Научная статья на тему 'ИНГЛИЗ ТИЛШУНОСЛИГИДА МАҚОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚИ'

ИНГЛИЗ ТИЛШУНОСЛИГИДА МАҚОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

77
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Парема / мақол / мақолнинг лингвистик моҳияти / мақолларнинг семантикаси тавсифи / Parema / proverb / linguistic essence of proverb / description of semantics of proverbs

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Навруз Эргашевич Мадалов

Ушбу мақолада инглиз тилшунослигида паремиологик бирлик ҳисобланган мақолалар тадқиқ этилган бўлиб унда мақолларни лингвистик моҳияти мақолларнинг ѐндош ҳодисаларга бўлган муносабати назарий ва амалий мисоллар асосида таҳлилга тортилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article considered as a paremiological unit in English linguistics are researched, in which the linguistic essence of proverbs, the relation of proverbs to related phenomena is analyzed based on theoretical and practical examples.

Текст научной работы на тему «ИНГЛИЗ ТИЛШУНОСЛИГИДА МАҚОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚИ»

ИНГЛИЗ ТИЛШУНОСЛИГИДА МАКОЛЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК

ТАДЖИКИ

Навруз Эргашевич Мадалов

Термиз давлат университети madalovnavruz@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада инглиз тилшунослигида паремиологик бирлик хисобланган маколалар тадкик этилган булиб унда маколларни лингвистик мохияти маколларнинг ёндош ходисаларга булган муносабати назарий ва амалий мисоллар асосида тахлилга тортилган.

Калит сузлар: Парема, макол, маколнинг лингвистик мохияти, маколларнинг семантикаси тавсифи.

ABSTRACT

The article considered as a paremiological unit in English linguistics are researched, in which the linguistic essence of proverbs, the relation of proverbs to related phenomena is analyzed based on theoretical and practical examples.

Keywords: Parema, proverb, linguistic essence of proverb, description of semantics of proverbs.

КИРИШ

Узбек халк маколлари сингари инглиз халк маколлари хам инглиз фольклорининг кенг таркалган жанрларидан бири хисобланади. Инглиз маколлари хам тузилиши, фольклорда урганилиши ва яна бошка жихатлари билан узбек маколларига ухшаш умумий характерга эга.

Халк маколларига мурожаат этганда, уларнинг тарихийлигини хисобга олиш лозим. Чунки бугунги кунда ишлатилаётган маколларнинг купчилиги утмишда яратилганлиги сабабли халк психологияси, дунёкарашидаги чекланганлик ва зиддиятларни узида ифода этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГЯ

Бинобарин, халк маколларини туплаш, уларнинг табиатдаги турли даврларга хос катламларини изчил синфийлик нуктаи назаридан урганиш лозим. X-XI асрларда Англияда диний карашлар ривожланиши натижасида дидактик асарларга

November, 2022

678

булган эхтиёж ошиб бориб, бир катор панд-насихат мазмунидаги асарлар вужудга келди. Шундай асарлардан бири - энг кадимги инглиз макол-маталларининг ёзма туплами хисобланган "Proverbs of Alfred" дир. У 1150 -1180 йилларда яратилган булиб, узида диний хамда одоб- ахлокка доир курсатмаларни мужассамлаштирган. Яна бир манба "The book of proverb" туплами олдинрок пайдо булган "Proverbs of Solomon which the raen of Hezekiah king of Judah copied" (эр.авв. 700-йиллар), "Wisdom of Amenemope" (эр. авв.Х-VI асрлар) асарлари асосида пайдо булган. Англияда макол ва адабиётга булган кизикиш урта инглиз даврида (XVI-XVII асрлар), яъни "макол тарзидаги хикматли ибораларнинг олтин даври"да янада ортди.

Турли хил ёзувсиз шевалардан фойдаланиб келаётган инглиз жамияти бу даврга келиб китоб нашр этиш сирини билиб олди. Узок йиллар мобайнида жамланиб келган донишмандлик расмий равишда панд-насихат макомини олиб, халк бошкарувининг дидактик куролига айланди. Маколлар эса адабий жанр сифатида тан олиниб турли асарларда уз аксини топа бошлади. Бу даврда черков ходимлари маколлардан купрок фойдаланардилар. Улар Библия ва "файласуфларнинг маколлар туплами"дан олинган цитаталардан мунтазам равишда ибодат вактида уз нуткларида куллар эди.

XIII-XV асрларда маколлар таргибот пайтида бегам, бепарво католикларни куркитиш воситаси сифатида хизмат килган. Масалан, Oxford Concise Dictionary of Proverbs лугатида берилган маколга кура "Don't cast your pearls before swine" - Ахмоцца гап уцтирмоц эшакнинг цулогига танбур чертмоц; А house divided against itself can't stand - Булинганни айиц ep, айрилганни бури ep.

Кейинрок бундай хдкматли ибораларни йигиб, туплам сифатида чоп этишга карор килинди. Маколларни узлаштиришга булган кизикиш, улардан турли максадлар йулида фойдаланиш уларни илмий жихатдан урганишни талаб килар эди. Маколларнинг киска ва лундалиги, тез ёдда колиши ва бошкаларга таъсир утказа олганлиги учун олимлар ва нотиклар узларининг чикишларида улардан унумли фойдаланишар эди. Бу даврда Англияда маколларни урганишда аник бир максадга йуналтирилган илмий йуналиш булмаганлиги сабабли, олимлар уларнинг сонини ва келиб чикиш манбаларини аниклаш билангина чекланишарди.

XV-XVI асрга келиб Англияда 12000 га якин макол ва макол тарзидаги иборалар мавжуд булган. Улар мунтазам равишда халк тарафидан огзаки ва ёзма нуткда кулланар эди. XV асрга келиб Англияда мавжуд хикматли иборалардан туплам

November, 2022

679

яратиш анъанага айланиб, улар хатто лотин тилидаги таржимаси билан берилар эди. Уша даврнинг диккатга сазовор асарларидан бири Эрасмуснинг "Маталлар" номли туплами хисобланган. У уз таркибига лотин ва юнон муаллифларининг 4251 та хикматли ибораларини олган булиб, 1500 -1536 йиллар мобайнида у бир неча бор чоп этилган. Ундан кейин хам Англияда хикматли иборалардан иборат булган яна бир канча тупламлар пайдо булди.

Улар жамлама характерга эга булиб, ундаги макол ва маталлар Эрасмуснинг тадкикотларидан олинган. Эрасмуснинг тадкикотларини уз ичига олган кизикарли тупламлардан бири Томас Барлетнинг "DictaSpientum" (1527) туплами хисобланади. Яна бир олим Жон Хейвуднинг "The dialogue of proverbs"(1546) тупламига 1267 та макол ва иборалар кирган. Кейинчалик 1670 йилда Жон Рей "A collection of English proverbs", 1855 йилда Боннинг "Маколлар" китоби, 1870 йилда Хацлиттанинг "Инглиз макол ва маколсимон иборалари" номли тупламлари нашр этилди. Бундан аён буладики, инглиз халк маколлари хам жуда узок тарихга эга, бугунда хам купчилик олимлар томонидан турли хил куринишларда тадкик килиниб келинмокда.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Масалан, инглиз халк маколларидан A fool's bolt is soon shot ни куриб чиксак. Маколнинг таржимаси - Ащоцнинг камон уци тезда отилар. Узбекча мукобил варианти Аумоцнинг бошига ацл ёпиштириб куйсанг, кули билан кучириб ташлайди. Агар таржимадан келиб чикадиган булсак, макол узок утмишда яратилганлигига шубха йук. Чунки, унда ишлатилган bolt, яъни "камон уки" утмишда, уруш даврларида яратилгани сезилиб туради.

Демак, маколлардаги мавзу кулами уларнинг нуткда кулланиш урнига караб белгиланади. Аммо маколлар кайси даврда яратилишидан катъий назар, улар яна нуткка кайтиб, фаоллашиши мумкин.

Биз бу фикримиз билан A fool's bolt is soon shot маколларининг келиб чикиши ёки яратилиши маълум бир даврга боглик булишини таъкидламокчимиз.

Ижтимоий хаётдаги узгаришлар билан боглик холда маколлар мазмунида хам турли даражадаги узгаришлар - торайиш ёки кенгайишлар юз беради. Мана шу фактнинг узиёк маколнинг жамият хаёти, халк турмуши билан бевосита богликлигини курсатади.

Демак, маколлар халк хаётини, унинг утмишдаги иктисодий, сиёсий ва маданий турмуш даражасини урганишда асосий вазифани бажаради. ^акикатдан хам

November, 2022

680

маколлар турли ижтимоий-иктисодий муносабатларни, халкнинг этик ва эстетик нормаларини, этикодий тасаввурларини, маиший турмуши ва мехнат тарзини, севги ва нафратини, орзу ва интилишларини объектив бахолайди.

Жозеф Реймонд маколларни куйидагича изохлайди: Proverbs are not only melodic and witty, possessed with rhythm and imagery; proverbs also reflect "patterns of thought. Яъни, маколлар ихчам ва ритмик тузилган булиб, у доноликнигина ифодалаб колмай, балки инсон уй - фикрларининг аксидир.

Юкорида келтирилган фикрлардан келиб чикиб шуни таъкидлаш жоизки, маколлар халкнинг донолигини ифодаловчи ва хамиша авлодларга мерос колувчи жанрдир.

Маколларнинг муаллифлари булмаганидек, уларнинг качон ва кай пайтда пайдо булгани хам аник эмас. Масалан, Beware of Greeks bearing gifts -Юнонларнинг уралган совгасидан огоу бул. Ушбу маколда тарихий вокеага бориб такаладиган ходиса берилган булиб, унинг маъносини аник тушуниб етишимиз учун кадимги юнонларнинг трояликлар билан булган жангини эслаб утишимиз керак булади. Йиллар давомида Трояни кулга киритолмаган юнонлар хийла ишлатиб от шаклидаги катталиги биноча келадиган кугирчок ва унинг ичига яширин равишда юнон аскарлари жойлаштирилади.

Уни Трояга галаба совгаси сифатида жунатишади. Галаба нашидасини сураётган трояликлар уни совга сифатида кабул килишади. Тунда трояликлар галабани нишонлаётиб маст булиб колишади, бундан фойдаланган юнонлар от шаклидаги ёгоч кугирчокдан бирма-бир чикиб, трояликларни катл килиб, купчилигини асрга олишади.

Шу тарихий ходисадан сунг от шаклидаги ёгочдан килинган совгага, инсонга душманлик килиши мумкин булган инсоннинг хийласи сифатида каралади. Бу маколлар юнонлар учун ёки баъзи Европа давлатлари учун таниш булиши, аммо бу ходисани билмаган бошка миллатлар учун нотаниш булиши мумкин.

Яна бир мисол, All braves lived before Agamemnon - Барча ботирлар Агамемнондан олдин яшаган. Агамемнон Троядаги булган жангда барча кучли инсонларни асрга олган шахс сифатида тарихда колган.

Куриниб турибдики, маколлар миллий кадриятлар мероси, халк огзаки ижодининг дурдонаси хисобланади. Уларни халк яратади, яъни авлоддан авлодга огзаки равишда утади.

Демак, маколлар - бу халкнинг донолигини, миллатнинг рухини, унинг маданиятини курсатадиган халк огзаки ижодининг "гавхаридир", деб таъриф бериш мумкин.

November, 2022

681

Умуман олганда, маколлар асрлар давомида халкларнинг ноёб дурдоналаридан бири булиб, тил ва бадиий ижоднинг теран мазмунига эга ходисаси сифатида юзага келган. Улар халк маънавияти, маданияти, донолиги, миллий кадриятлар мероси ва миллатнинг кузгусидир.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, маколлар мангуликка дахлдордир. Уларда уша халкнинг барча уй-фикрлари, дунёкараши, турмуш тарзи, феъл-атвори ва эътикоди акс этади. Х,ар бир миллат узига хос тавсифларга эга экан, бу уларнинг маколларига хам таъсир этмай колмайди. Инсонлар бу хаётдаги фактларни борича кабул килмасдан, атроф-мухитга булган муносабатни хам бахолайдилар. Инсоннинг инсонлиги хам уни ураб турган табиатга муносабатида мужассамлашади.

REFERENCES

1. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press. 1994. - P. 45 - 52.

2. English Proverbs Explained//Ridout R. Witting C. - London and Sidney: Pan Books, 1969. - 224 p.

3. Mieder V.Twisted Wisdom, Modern Anti Proverbs. - Vermont, 1998. - 396 p.

4. Oxford Concise Dictionary of Proverbs. Oxford University Press, 2003. - 364 p.

5. Taylor A. Problems in the study of proverbs. The Journal of American Folklore Vol. 47, No. 183 (Jan. - Mar.,1934), P. 1-21.

6. Мадалов Навруз Эргашевич. Mаколларда антонимик муносабатнинг ифодаланиши.

7. Мадалов Навруз Эргашевич. Баъзи табиат ходисаси билан боглик маколларда шаклий ва маъновий муносабатларнинг ифодаланиши.

8. Мадалов Навруз Эргашевич. Ьаколларда синонимик муносабатнинг ифодаланиши

9. BAKHRITDINOVICH, R. K. The Approach of Paremias in Parallel Corpora. JournalNX, 6(05), 216-222.

10. Ruziev, K. B. (2020). Proverbs and corpus linguistics. Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук, (6), 64-67.

11. Ruziyev, K. (2021). Paremiological units and their differences. InterConf.

12. Ruziyev, K. (2021). Etymology of the word and term paremia. InterConf.

13. RUZIYEV, X. B., & SIDIKOVA, S. A. K. (2019). Translation problems of proverbs and some special tip for translating from english into uzbek. Наука среди нас, (5), 100-105.

November, 2022

682

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.