Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТИЛИДА СИФАТГА ОИД ЛЕКСЕМАЛАРНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ТАДҚИҚИ МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕК ТИЛИДА СИФАТГА ОИД ЛЕКСЕМАЛАРНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ТАДҚИҚИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

120
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сифат / лексема / тадқиқ / тил.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нафиса Рахматулаевна Аманликова

Жаҳон тилшунослигида сўнгги йилларда амалга оширилаѐтган илмий тадқиқотларда лисоний ҳодисаларнинг моҳиятини очишда инсон омилини ҳисобга олиш анъанаси етакчилик қилмоқда. Антропоцентрик парадигма асосида семантикага оид тадқиқотлар ҳам сифат ўзгаришларига учради. Лексик бирликларнинг маъно хусусиятлари таҳлилида инсон омилининг ўрни, белгиловчи аҳамиятини ўрганиш кун тартибига қўйилди. Дунѐ олимлари инсониятнинг тафаккур тарзи билан боғлиқ абстракт сўзларни нафақат лингво-фалсафий ва грамматик нуқтаи назарлардан, балки антропоцентрик ѐндашув асосида ҳам ўрганмоқдалар. Бир қатор илмий ишларда абстракт номлар ментал, семантикконцептуал жиҳатдан тадқиқ қилинган бўлиб, мазкур бирликлар бўйича аксиологик, ассоциатив, лингвокультурологик тадқиқотларнинг ҳам амалга оширилиши бугунги тилшунослик учун аҳамиятлидир. Зеро, маънавий жиҳатдан инсоният эришган барча ютуқларни номловчи сўзларнинг тадқиқида муайян тил эгаларининг ўзига хос тафаккури, маънавияти ва маданияти акс этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТИЛИДА СИФАТГА ОИД ЛЕКСЕМАЛАРНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ТАДҚИҚИ МАСАЛАЛАРИ»

Y3EEK TH^H^A CHOATrA OH^ ^EKCEMA^APHHHr ^HHrBOKY^bTYPO^OrHK TA^H^H MACA^A^APH

Hai|)iica PaxMaTy^aeBHa AMaH^HKOBa

y^HTyBHH, TomKeHT gaBnaT TpaHcnopT yHHBepcureTH

AHHOTAЦHfl

^ax,oH THnmyHocnuruga cyHrru Hunnapga aManra omupunaeTraH hhmhh TagKHKoTnapga nucoHHH x,ogucanapHHHr MoxuaTHHH onumga hhcoh omhhhhh xucoöra onarn aHtaHacu eTaKHHnuK KHnMoKga. Ampono^HipHK napagurMa acocuga ceMaHTHKara oug TagKHKoTnap x,aM cu^aT y3rapHmnapura ynpagu. ^kchk ÖHpnHKnapHHHr MatHo xycycuaTnapu TaxgunHga hhcoh o MHnHHHHr ypHH, öenranoBHH a^aMHaTHHH ypraHum KyH TapTuöura KyHungH. flyHe onuMnapu uHcoHuaTHHHr Ta^aKKyp Tap3H öunaH öoFnuK aöcTpaKT cy3napHH Ha^a^aT nuHrBo-^anca^HH Ba rpaMMaTHK HyKTau Ha3apnapgaH, öanKH ampono^mpuK eHgamyB acocuga x,aM ypraHMo^ganap. Eup KaTop hhmhh umnapga aöcTpaKT HoMnap MeHTan, ceMaHTHK-KoH^myan ^ux,aTgaH TagKHK KHnuHraH öynuö, Ma3Kyp öupnuKnap öyHHHa aKcuonoruK, accoцнaтнв, nHHraoKynbTyponoruK TagKHKoTnapHHHr x,aM aManra ornupanumH öyryHru THnmyHocnuK ynyH axaMuaTnugup. 3epo, MatHaBHH ^ux,aTgaH hhcohhht эpнmгaн öapna roTy^napHH homtobhh cy3napHHHr TagKHKuga MyaHaH Tun эraпapннннr y3ura xoc Ta^aKKypu, MatHaBuaTH Ba MagaHuaTH aKc этagн.

Ka^HT cy3^ap: cu^aT, neKceMa, TagKHK, Tun.

KHPHm

Tan TapaKKueTH HHcoHuaT TaMaggyHH Ba ^HKpnam gapa^acuHHHr maKnnaHHmHHH y3uga aKc эттнpagн20 . HncoHnap, aBBano, onaMHH ce3ru at3onapu epgaMuga öunraHnap. A.B.EpymnuHcKHHHHHr TatKugnamuna, ce3ru at3onapu op^ann xocun KunuHraH onaMHHHr xhcchh MaH3apacu ^yga 3apyp, neKHH npegMeT Ba xogucanapHH, ynapHHHr MoxuaTHHH, y3apo MyHocaöaTnapuHH nyKyp, x,ap ToMoHnaMa ypraHum ynyH eTapnu эмac21. ffly TapuKa öunumHHHr MypaKKaö maKnu, xycycaH, a6cтpaкцнa By^ygra Kengu. «Aöcipa^ua - öunum maKnnapugaH öupu öynuö, y HapcanapHHHr öup Kama xoccanapuHH Ba ynap ypTacugaru MyHocaöaTnapHH ^HKpaH Ha3apgaH cokht KunumgaH x,aMga öupoHöup xocca eKH MyHocaöaTHH a^paTuö KypcaTumgaH uöopaTgup» 22 . Tun ^yga MypaKKaö xoguca öynuö, yHHHr MaB^ygnuru, MoxuaTH Kynnaö Me3oHnap öunaH ynnaHagu. H.Max,MygoB TatKugnaraHugeK, «OgaM öunaH öornuK xogucanap opacuga TungaH MypaKKaö, Myx,TamaM Ba Myx,TapaM

https://t.me/ares uz

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

233

бошка бир ходиса йук. Унинг мураккаблиги тилсим кадардир...23 Ушбу мураккаб ходисани таджик килиш хам осон кечмайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тилшунос серкирра табиатга эга тилнинг муайян бирлигини ёки хусусиятини тадкик килар экан, ушбу тадкикот учун мухим булмаган жихатларидан абстракциялашиши лозим. Акс холда илмий максадга эришилмайди, объектнинг мохияти очилмай колаверади. Масалан, «фонема» феномен сифатида товушнинг лисонийфункционал белгиларидан иборат. Табиатан «а» фонемаси мавжуд эмас. «А» товуши бор ва у «а» фонемасидан фаркли ходиса. «А» товуши чузик ёки киска, паст ёки баланд, Fамгин ёки кувнок охангда талаффуз килиниши мумкин. Узбек тилида «а» товуши жисмоний азобни, таажжубни ёки сурок маъносини англатиш учун хам талаффуз килинади. Агар «а» товушини тадкик килмокчи булсак, уни физикавий, психологик, мусикавий жихатларини хам урганишимиз лозим. Лекин тилшунос учун товушнинг лисоний вазифа бажариши ахамиятлидир. Шу сабабли товушнинг лисоний хусусиятлари лингвистика учун мухим булмаган жихатларидан абстракцияланган ва у «фонема» термини остида тадкик килинади. Э.Бюиссанс*маколаларининг бирида хар кандай тил факти абстракт мохиятга эга булиб, улардаги абстракциянинг даражасига кура дискурс нуткка, тил дискурсга нисбатан абстракт; дискурс тилга, нутк дискурсга нисбатан конкрет деган фикрни илгари суради. Олим сузларни ташкил этувчи товушларнинг охангига тухталар экан, айни бир маъно турлича оханг билан айтилиши ёки фаркли маънолар бир охангда талаффуз килиниши мумкинлигини ёритади. Масалан, «У качон келади?» ва «У нимани истайди?» жумлалари бир хил оханг билан талаффуз килиниши ёки сузловчининг ихтиёрига кура турлича охангда айтилиши, бу оханглар маънога таъсир килмаслигини таъкидлаб, бирликларнинг лисоний вазифасини унга таъсир килмайдиган хусусиятлардан ажратиб урганишни лисоний функционал абстракция деб белгилайди24 . Тилда нафакат абстракция жараёни, балки унинг натижалари хам воке булади. Абстракциянинг турли куринишлари натижасида тушунчалар, абстракт предметлар вужудга келади ва улар тилда номга эга булади. Х,ар кандай тилнинг луFат таркибида айирувчи абстракция натижасида шаклланган абстракт сузлар мавжуд булади.

М.Горский: «Тил тарихи инсоният абстракциялаш ва умумлаштириш фаолиятининг доимий ривожланишидан

February, 2022

https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal

дарак беради. Ижтимоий тараккиёти нисбатан куйирок боскичда булган халклар тилида сакланган хусусиятлар уларнинг абстракциялаш ва умумлаштириш фаолияти замонавий инсонларникидан фарк килишидан далолат беради» 29 , - деб ёзади. Ушбу фикр куплаб тилшунослар томонидан далилланади. Масалан, хантий тили диалектларида абстракт тушунчаларнинг лисоний реаллашуви буйича тадкикот олиб борган О.Потанина эскимос тилида абстракт сузлар жуда кам булгани холда, муз ва корнинг хар хил турларини номлаш учун киркка якин сузлар мавжудлигини кайд этган булса, 30 О.Пылаева эвенки кабиласида мавсум умумий тушунчасини ифодаловчи суз мавжуд булмагани холда, унинг хусусий куринишлари учун бир канча сузлар кулланишини таъкидлайди31. Инглиз тадкикотчиси Э.Эйрнинг ёзишича, австралиялик аборигенлар тилида дарахт, балик, куш каби тур номлари мавжуд эмас. Уларда факат дарахт, балик, кушларнинг хар бир хили учун алохида номлар мавжуд32 . Юкоридаги тиллар тахлилидан маълум буладики, тил тараккиётининг дастлабки боскичида, сузлар, асосан, тор хажмли конкрет тушунчаларни ифодалаган. Уларнинг луFат таркибида абстракт сузлар кам булган. Лекин шу уринда айтиб утиш жоизки, тилда маълум бир турнинг хусусий куринишларини номловчи сузларнинг куплиги ушбу тил эгаларининг абстракция даражалари пастлигини белгиловчи асосий омил була олмайди. Бундай холат мазкур халкнинг хаёт тарзи билан хам белгиланади. Масалан, эскимослар доимий совук мухитда яшайди ва уларнинг тилида кор билан боFлик куплаб номинацияларнинг мавжудлиги табиий. Масалан, узбек тилида корамол турини номловчи унлаб сузлар мавжуд булиб, бу узбек халки абстракция даражасининг пастлигидан эмас, балки турмуш тарзининг узига хослигидан далолат беради. Абстракт сузларнинг лексик-семантик муносабатларга кириша олиш имконияти конкрет сузлардан фарк килади. Абстракт сузларда конкрет сузлардан фаркли равишда, антонимия муносабати куп кузатилса, партонимик муносабатлар умуман учрамайди. Абстракт сузларнинг лексик-семантик тахлили шуни курсатадики, уларда синонимия муносабати узига хосдир. Абстракт сузлар иштирокида, асосан, маъно хажми ва маъно даражалари билан, услубий жихатдан, кулланиш вакти хамда доираси билан фаркланувчи синонимик каторлар учрайди. Абстракт сифатлардан иборат синонимик каторларда маънолар дифференцияси мазкур тушунча хажми билан фаркланади. Масалан, номдор, донгдор, машхур синонимик каторига эътибор каратсак, мазкур сузлар таниклилик даражаси билан бирга кулланиш доираси билан

February, 2022

https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal

хам фаркланмокда. Номдор ва донгдор сузлари инсонларга нисбатан ишлатилса, машхур эса жонли ва жонсиз нарсаларга нисбатан хам кулланади. Маъно синонимлари бир-бири билан бир маънонинг турли даражалари буйича хам фаркланиши маълум. Масалан, А.Рахмоновнинг «Узбек тилида луFавий синонимия ва градуонимиянинг узаро муносабати» номли диссертациясида предмет ифодаловчи синонимик каторларнинг 69 тасида, белги билдирувчи синонимик каторларнинг 81 тасида градуонимия муносабати мавжуд эканлиги таъкидланади34. Синонимик каторлардаги градуонимия ходисаси хусусида фикр юритганда, асосан, коннотатив маънонинг даражаланишини инобатга олиш лозим. «...даражаланишнинг, айникса коннотация доирасидаги нозик куринишлари синонимиянинг (айнанликнинг) фаолият курсатиши учун унинг умуман тилда сакланиб колиши учун замин тайёрлайди» 35. Лекин синонимик катордаги денотатив маъно доирасидаги даражаланишлар мантикан туFри эмас. Масалан, А.Рахмонов шамол, шабада, ел, сабо сузларини градуонимик муносабат мавжуд булган синонимик катор сифатида тадкик килади36. Бизнингча, шамол, ел сузлари шабада ва сабо сузига синоним була олмайди. Зеро, шамол ва шабада сузлари алохида вокеликларни номлаб келмокда ва уларнинг муносабати айнанликка эмас, фарклиликка асосланган. Микдор узгаришларининг сифат узгаришларига утиши хаммамизга маълум.

ХУЛОСА

Худди шундай синонимик каторлардаги маъно даражалари фаркининг ортиб бориши мазкур бирликларнинг синонимия муносабатини бартараф килади. Масалан, «Узбек тили синонимларининг изохли луFати»да жахл, аччик, Fазаб, кахр, зарда синонимик катори берилган37. Бизнингча, жахл, аччик, Fазаб, кахр, зарда лексемаларини синоним дейиш бироз мунозарали.

REFERENCES

1. Рахмонов А. Узбек тилида луFавий синонимия ва градуонимиянинг узаро муносабати: Филол. фан. номз. ... дис.автореф. -Тошкент, 2017. - Б. 13-16.

2. Бозоров О. Узбек тилида даражаланиш. - Тошкент: Фан, 1995, - Б. 84-85.

3.Рахмонов А. Узбек тилида луFавий синонимия ва градуонимиянинг узаро муносабати: Филол. фан. номз. ... дис. автореф. - Тошкент, 2017. - Б. 15.

4. Х,ожиев А. Узбек тили синонимларининг изохли луFати. -Тошкент: У^итувчи, 1974. - Б. 97

https://t.me/ares uz

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

236

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.