган булсак, хар иккала халк хам диндор ва динидан келиб чиккан холда, уздини учун мукаддас жойлари ва мукаддас одатлари бор. Бирок бу икки тилда ифодаланган маколнинг маъно-мазмуни тенг булгани билан уларда ишлатилган айрим сузлар факат шу тилга оид лексемалардир ва хар иккала халкнинг факат узигагина хос булган одатларини ифодалайди.

Агар динлараро умумий тушунчаларга тухталадиган булсак, у кандай дин булишидан катъий назар барчасида жаннат, дуззах, шайтон, фаришта каби тушунчалар мавжуддир. Ислом динида шайтон ёки жа^аннам каби сузлар салбий буёкдор сузлар хисобланади ва халк томонидан хам салбий маънода ишлатиладиган сузлардир. Хуш, бу инглиз халки томонидан кандай кабул килинади вабу жихатлар маколларга сингганми? Ушбу саволларимизга жавоб олиш максадида куйида бир катор дуззах, шайтон каби сузлар ишлатилган маколларни узбек ваинглиз тилларидаги вариантларини тахлил килган холда, ухшаш ва фаркли жихатлариникуриб чикамиз:

№ Инглизча макол Узбекча таржимаси Узбекча варианти

1 When Hell freezes Жаханнам музлаганда Туянинг думи ерга текканда

2 Better the Devil you know than the devil you don't know. Танимаган шайтондан таниш шайтон яхши Синалган ёв урушга яхши.

3 The Devil findswork for the Шайтон буш кулга иш Дангаса бошин есин,

idlehands to do топибберади иллатнинг гамин есин.

4 Не must have a long spoon Шайтон билан овкатлангани Ёмондан тун кийсанг, туйда

that sups with the Devil утирсанг, узунрок кошик ол. "туним бер" дейди.

5 Не must go whom the Devil Шайтон етакласа юришга Узимдан чиккан балога,

drives. мажбурсан ^айга борай давога

6 The Devil knows many things Шайтон куп нарсани билади, ^ари билганни, пари

because he is old. чунки куп яшаган. билмас

[2]

Жадвалдан куриб турганингиздек дуззах ва шайтон каби сузларнинг инглиз халк маколларида мавжудлиги шуни курсатадики, инглиз халки динда бу тушунчалар мавжудлигига ишонади ва маколлар маъносидан келиб чиккан холда барчаси салбий

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

867

маънода ишлатилади. Агар ушбу мавзудаги маколларнинг хар иккала тилда ишлатиш уринлари ва маъно мохиятига тухталадиган булсак, бу сузлар иштирок этган маколлар хар иккала тилда хам салбий образларни гавдалантиради.

Бирок энг сунгги келтирилган "The Devil knows many things because he is old" маколи узбекчада "К^ари билганни пари билмас" маколи оркали ифодаланди. Маколнингузбекча вариантида ижобий маъно кузатиляпти. Агар узбекча варианти билан солиштирадиган булсак, узбек тилида бу ижобий хислатларни курсатади. Яъни узбек халки нуроний, узок яшаб келаётган карияларни хаёт тажрибасини кадрлашади ва уларни хатто парига тенглаштиради. Бу уринда макол икки тилда катта фарк билан ишлатилишини курсатяпти. У холда инглизча ушбу маколга бошкача узбекча вариант кидириш эхтиёжи тугилади. Ёки инглизча маколга муаллифлар томонидан нотугри вариант куйилган деган хулосага келинади. Чунки узбек халки томонидан шайтон образи хеч качон ижобий бахоланмаган.

Хуллас, узбек ва инглиз тилларидаги шайтон ва дуззах сузлари ишлатилган маколлар куп холларда салбий маънони англатади ва бу жихатлари билан узбек ва инглиз халкининг диний карашларидаги айрим тушунчалар тилда бир хил холатда тушунилади ва ишлатилади.

ХУЛОСА

Куплаб олимлар томонидан урганилган билимлар ва янгиликлар фикрларимизни исботини назарий жихатдан асослаб берган булса, юкорида лингвокултурологик жихатдан урганилган айрим инглиз ва узбек маколлари инглиз ва узбек халкининг узига хос жихатларини курсатиб беради. Ахамиятли томони шундаки, хар икки тилда мавжуд булган бир хил маколлар баъзан икки халк томонидан бир хил, баъзан умуман бошкача ифода билан узининг хусусиятларини очиб беради. Бунинг сабаби шундаки, халкда бор нарса унинг тилида хам ифодаланади.

Агар бир нарса ёки холат хар иккала тилда хам мавжуд булса, макол купинча бир хил маъно англатади. Агар бунинг акси булса, маколлар умуман бошкача маъно бериши ёки бир маколнинг мукобил варианти киёсланаётган тилда умуман мавжуд булмаслиги мумкин. Шу уринда инглиз ва узбек маколларида халкнинг утмишидан бугунги кунигача булган барча миллатга хос урф-одатлар уз аксини топган ва халк угзаки ижодининг нодир намуналари сифатида маколлар бу

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

868

вазифани бажаришда етакчилик килади. Узбек ва инглиз халкининг менталитетига хос жихатларни урганишда узбек ва инглиз маколлар бу икки халкнинг узига яраша ухшаш ва фаркли томонларини курасатиб бера олади.

REFERENCES

1. Найда Ю.А. К науке переводить: точка зрения соответствий / Ю.А. Найда: пер. с англ. Л. Черняховской // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. - М., 1978. - С. 185-201.

2. Karamatova K.M., Karamatov H.S. Proverbs. Maqollar. Пословицы. -T: Mehnat. - 2000. -400 bet.

3. Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи // Э.Сепир. Избранные труды по языкознанию и культурологии. - М., 1993. - 190с.

4. Sherzodovich, A. S. (2020). The role оf опЛш teaching and innоvative met^ds. Science and education, 1(3), 524-528.

5. Ахмеджанова, Н., & Аслонов, Ш. (2020). Семантические типы предикатов и фазовая членимость глагольного действия. Интернаука, (12-1), 27-29.

6. Aslonov, S. S. (2020). INGLIZ TILI STILISTIKASI FANINI O'QITISHDA FONOSTILISTISTIKANING O'RNI. Интернаука, (16-4), 57-59.

7. Ruzimurodova, Z., & Aslonov, S. (2020). WHAT TO TEACH TO THE STUDENTS? TO TEACH STANDARD ENGLISH OR WORLD ENGLISHES?. In МОЛОДОЙ ИССЛЕДОВАТЕЛЬ: ВЫЗОВЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ (pp. 367-369).

8. Аслонов, Ш. Ш. (2020). КОМПЬЮТЕРНАЯ ЛИНГВИСТИКА И ФИЛОЛОГИЯ: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ. Гуманитарный трактат, (84), 1719.

9. Aslonov, S. S. (2020). O'ZBEK VA INGLIZ TILIDA JINS MAZMUNINI BILDIRUVCHI SO'ZLAR TAHLILI. Студенческий вестник, (16-10), 55-58.

10. Aslonov, S. S. (2020). O'ZBEK VA INGLIZ TILIDA JINS MAZMUNINI BILDIRUVCHI SO'ZLAR TAHLILI. Студенческий вестник, (16-10), 55-58.

® о

©

О

869

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.