Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДАГИ МАҚОЛЛАРДА “ВАТАН” КОНЦЕПТ СИФАТИДА'

ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДАГИ МАҚОЛЛАРДА “ВАТАН” КОНЦЕПТ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

515
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Она ватан / мақол ва маталлар / ибора / қариндошуруғчиликни билдирувчи бирликлар / типологик таҳлил / Motherland / proverbs and sayings / phrases / units denoting kinship / typological analysis

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Адиба Хуснитдиновна Файзиева

Мақола инглиз ва ўзбек тилларидаги мақолларда қариндош уруғчилик билан боғлиқ бирликларнинг “Ватан концептини ифодаланишидаги ўрни”ни ўрганиш ва ўзбек, инглиз тилларидаги Ватан мавзусига бағишланган мақолларни қиѐсий – типологик таҳлилга қилишга бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROVERBS IN UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES AS A CONCEPT „VATAN‟ (MOTHERLAND)

The article is devoted to the study of the role of kinship-related units in the expression of the concept of homeland in English and Uzbek articles and a comparative-typological analysis of articles on the topic of homeland in Uzbek and English.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДАГИ МАҚОЛЛАРДА “ВАТАН” КОНЦЕПТ СИФАТИДА»

УЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДАГИ МАЦОЛЛАРДА "ВАТАН"

КОНЦЕПТ СИФАТИДА

Адиба Хуснитдиновна Файзиева

Тошкент давлат Шаркшунослик университети укитувчиси adibafayz2000@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Макола инглиз ва узбек тилларидаги маколларда кариндош уругчилик билан боглик бирликларнинг "Ватан концептини ифодаланишидаги урни"ни урганиш ва узбек, инглиз тилларидаги Ватан мавзусига багишланган маколларни киёсий - типологик тахлилга килишга багишланган.

Калит сузлар: Она ватан, макол ва маталлар, ибора, кариндош-уругчиликни билдирувчи бирликлар, типологик тахлил.

PROVERBS IN UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES AS A CONCEPT

'VATAN' (MOTHERLAND)

Adiba Khusnitdinovna Fayzieva

Teacher of Tashkent State University of Oriental Studies adibafayz2000@gmail.com

ABSTRACT

The article is devoted to the study of the role of kinship-related units in the expression of the concept of homeland in English and Uzbek articles and a comparative-typological analysis of articles on the topic of homeland in Uzbek and English.

Keywords: Motherland, proverbs and sayings, phrases, units denoting kinship, typological analysis.

КИРИШ

Дунё халкларининг узаро муомала-муносабатида етакчи урин тутувчи восита тилдир. Тил миллийлик ва халк маданиятининг ойнаси, халкнинг бойлик-хазинасидир. Х,ар кандай халк тилининг миллий-маданий семантикаси у яшаётган жой табиати, иктисодий ахволи, унинг санъати, бадиий адабиёти,

огзаки ижодиёти, фан-тарихи, анъаналари ва урф-одатларини узида саклаб, уларни келгуси авлодларга етказиб бериш вазифасини бажаради.

Х,ар бир халкнинг узига хос урф одат кадриятлари мавжуддир. Бу кадриятлар йиллар давомида авлоддан авлодга утиб келади. Х,ар бир халкнинг узига хос ана шундай кадриятлари уларнинг макол ва маталларида акс этади.

Ушбу тадкикотимизнинг асосий максади узбек ва инглиз тилларидаги маколларда кариндош уругчилик билан боглик бирликларнинг "Ватан концептини ифодаланишидаги урни"ни урганиш ва узбек, инглиз тилларидаги Ватан мавзусига багишланган маколларни киёсий - типологик тахлилга тортиш.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маколлар доимо бир халкнинг йиллар давомида шаклланиб келган ва шаклланиб келаётган урф-одатлари, уша халкнинг минталитети, узига хос хусусиятларини узида акс эттиради.

Макол (арабча "^"феъли данолинган булиб, "айтилган суз", хикмат маъносини англатади.) - халк огзаки ижоди жанри; киска ва лунда, образли, грамматик ва мантикий тугал маъноли хикматли ибора, чукур мазмунли гапдир. Муайян ритмик шаклга эга. Маколларда авлод-аждодларнинг хаётий тажрибалари, жамиятга муносабати, тарихи, рухийхолати, этик ва эстетик туйгулари, ижобий фазилатлари мужассамлашган. Асрлар мобайнида халк орасида сайкалланиб, ихчам ва содда поэтик шаклга келган.

Проф. Б.Саримсоков маколлардаги кенг мазмун хакида гапирар экан, узининг «Бадиийлик асослари ва мезонлари» асарида бир макол мисолида изохлаб шундай дейди: «Бугдой нонинг булмасин, бугдой сузинг булсин» маколини олинг. Биргина маколда ширин сузлик, одамийлик, лутф-эхсон, мехмондустлик хакидаги халкнинг куп асрлик тажрибаларида жамланган хулоса мужассамлашган. Агар биргина шу макол мавзусида, унда таъкидланган гояни ифодаловчи эпик, лирик ва драматик асарлар яратилмокчи булса, унлаб роман, юзлаб хикоя, юзлаб шеър ёки достон, куллаб драмалар ёзиш мумкин. Шунда хам мавзу ва гоя маколдагидек аник, лунда ва ёркин ифодаланмайди». Бу фикр ихчам шакл, кенг мазмун учун билдирилган энг аник хулосадир.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбек халк маколларида хам узбекларга, уз миллийлигимизга оид карашлар, урф- одатлар акс этган. Узбек халки учун Ватан азалдан мукаддас

маскан хисобланган. Шу сабабдан хам уни улуг зот Она билан киёсланади. Чунки Ватан узининг хар бир фукароси учун мехрибон, химоячи ва хар кандай вазиятда хам гамгорлик кила оладиган, унга доимо бошпана берадиган макондир. Шу сабабли хам уз фарзандига жонини беришга тайёр булган шахс Она билан Ватан тушунчалари узаро киёсланади.

Масалан, Онаюртинг — олтин бешигинг, маколидан куришимиз мумкинки, Ватан инсон учун энг тинч ва узини хотиржам хис киладиган маскандир. Бежизга хам "Киндик коним тукилган замин" дейилмайди халкимиз орасида. Бу маколдахам Ватанни Онага киёслашмокда, олтин бешик ибораси эса энг тинч ва хотиржам конни англатиб келяпти. Шу ерда рамзий киёслашни куришимиз мумкин. Янги тугилган чакалок учун онаси тебратаётган бешик худди дунёдаги энг бехавотир, тинч(олтин) макон туйилгани каби инсон учун хам энг осойишта маскан, шубхасиз, бу унинг Она Ватанидир.

Баъзи маколларда Ватан шундай мукаддас тушунча эканлиги, у хар кандай нарсадан азиз эканлиги тасвирланади:

"Она ернинг тупроFи — она сутидан азиз."

Юкоридаги маколнинг мазмунидан шуни тушинишимиз мумкинки, она юртнинг, Ватаннинг бир сиким тупроги худди онанинг сутидек, хатто ундан хам азиз ва мукаддасдир. Инсон тугилгач уни усиб улгайиши учун она сути кандай зарур булса, инсоннинг яшаши, ривожланиши ва камолатга етиши учун Ватан, она тупрок худди шундай, сув ва хаводек зарурдир. Бу маколда хам Ватан онага киёсланиб "Она ер" сузи билан кулланилмокда. Узбек халк маколларида шунингек, Ватан тинчлиги хамма нарсадан устун эканлиги, инсон тинч ва осойишта хаёт кечириши бевосита у яшаётган замонда тинчлик, хотиржамликка боглик эканлиги акс этади: "Она юртинг омон булса, Ранги руйинг сомон булмас". "Ватанинг тинч — сентинч".

"Ватанинг тинч — сентинч"маколидан тушунишимиз мумкинки, енг аввалоюрт, Ватан тинчлиги барчасидан устундир. Инсон доимо тинч ва хотиржам яшаши учун уз Ватанинг химоясига шай туришива унинг тинчлиги учун харакат килиши керак.

Ватан турли хил халкларда турли хил нарсаларга киёсланади. Масалан, Ватан узбек халк маколларида энг улуг зот онага таккосланади. Ушбу ухшатишларни юкоридаги мисолларимиздан куриб чикканедик. Шу

уринда "Ватан мавзуси бошкатилларнинг макол ва маталларда кандай очиб берилади?" деган савол пайдо булади. Ушбу саволга жавоб топиш учун биз узбек ва инглиз тилларидаги Ватан мавзусидаги маколлар ва ундаги киёслашларни киёсий типологик урганиб чикамиз.

Инглиз тилидаги маколларда хам шу маънони англатувчи маколлар мавжуд. Масалан,

Any thing for aquiet life.

(Тинч хаёт эвазига истаган нарсангизни бераман)

Build one's house upon a rock.

(Уйни кояга курмок.)

Инглиз тилидаги маколларда Ватан узбек ва рус тилларидаги каби "она"га киёсланиши деярли кузатилмайди. Шундай булсада маколларнинг мазмун жихатдан ухшашлигини эътироф этсак арзиди.

Хусусан, инсон ва Ватан уртасидаги муносабат, узаро богликликни узбек ва инглиз тилларидаги куйидаги маколларда куришимиз мумкин:

Булбул чаманни севар,

Одам — Ватанни.

It is the men who make a city.

( Шахар одамлар билан шахардир.)

Машхур узбек халк маколларидан булган "Булбул чаманни севар, Одам — Ватанни" маколининг биринчи кисмида булбул чаманни яъни богни узига маскан тутгани ва булбул чаманга ошуфта эканлиги баён этилса, маколнинг иккинчи кисмида инсон учун энг азиз ва севимли маскан Ватан эканлиги, Ватансиз инсон яшай олмаслиги ифодаланмокда. "It is the men who make a city" (Шахар одамлар билан шахардир). Ушбу инглиз халк маколида хам инсон Ватансиз, Ватан инсонсиз булмаслиги, бу икки нарса бир бирига узаро богликлиги акс этган.

Шунингдек, "Уз уйим — улан тушагим" халк маколининг мазмунига якин инглиз тилида иккита макол учратишимиз мумкин:

Every bird likes its own nest.

(Х,ар куш уз уясинидер.)

Under one's vine and fig-tree.

(Узининг узум токи ва анжири остида.)

Юкоридаги мисолларда хам инсоннинг уз Ватани хамма нарсадан устунлиги, хеч бир нарса хеч бир бойлик унга тенглашолмаслиги ва урнини боса олмаслигии фодаланган. "Узга юртда шох булгунча, Уз юртингда гадо бул" маколида хам Ватаннинг накадар мукаддас ва азизлиги узифодасини топган.

Инглиз ва узбек халк маколларининг яна бир ухшаш жихатларидан бири, хар иккала халкнинг фолклорида асосий ургу давлат бошкаруви ва одил подшох мавзусига каратилганлигидир:

Подшо золим болса, юрт тузар,

Подшо одил булса, юрт узар.

Like / like people priest. (Поп канака болса, чукинишга келганлар хам шунака булади.)

Ушбу маколлардан юртни (давлатни) кандай хукмдор бошкарса юрт хам худди шундай булиши, яъни одил подшох бошкарса, гуллаб яшнаши, золим подшох бошкарса таназзулга юз тутиши мукаррар эканлиги баён этилган.

Хулоса кисми : Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, хар бир халк ва унинг фолклори, яъни уша тилнинг макол ва маталлари йиллар давомида шаклланиб келади ва уларда халк донишмандлиги уз ифодасини топади. Ушбу тадкикотимизда биз инглиз ва узбектилларидаги

маколларнинг киёсий-типологик тахлилини олиб бордик. Тахлилар натижасида инглиз ва узбек халк маколларининг узаро ухшаш ва фаркли томонларини куриб чикди. Инглиз ва узбек тилларидаги маколларнинг ухшаш жихати уларнинг Ватан ва унинг тинчлиги аввало унда яшаётган фукароларга богликлиги, юртни (давлатни) кандай хукмдор бошкарса юрт хам худди шундай булиши, яъниодил подшох бошкарса, гуллаб яшнаши, золим подшох бошкарса таназзулга юзтутишиму каррар эканлиги ва шу каби куплаб жихатларда акс этади. Юкорида узбек ва инглиз тилларида келтирган "Подшо золим булса, юрт тузар, Подшо одил булса, юрт узар", "Like / like people priest" маколлари бунга ёркин мисолдир.

Узбек халк маколларда "Ватан консептини ифодаланишидаги урни"да кариндош уругчилик билан боглик бирликларнинг куп ишлатилишига гувохбуламиз. Айникса Ватан "онага" киёсланиши узбек халк маколларида етакчи уринда туради. Инглиз халк маколларида эса кариндош уругчилик билан боглик бирликларнинг ишлатилиши деярли кузатилмайди.

Инглиз тилида Ватан мавзусидаги маколларида Ватанни киёслашда куш ва макон (масалан "калъа" "Build one's house upon a rock" "Уйни кояга курмок") га ухшатишлар кузатилади.

Инлиз ва узбек тилларидаги маколларда куш тимсолини "Булбул чаманни севар, Одам — Ватанни"; "Every bird likes its own nest" каби маколларда учратишимиз мумкин. Бу хусусият хам иккиласи учун умумий хисобланади.

ХУЛОСА

Юкоридаги мисоллардан айтишимиз мумкинки, инглиз ва узбек тилларидаги маколларнинг узаро умумий ва фаркли жихатлари мавжуд. Шунга карамай хар иккала тилдаги маколларда хам Ватан булган мухаббат ва садокат уз аксини топади.

REFERENCES

1. Karamatova M., Karamatov H.S. Proverbs, maqollar, пословицы. Toshkent -«Mehnat» 2000. - 78 б.

2. Кушоков М. Суз курки макол -Тошкент, 1963.-Б.4. 34 Содиков К. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши ва тикланиши. -Тошкент.2006. -Б.78

3. Содиков К. Илк урта асрларда Марказий Осиёда кечган этно-лингвистик жараёнлар.-Тошкент: Академнашр, 2018.-Б.11.

4. Т. Мирзаев, А.Мусокулов, Б. Саримсоков. Узбек халк маколлари. Тузувчилар: -Тошкент: Шаркб 2005.-Б.3.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.