Научная статья на тему 'SEMANTIC AND STYLISTIC PROPERTIES OF THE UZBEK PROVERBS MADE ON A BASIS PHYTONYMS'

SEMANTIC AND STYLISTIC PROPERTIES OF THE UZBEK PROVERBS MADE ON A BASIS PHYTONYMS Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
79
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПОСЛОВИЦА / ПОГОВОРКА / ФИТОНИМ / СЕМАНТИЧЕСКИЕ И СТИЛИСТИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Умарова Н.Р., Турдалиева Д.С.

В данной статье рассматриваются семантические и стилистические свойства народных пословиц сформированных на основе фитонимов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СЕМАНТИЧЕСКИЕ И СТИЛИСТИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА УЗБЕКСКИХ ПОСЛОВИЦ СОСТАВЛЕННЫХ НА ОСНОВЕ ФИТОНИМОВ

In given article are considered the semantic and stylistic properties of national proverbs generated on a basis phytonyms.

Текст научной работы на тему «SEMANTIC AND STYLISTIC PROPERTIES OF THE UZBEK PROVERBS MADE ON A BASIS PHYTONYMS»

УДК 811.512.133

ФИТОНИМЛАР АСОСИДА ТУЗИЛГАН УЗБЕК ХАЛЦ МАЦОЛЛАРИНИНГ

СЕМАНТИК ВА СТИЛИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Н.Р. Умарова1, Д.С. Турдалиева2

Аннотация

Ушбу маколада фитонимлар асосида шаклланган халк маколларининг маъновий ва услубий хусусиятлари тадкик этилди.

Калит сузлар: парема, макол, матал, фитонимлар, семантик ва стилистик хусусият.

Халк тафаккури дурдонаси хисобланмиш маколлар нафакат халк хаёти, карашини ифодалаши билан кадрли, балки кундалик турмушимизда нуткимизни бойитувчи воситалардан бири хамдир.

Маколларни "хаёт комуси", халк огзаки энциклопедияси, узига хос бир бадиий-тарихий солнома дейиш мумкин. Улар инсонлар аклини уткирлаштиради, нуткини равшан ва таъсирчан килади, хаётда тугри йулни танлай билишга, хаётий жумбоклар ва муаммоларни тугри ечишга ургатади, турмушнинг жамики катта-кичик масалалари хусусида кимматли маслахатлар беради. Шунингдек, маколлар уз ижодкори булмиш халкнинг дунёкарашини, маданий, маиший хаётини, тафаккур хазинасини жамловчи энг кичик огзаки ижод намуналари сифатида жуда кадимийдир. М.Кршгарий XI асрдаёк туркий халкларнинг хикматли ибораларидан жуда катта кисмини узининг "Девон"ига киритиб, уларни кандай вазиятда, кайси мазмунда кулланишини араб тилида изохлаган эди. "Девону луготит турк"да халк огзаки ижодига оид 300дан ортик шеърий парчалар, 291та макол ва маталлар келтирилади3.

Узок йиллардан бери олимлар диккат-эътиборини узига жалб этиб келаётган маколлар фольклор, этнографиянинг урганиш объекти сифатида тадкик этилди. Кейинги даврда бу соха билан тилшунослик хам шугуллана бошлади. Бу борада Ш.Рахматуллаев4, Я.Пинхасов5, F.Саломов6, К.Самадов7, Ш.Шорахмедов8, Х.Абдурахмонов9, М.Садриддинова10ларнинг ишларини эътироф этиш мумкин.

Х.Абдурахмоновнинг докторлик диссертацияси узбек тилида макол ва маталларнинг синтактик курилиши, маколлардаги гап ва суз бирикмаларининг

1Умарова Наргиза Рустамовна - доцент, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

2Турдалиева Дилфуза Салохидиновна - преподаватель, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

3Абдурахмонов Е. "Девону луготит турк" асарининг урганилиш тарихидан.// Узбек тиил ва адабиёти. 2009, 6-сон. 49-б.

4Рахматуллаев Ш. Нуткимиз курки. - Тошкент: Фан, 1970.

5 Пинхасов Я. Узбек тили фразеологияси хакида. - Тошкент: Фан, 1957.

6Саломов /. Тил ва таржима. - Тошкент: Фан, 1966.

7СамадовК. Ойбекнинг тил махорати. - Тошкент: Фан, 1981.

8Шорахмедов Ш. Маколларнинг пайдо булишига доир// «Узбек тили ва адабиёти». 1971, 4-сон. 31-34-бетлар.

9Абдурахмонов Х. Синтаксические особенности узбекских народных пословиц. АКД. -Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1964.

10Садриддинова М. Лексика узбекских пословиц и поговорок. АКД. - Ташкент, 1985. -20 стр.

асосий куринишлари, уларнинг морфологик, синтактик ва баъзи маъновий-услубий хусусиятларини ёритишга каратилган1.

Халк макол ва маталларининг лугавий хусусиятлари эса М.Садриддинова томонидан адабий тил ва диалектларнинг лексик камровида киёсий урганилган.

Кейинги вактларда узбек тилшунослигида халк маколлари бошка бир йуналишда тадкик этила бошланди, яъни ёзувчи ва шоирлар асарларининг тили ва услубига оид купгина ишларда, номзодлик диссертацияларида халк маколларининг маъновий, услубий хусусиятларини урганишга алохида эътибор берилди. Бу борада А.Рустамов, Х,.Сулаймон, Ш.Шомаксудов, Ш.Шорахмедов Х,.Бердиёров, Р.Расулов, М.Абдурахимов, Р.Жуманиёзов, А.Холмухамедов2, В.Абдуллаев, Х.Дониёров, С.Мирзаев3, С.Аскаров4, А.Журахонов5, М.Туйчиев6, М.Х,акимов7 ларнинг ишлари диккатга лойик.

Узбек тилшунослигида халк маколларининг тулаконли синонимик лугатини яратиш каби мухим вазифа Б.Жураева томонидан уддаланди8. Олима томонидан тузилган, тартибланган паремик бирликлар синонимияси асосида яратилган мазкур лугатни ушбу йуналишда яратилажак лексикографик ишларнинг дебочаси сифатида бахолаш мумкин.

Узбек тилида хикматли ибораларни умуман макол деб аташади9, аммо бу тушунчани ифодалаш учун ундан ортик атама кулланади: макол, матал, масал, накл, хикмат, танбех, зарбулмасал, хикматли макол, халк ибораси, халк сузи, донишмандлар сузи, донолар сузи, яхшилар сузи, бурунгилар сузи, улуснинг сузи, авомуннос масали, хикматли суз ва хоказо10.

Илмий адабиётларда макол ва матал атамалари деярли фаркланмайди. Х,атто баъзи манбаларда паремаларнинг турлари сифатида фаркланган булишига карамай, макол ва матал терминлари изохи чалкаштириб юборилган уринларни хам учратиш мумкин11.

Нуткда ахборот бериш воситаси макол булса, шу ахборотни жонли тимсолларда етказиш, уни далиллаш, исботлаш воситаси сифатида матал кулланади. Бу жихатдан маталлар ибораларга якин туришини унутмаслик керак. Маталларда турли хил холатлар образли килиб тасвирланади ва уларнинг дидактик хусусияти сезилмай колади. Маколларнинг эса тарбиявий жихатлари кузга ташланади ва аксарият бундай бирликлар маслахат, буйрук ва дарак мазмунини ифодалаши билан маталлардан фаркланади.

Маколлар грамматик жихатдан тугалланган фикрни билдирувчи, уткир мазмунли, кучма маънода ишлатилувчи киска, ихчам халк хикматларидир.

1Абдурахманов Х. Особенности синтаксиса узбекского устного народного творчества. АДД. - Ташкент, 1977. С. 48

2Рахматуллаев Ш. Нуткимиз курки. Т., 1970; Рустамов А. Суз хусусида суз. Т., 1987; Ш.Шоабдурахмонов, Ш.Шорахмедов. Х,икматнома. Т., 1990; Х,.Бердиёров, Р.Расулов. Узбек тилининг паремиологик лугати. Т.: Укитувчи, 1984; Абдурахимов М. Узбекча - русча афоризмлар лугати. Т.: "Укитувчи", 1976; Жуманиёзов Р. Суз курки - макол. Т., 1964; Халмухамедов А. Жемчужены мысли народной. Т., 1972.

3Абдуллаев В., Дониёров Х., Мирзаев С. Шиддаткор одамлар киссаси // «Шарк Юлдузи».1960, 2-сон, 115-122-бетлар.

4Аскаров С. Кодирий ижодида фольклорнинг баъзи масалалари // «Узбек тили ва адабиёти». 1973, 1-сон, 19-22-бетлар.

5Журахонов А. Мукимийнинг халк маколларидан фойдаланиш махорати // «Узбек тили ва адабиёти». 1974, 4-сон, 52-55-бетлар.

6Туйчиев М. «Шинелли йиллар» романида халк маколлари ва ибораларининг ишлатилиши. Узбек фразеологиясидан тадкикотлар. СамДПИ асарлари. -Самарканд. 1971, 84-87-бетлар.

7Х,акимов М. Ёзувчи ва халк тили. -Тошкент: «Фан», 1971. -176 бет.

8Жураева Б. Узбек халк маколларининг кискача синонимик лугати. -Т.: ФАН, 2006.

9Узбек халк маколлари. -Т., 1981.5-б.

10Бердиёров Расулов Р. Узбек тилининг паремиологик лугати. -Т.: "Укитувчи", 1984. 6-б.

иУша манба, 12-б.

4 8

Маталлар эса грамматик жихатдан тугалланган фикрни билдирувчи, факат уз маъносида - тугри маънода кулланилувчи киска, ихчам халк хикматлари хисобланади. Маколларнинг маталлардан асосий фарки маколларнинг идиомалашган кучма маънога эга эканлиги ва маталларнинг бу хусусиятга эга булмай, факатгина тугри маънода кулланишида куринади1.

Узбек халк маколлари орасида усимлик номлари иштирокида тузилган маколлар жуда куп ва улар семантик жихатдан хайвон тушунчали маколларга ухшаб кетади. Бундай паремалар таркибида асосан донли экинлар номи купрок учрайди. Масалан: Арпа емаган отларим ажрища зор булди, подшо минмаган отларим гадо тагида хор булди; Арпа эккан арпа олар, бугдой эккан, бугдой олар; Бугдойхосили бошида, сабзи хосили тагида

'Усимлик' архисемали маколларда фитонимлар бир катор семантик хусусиятларни намоён килади:

1) ухшатиш эталони сифатида танланади: Она-юртинг омон булса, Ранги-руйинг сомон булмас; Ёндошмагин ёмонга, Рангингухшар сомонга:

2) партонимик (бутун-булак) муносабатни шакллантиради: Уроцда йук, машокда йуц (машок бошок сузининг узгарган шакли);

3) кучма маъно ифодалайди: Бахилнинг боги кукармас;

4) хам уз маъносида, хам кучма маънода кулланувчи маколлар семантикасида иштирок этади: Арпа эккан, арпа олар, Бугдой эккан, бугдой олар; Эгри дарахт тугри усмас: Дарахт бир ерда кукаради; Олма тагидан йироц тушмас:

5) дарахт меваси ухшатиш объекти сифатида маколларда муайян эталонга эга булади: Бир йил тут эккан киши, Юз йил гавхар теради;

6) киёс учун асос булади: Бобонинг тол эккани,Узига ном эккани; Бир тарикдан бутка булмас, Цайрагоч калин булса, ёмгир утмас; Тикансиз гул булмас, Машаццатсиз-хунар; Ацлсиз калланинг хом ковокдан фарки йуц; Янтокдан атир чикмас, Ахмокдан ботир чикмас; Одам-темирдан каттик, Гулдан-нозик; Эман дарахтининг эгилгани-сингани, Эр йигитнингуялгани -улгани; Тикан захри учида, Душман захри ичида; Болани ёшдан асра, Нихолни бошдан асра: Бугдой нонинг булмасин, Бугдой сузинг булсин; Яхшига ипак илашур, Ёмонга- тикан; Огзи билан урок урган,Огзи билан машок терар; Бир ёмон анжир кесар, Икки ёмон занжир кесар; Ёмонга ёгярашмас,Хиёбонга - бог:

7) 'усимлик' микромайдонида локал белги ифодаловчи лексема сифатида катнашади: Богни боксанг бог булар, Ботмон-дахсар ёгбулар; Бокимсиз бог тог булар, Юрак - багринг дог булар; Элугрисиз булмас, Тукай -бурисиз;

8) метафорик ном кучиш учун асос булади: Инсон кули-гул; Она билан бола - гул билан лола: Гул кадрини булбул билар; Тугри булсанг, усиб бориб гул буларсан, Эгри булсанг усиб бориб кул буларсан;

9) оппозитив муносабатни ифодалайди (бу уринда усимликка нисбатан 'эгалик' ва 'эга эмаслик' семалари юзага чикади): Одам кули чулнибустон килар;

10) 'биологик тирик эмаслик' семасини намоён килади: Укимаган ялангоёк, Баайни бир курук таёк: Аклга-ишорат, Нодонга -калтак;

11) улчов бирлиги сифатида танланади: Жиннини жинни десанг, арпа буйи кушилар:

12) 'манфаатсизлик' семаси ифодаланади: Номардларга асло сунма, Буйнингни пуч ёнгокка тулдиради;

13) бахо семасига эга булади: Боламнинг боласи, Цандак урикнинг донаси;

14) фитоним узининг доимий белгиси билан катнашади: Пули куйган калампир чайнар:

15)'хомлик' семаси матн мазмунини белгилайди; Сабр килсанг, гурадан холва битар:

16) фитонимнинг тиббий хусусияти намоён булади: Арча сувини ичган минг йил яшар.

!Жураева Б. Узбек халк маколларининг кискача синонимик лугати. -Т.: ФАН, 2006.

Она тили миллий маданиятнинг ойнаси, уни сакловчи хазина хамдир. Дар бир халк яшаётган жойининг табиати, у халкнинг иктисодий тузуми, огзаки ижодиёти, бадиий адабиёти, санъати, фани, урф-одатини узида акс эттириб, туплаб, авлоддан-авлодга етказиб бериш тилнинг миллий-маданий мундарижасидир. Бу мундарижа тилнинг харакатдаги бирликларида жуда хам аник намоён булади.

© Н.Р. Умарова, Д.С. Турдалиева, 2016

УДК 811.512.133

СЕМАНТИЧЕСКИЕ И СТИЛИСТИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА УЗБЕКСКИХ ПОСЛОВИЦ

СОСТАВЛЕННЫХ НА ОСНОВЕ ФИТОНИМОВ

Н.Р. Умарова, Д.С. Турдалиева

Аннотация. В данной статье рассматриваются семантические и стилистические свойства народных пословиц сформированных на основе фитонимов.

Ключевые слова: парема, пословица, поговорка, фитоним,семантические и стилистические свойства.

© Н.Р. Умарова, Д.С. Турдалиева, 2016

UDC 811.512.133

SEMANTIC AND STYLISTIC PROPERTIES OF THE UZBEK PROVERBS MADE ON A BASIS PHYTONYMS

N.R. Umarova, D.S. Turdaliyeva

Abstract. In given article are considered the semantic and stylistic properties of national proverbs generated on a basis phytonyms.

Keywords: parema, a proverb, a saying, phytonym, semantic and stylistic properties.

© N.R. Umarova, D.S. Turdaliyeva, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.