Научная статья на тему 'БИЗНЕС ТУРИЗМ АТАМАЛАРИНИНГ КОГНИТИВ АСПЕКТДА ЎРГАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

БИЗНЕС ТУРИЗМ АТАМАЛАРИНИНГ КОГНИТИВ АСПЕКТДА ЎРГАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

209
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
когнитив / концепт / тушунча / лингвистик ҳодиса / сўз ва сўз бирикмалари / концептуал модел / демографик модел / ижтимоий тест модели / cognitive / concept / notion / linguistic event / word and word combinations / conceptual model / demographic model / social testing model

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гавҳарой Исроилжон Қизи

Мақолада когнитив тилшуносликнинг энг катта тармоғи лексик когнитология бўйича бизнес туризми атамаларини тушуниш ва уларни когнитив таҳлил қилиш масалалари ѐритилган. Бизнес туризми атамаларини когнитив тушуниш ва бу соҳани тўлақонли ўрганиш мақсадида, дунѐ тажрибасидан бизнес туризми атамаларини когнитив аспектда ўрганиш ҳам соҳани ривожлантиришдаги муҳим харакатларданлиги ва туризм тил ва тилларни ўрганиш билан амалга ошириладиган моделлар тақдим этилган. Бизнес тууризми атамаларига оид тафаккур, билим маданий ҳодиса сифатида талқин қилинганда, бу шаклдаги билимнинг маълум ижтимоий гуруҳ маданияти учун хос бўлган меъѐрларга қанчалик даражада мос келиши назарда тутилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES OF LEARNING OF BUSINESS TOURISM TERMS IN THE COGNITIVE ASPECT

The article deals with issues of understanding the terms of business tourism in lexical cognition, the largest type of cognitive linguistics, and their cognitive analysis. In order to cognitive aspect of understanding the terms of business tourism and to completely explore the field, the cognitive study of business tourism terms from the world experience is also an important step in the development of the industry and models of tourism language and language learning are presented. Understanding about the term of business tourism, when knowledge is interpreted as a cultural phenomenon, refers to the extent which this form of knowledge conforms to the norms inherent in the culture of a particular social group.

Текст научной работы на тему «БИЗНЕС ТУРИЗМ АТАМАЛАРИНИНГ КОГНИТИВ АСПЕКТДА ЎРГАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

БИЗНЕС ТУРИЗМ АТАМАЛАРИНИНГ КОГНИТИВ АСПЕКТДА

УРГАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Гавхарой Исроилжон ^изи

Андижон давлат университети gavharoy7575@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада когнитив тилшуносликнинг энг катта тармоFи лексик когнитология буйича бизнес туризми атамаларини тушуниш ва уларни когнитив тахлил килиш масалалари ёритилган. Бизнес туризми атамаларини когнитив тушуниш ва бу сохани тулаконли урганиш максадида, дунё тажрибасидан бизнес туризми атамаларини когнитив аспектда урганиш хам сохдни ривожлантиришдаги мухим харакатларданлиги ва туризм тил ва тилларни урганиш билан амалга ошириладиган моделлар такдим этилган. Бизнес тууризми атамаларига оид тафаккур, билим маданий ходиса сифатида талкин килинганда, бу шаклдаги билимнинг маълум ижтимоий гурух маданияти учун хос булган меъёрларга канчалик даражада мос келиши назарда тутилади.

Калит сузлар: когнитив, концепт, тушунча, лингвистик ходиса, суз ва суз бирикмалари, концептуал модел, демографик модел, ижтимоий тест модели.

FEATURES OF LEARNING OF BUSINESS TOURISM TERMS IN THE

COGNITIVE ASPECT

ABSTRACT

The article deals with issues of understanding the terms of business tourism in lexical cognition, the largest type of cognitive linguistics, and their cognitive analysis. In order to cognitive aspect of understanding the terms of business tourism and to completely explore the field, the cognitive study of business tourism terms from the world experience is also an important step in the development of the industry and models of tourism language and language learning are presented. Understanding about the term of business tourism, when knowledge is interpreted as a cultural phenomenon, refers to the extent which this form of knowledge conforms to the norms inherent in the culture of a particular social group.

Keywords: cognitive, concept, notion, linguistic event, word and word combinations, conceptual model, demographic model, social testing model.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

КИРИШ

Бугунги кунга келиб, тилшунос олимлар мулокотда когнитив йуналиш ва концепт атамаларини кенг кулланилаётгани барчамизга маълум. Когнитологиянинг таянч нуктаси булган тилшуносликнинг когнитив куриниш олиши нима билан боглик ва унинг тадкик объекти, максади ва вазифалари нималардан иборат? Бу жараён хар бир фан тарихида юксалиш, тараккиёт, ривожланиш даври булганидек, инкироз, таназзул боскичлари булиши хам мукаррар. Бундай холатнинг юзага келиши уз-узидан олимлардан урганилаётган объектга янгича нигох билан карашни, олдингиларидан фарк киладиган нуктаи назардан ёндашувни талаб килади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Когнитология - билиш назариясининг асоси, инсоннинг билиш фаолияти хакидаги фан эканлиги ушбу рисоланинг илк сахифаларидаёк кайд этилди. [Сафаров Ш. 2006, 122 б.] Шундай экан, когнитив тилшуносликнинг асосий максади хам тил тизимининг билиш жараёнидаги иштироки ва улушини аниклашдир. Тил бирликларининг эгалланаётган билимнинг лисоний фаолиятининг ахборотни шакллантириш ва "кайта ишлаш" даги ролини аниклаш когнитив тахлилнинг куринишларидан биридир. Лисоний фаолият-когнитив фаолият билан бевосита боглик, унинг ажралмас бир кисми. Аммо когнитив тилшунослик, когнитологиянинг бошка сохаларидан фаркли холда, инсон томонидан тил тизимини ва ушбу тизимни харакатга келтирувчи омилларни узлаштирилиши ва улардан фойдаланиш коидаларини кай йусинда тартибга солиниши каби масалалар билан шугулланади. Когнитивист -тилшунос лисоний ходисаларнинг тафаккур фаолиятидаги урни, бажарадиган вазифалари билан кизикади. Лекин бу кизикиш оддий эмас. У (когнитивист) лисоний ва тафаккур фаолиятлари муносабатларининг юзага келтирувчи сабабларни кидиради ва бу сабаблар окибати булган мулокот матнлари-лисоний тузилмаларни таркибан ва мазмунан англашга. Тахлил килишга харакат килади. Демак, когнитив тилшунослик асосан инсон лисоний фаолиятини сабаб ва окибат богликлигида тадкик этувчи, "тушунтирувчи" фан сохасидир. [Демянков, 1994]. Бундай тадкик икки йуналишда бажарилади: а) нуткий фаолият ижроси ва унинг махсулининг пайдо булиши; б) ушбу фаолият махсулотларининг идрок этилиши. Курсатилган вазифаларнинг бажарилиши куп жихатдан танланган йуналиш ва услубнинг бевосита тил

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

материалига тадбик этилиши билан боFликдир. Когнитив тилшуносликнинг тараккий этган сохаларидан бири когнитив лексикологиядир.

Табиийки, барча йуналишдаги лингвистик тадкикотларнинг урганиш объекти ягона тил тизими ёки аникроFи, лисоний фаолият ва унинг махсули. Аммо, уларнинг барчасида (систем-структур тилшунослик, психолингвистика, социолингвистика, матн тилшунослиги ва хк) асосий эътибор тайёр махсулот суз, суз бирикмаси, атама, гап ва матн кабиларнинг тузилиши ва таркибини, маълум холларда маъно хусусиятларини ургатишга каратилган. Тайёр махсулот тахлили билан кизикаётган бу сохалар уртасидаги узаро боFликлик етарли даражада эмас. Бунинг устига баъзи холларда тадкикотчилар орасида бирон бир лингвистик ходисани кайси соха объекти булиши хакида, ёки умуман бу ходисалар кай даражада тил тизимига оид була олиши борасида мунозара ва бахслар давом этмокда. Асоссиз тортишувлар ва натижасиз мухокамалар фанда кандай окибатларга олиб келиши маълум. Н.Чомскийнинг айтишича "Бу, хатто, тил тизими хам аник ва ажратилган тадкикот объекти була олмайди" Юкоридагилар мана шундай фикрлар туFилишига сабаб булиши мумкин. "Гап тил бирлигими ёки нутк тизимига оидми?" "Анафора факатгина матн таркибида юзага келадиган ходисами ёки уни гап грамматикаси урганилаётганда хам инобатга олиш лозимми?" кабилидаги бефойда, назарий хатоликларга сабаб булувчи мунозаралар билан машFул булиш урнига юкорида айтилган сохалар уртасидаги туташ нукталарни излаш лозим. Сохалар уртасидаги хамкорлик натижасида объектнинг, умуман, вокеликнинг янги кирраларини, илгари куз илFамаган хусусиятларини сезиш мумкин. Бу эса фанда мажмуавий муаммо ва вазифаларнинг юзага келишига сабаб булади. Мажмуавий муаммо сохалараро ёндашувни талаб килади. Файласуфларнинг эътироф этишларича, " агарда объектнинг алохида хусусиятини тасвирлаш ва урганиш лозим булса, бунга якка бир фан сохасининг имконияти етарлидир". Объектнинг узгариши, бошка куриниш олиши хакида гап кетганда эса, мажмуавий (комплекс) ёндашув зарур булади. Чунки объектнинг бошка томонлари, хусусиятларини хам урганиш эхтиёжи туFилади. [А.Н.Кончаргин, 1988,5 б.]

Бинобарин, гап таркибидаги булаклар тартибини аниклаш учун синтактик тахлилнинг узи етарлидир. Гап тузилишидаги хар кандай узгаришлар (эллипсис, инверсия ва бошка шаклий узгаришлар) ва маъно кучишларининг (синтактик полисемия, омонимия кабилар)турлари, уларни юзага келиш сабабларини ёритиш максадидаги тахлил, сузсиз, матн синтаксиси ва

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

прагматикаси даражасига кутарилади. Бундай тахлил тилшунослик сохаларининг хамкорлиги натижасидир. Тил тизими ва лисоний фаолиятни хар томонлама тадкик килиш, уларга хос ходисаларнинг белги ва хусусиятларини бириктирадиган, уларнинг барчаси учун бир хилда таянч нуктаси вазифасини утайдиган умумлашган тахлил тизимини топиш лозимлиги олимлар томонидан куп бор таъкидланган эди. [И.А. Бодуэн де Куртенэ, 1963:20]

Тил ходисаларига асосли ва айни пайтда, холисона изох бериш имконини яратадиган бундай тахлил услуби тизимини излаш харакати хозиргача давом этмокда. Муаммо долзарб, аммо, умумлашган тахлил тизимини таъминловчи "таянч" гояни топиш фан ривожи учун мухим.

Кейинги йилларда тилшунослар бундай "таянч" ни когнитология (cognative science-тафаккур хакидаги фан) дан топгандай булишмокда. Сузсиз, лингвистик тахлил-когнитив тахлилнинг бир тури, унинг маълум бир куринишда номоён булишидир. Ушанда, XIX аср охирларидаёк тилшуносликнинг психологик ва социологик рухда булишини кайд килган Бодуэн де Куртенэ "Тилда рухий ва ижтимоий факторлар харакатда булиши сабабли, тилшунослик учун ёрдамчи фан сифатида, дастлабки уринда, психологияни ва сунгра инсонларнинг жамиятдаги мулокот, муносабатлари хакидаги фан социологияни танлаймиз" деб ёзганлигини эслаймиз. [ И.А. Бодуэн де Куртенэ, 1963, 217б.]

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Назаримизда, фанлар уртасидаги богликлик хакида гапирганда, уларнинг бирини иккинчисига ёрдамчи деб караш унчалик тугри булмайди. Акс холда, фанлар хамкорлиги асосида юзага келадиган йуналишларни алохида соха сифатида ажратиш мумкин булмас эди. Тилшунослик, психология, социология, маданиятшунослик каби сохалар хамкорлиги когнитив фаолият асосида ифодаланувчи ходисадир. Когнитив тилшунослик хам инсоннинг билиш фаолияти билан шугулланувчи фанлар таркибига киради.

Когнитив тилшунослик атамасининг мазмуни инглизча cognitive-"билишга оид" сузи билан боглик. (Киёсланг: cognize- билмок, англамок, тушунмок. cognition- билиш, тушуниш). Маълумки, дунёни, вокеликни билиш, уни идрок этиш оддий жараён эмас. Айрим холларда билишни тугридан-тугри фахмлаш, тушуниш харакатлари билан боглаб куйишади. Аммо, хайвонларга хам кисман (оддий шаклда булса хам) фахмлаш, тушуниш, тахлил килиш ва умумлаштириш кобилияти хос эканлиги маълум. Шу сабабли билиш фаолияти

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

хакида гап кетганда, факатгина cogutation- лотинча акл, тафаккур ходисасини тасаввур килиш билан чекланмасдан, балки, cogutorium -тафаккур фаолияти шахсини хамда бу фаолият билан боFлик булган барча турдаги номентал ( ижтимоий, маданий, лисоний ) ходисаларни хам инобатга олиш керак булади. Шуни унутмаслик лозимки, тафаккурнинг узи инсоннинг максадли фаолияти натижасида хосил булиб, у инсонлар уртасидаги мулокот жараёнида вокеликка нисбатан билдирилаётган фаол муносабатнинг ифода топишидир.

Тафаккур фаолияти жараёнида юзага келадиган билим турли куриниш ва хусусиятга эга булади. Бу фарк дастлабки уринда билимнинг кай йусинда ва кай максадда узлаштирилиши билан боFликдир. Вокелик хакидаги оддий кундалик билим тажриба натижасидир. Билим маданий ходиса сифатида талкин килинганда, бу шаклдаги билимнинг маълум ижтимоий гурух маданияти учун хос булган меъёрларга канчалик даражада мос келиши назарда тутилади. Лисоний билим иккинчи турга оид, чунки тил миллатнинг маданий бойлигидир. Бу билим инсоннинг онгли фаолияти замирида шаклланади ва бу фаолият амалга ошишида мухим роль уйнайди. Айнан, лисоний билим лингвокогнитив тахлил сифатида танланиши хам бежиз эмас.

Шубхасиз, билим инсон хотирасида сакланган (хеч булмаса из колдирган) тизимлаштирилган маълумотлар тупламидир. Аммо, бу тупламнинг кандай таркиб топиши ундан фойдаланиш механизмини урганиш етарли даражада мушкул вазифа. Америка бихейвиористлари инсон билимлари дунёсини "кора кути"-яъни, "укдлиши мушкул булган манба" деб таърифлашади. Чунки, билим жамланишини таъминловчи воситаларнинг иш тартибини бевосита кузатишнинг имкони йук. [Schnelle H. 1981.-p 105-126].

ТуFри, инсоннинг билиш кобилиятининг асослари, айникса, мия ярим шарлари фаолияти билан боFлик томонларини урганиш борасидаги изланишлар давом этмокда. Психолингвистлар ва нуткий фаолият ижроси ва унинг кабул килинишини (аникроFи, идрок этилиши) таъминловчи мия кисмлари хамда уларнинг узаро муносабати хакидаги маълумотларни туплашган булса-да, ушбу нейрофизиологик тизимнинг узи хануз сирлигича колмокда. Олимлар мия чап ярим шари нуткий маълумотни кабул килувчи ва узатувчи худудлар (бу худудлар нейрофизиологлар Брака ва Вернике номлари билан аталади) узаро мураккаб муносабатда эканлигини доимо уктиришади. [Иванов В. 1978. -184 с.] Лекин, бу муносабатлар юзага келади-ю, уларнинг замирида нима туриши туFрисидаги фикрлар у кадар аник эмас. Балки, нейрофизиологик тузилмаларнинг вазифалари ва уларни харакатлантирувчи механизмларнинг иш

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

фаолиятини аниклаш учун дастлаб, лисоний фаолиятнинг когнитив тизимини батафсил урганиш лозимдир. Бу эхтимолнинг хакикатга ута якинлиги когнитив тилшунослик тараккиёти жараёнида уз исботини топмокда.

Билим олиш ва саклаш, уни амалда куллаш ва узатиш ва нихоят, уни шакллантирувчи восита булган тил тизими когнитив тахлил объекти эканлигига хеч кандай шубха йук. Бирок, бундай шубха бир пайтлар айрим тилшунослар томонидан билдирилганлигини хам эслаймиз. Жумладан, генератив тилшунослик гояларининг фаол таргиботчиларидан бири Ж. Кац тил хеч кандай антологияга эга булмаган мавхум ходиса эканлиги учун тилшунослик фани хам мавхум предмет билан машгул булишини уктиришга харакат килган эди. [Katz J., 1981.] Унинг фикрича, тилшунослар сузловчиларнинг уз тили хакидаги билими билан улар биладиган тиллар уртасидаги катта фарк мавжудлигини англамоклари зарур. Нуткий бирликларни жисман кузатиш ва хис этиш мумкин. Шу сабабли, улар хакидаги хар кандай билим антологик хусусиятга эга булган предмет-ходиса хакидаги билимдир. Аслини олганда, билим тилга нисбатан анча мавхум, чунки уни жисман кузатиб булмайди. Билимнинг мавжудлиги тилнинг мавжудлигидан. Тилнинг узи эса когнитив тизимнинг фаолияти махсулидир, лисоний таркиблар тафаккур натижасида шаклланади.

Лисоний ходисаларнинг билим, тафаккур, хотира ва мия кабилар билан муносабати масаласи талкинида бихейвиористлар нуктаи назаридан ёндашув кандай салбий натижаларга олиб келиши барчага маълум. Психолог Б.

Скиннернинг 1957 йилда нашр этилган "Verbal behavior" "Лисоний харакат" китобида билдирилган фикрлар купгина тадкикотчиларга дастлаб эътиборлидек туюлди. Улар лисоний хатти-харакатни хар кандай бошка харакатдан фарки йук ходиса сифатида урганиш гоясини илгари суришди. Бундай гоянинг илмий жихатдан нотугри эканлиги кейинчалик олимлар томонидан тулигича исботланди. Б.Скиннернинг рисоласи чоп этилганидан икки йил утмасданок Н.Чомский батафсил такриз эълон килиб [ Chomsky. 1959] бихейвиоризмнинг канчалик асоссиз эканини исботлашга уринди. Дархакикат, лисоний фаолият факатгина инсонга хос фаолиятдир, хамда у яна бир инсонга хос бойлик-тафаккур билан бевосита богликдир.

Тил ва тафаккур муносабати муаммосининг узок йиллардан буён давом этиб келаётган мухокамаси турли муаммоларни юзага келтирди. Вокеликни мияда акс этиши факатгина нуткий тафаккур харакати натижасида юзага келмаслигини исботлаш максадида Б.А.Серебренников тафаккурнинг лисоний

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

ва нолисоний турларини фарклашни таклиф килган. [Серебренников Б.А. 1983. -103-110] Булар куйидагилар:

1. Аник тафаккур- аник, конкрет мухитда юзага келадиган вокеликнинг умумлаштирилган образи (акси):

2. Расмий тафаккур- хотирада мавжуд булган бутун бир вокелик ёки предмет-ходисаларни алохида бир мухитга, шароитга боFлик булган холда кайта эслаш:

3. Амалий тафаккур- бевосита максадли харакатлар билан боFлик фикр:

4. Лингвокреатив ёки лисонни шакллантирувчи тафаккур, яъни бу турдаги тафаккур харакатлари бевосита тил тизими иборалари билан боFлик:

5. Лисоний тушунча тафаккури- бу турдаги тафаккурнинг алохида ажратилиши, вокелик хакидаги тушунчанинг пайдо булиши нуткий харакатдан олдинги боскичга оидлиги билан боFликдир.

Тафаккур кайси холатда ва кандай куринишда харакатга утмасин, ягона бир вазифани бажаради.У вокелик хакидаги ахборотлар кабул килиш, туплаш, кайта ишлаш ва тартибга солиш усулидир.Бу усул воситасида хосил буладиган FOя ёки фикр вокеликнинг унда акс этиш шаклидир. Тафаккурнинг харакатланиши ва фикрнинг шаклланиши вокеликнинг бевосита онгда акс этишини таъминловчи жараён билиш фаолияти билан боFлик. Тилнинг билиш фаолиятидаги урни алохида, у вокеликни идрок этиш ва билиш (фаолиятдаги урни алохида) воситаси-куролидир. "Тил -нафакат мулокот куроли, балки фикр ва FOяни шакллантирувчи хамда уни ифодаловчи куролдир" деб ёзган эди С.Д.Кацнелсон. Тилнинг тафаккур фаолиятидаги ролини билиш учун онг ва тилнинг муносабатидаги оддий бир хол (ходиса) сифатида карамаслик лозим. Бу муносабат икки мустакил ходисанинг узаро "мулокот" идир. Худди шу "мулокот" ментал фаолиятнинг лисонийлашувига олиб келади. Зеро, лисоний ва мантикий фаолиятлар бир-бирига хамрох булиб улар ягона нуткий тафаккур жараёнини ташкил этади. Демак, тил онгни шакллантирувчи воситалардан биридир. У онгда энг оддий бирламчи (элементар) тафаккур категориялари пайдо булишини таъминлайди. Ушбу "категорияларсиз алохида нуткий тузилмалар гапларни тушуниш ва фикр ^оя) нинг шаклланиши хамда шу йусинда билимнинг фаоллашувини хам тасаввур килиб булмайди." [Кацнельсон С.Д. 2001, 480-бет].

Кай даражада эканлигидан катъий назар тил ва тафаккур муносабати фалсафа, тилшунослик, психологик фанлар доирасида анча батафсил мухокама килишини когнитив тилшунослик тараккиёти учун мустахкам таъмин яратди.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

Лемяньковнинг фикрларига кура когнитив тилшунослик маъмурий тадкикот йуналиши, сохасидир. Шундай экан, когнитив тилшуносликка лисоний кобилиятини таркиб топишини тушунтирувчи фан сифатида караш бежиз эмас. Бу соханинг асосий вазифасини инсон томонидан тилни узлаштириш механизмлари хамда бу механизмларнинг таркибини "системавий тасвирлаш ва тушинтиришдан иборат" деб таърифлаши бундан гувохлик беради. Хдкикатдан, когнитив тахлилда оламни билиш жараёнида юзага келадиган мантикий (ментал) структураларнинг лисоний ифода топишини таъминловчи механизмлар камровидаги услуб ва воситалар тадкики асосий уринга кучади.

Вокеликдаги предмет ва ходисаларни билиш, идрок килиш катор мантикий рухий харакатларни уз ичига олган мантикий фаолиятдир. Бу фаолиятнинг дастлабки боскичини, албатта, маълум бир объектни бошка объектлар каторидан ажратиш харакати ташкил килади. Бир объектни бошкасидан ажратиш учун унинг фаркловчи белгиларини топишни лозим, кейинги боскичда эса фаркловчи белгиларининг чогиштирилиши асосида объектнинг хиссий рамзи юзага келади. Нихоят, вокеликни билишнинг мухим боскичи умумлаштириш харакати амалга ошади. [Горский Д.П. 1985. -208 с.] Санаб утилган ментал харакатлар когнитив структураларни (тафаккур фаолияти кисмларини) ташкил килиб, объект хакидаги тушунчанинг шаклланишини таъминлайди.

Тушунча - ментал тузилма, у аклий фаолиятнинг узига хос шакли (тур) дир. Тушунча кандайдир бир синфга кирувчи предметларни умумлаштириш ва ушбу синфни унга кирувчи предметларнинг умумий ва фаркловчи белгилари мажмуасига нисбатан ажратувчи мантикий фаолият натижасида хосил булади. [Войшвилло Е.К. 1989. -91-бет]. Мантикий фаолият хосиласи булган "тушунча" ва когнитив тилшуносликда кенг микёсда кулланилаётган "концепт" атамалари хам тафаккур бирлиги сифатида намоён булади. Буларнинг иккисининг хам бошлангич нуктаси вокеликдаги предмет-ходисанинг хис килиниши ва образли тасаввур килиниши билан боглик. Пайдо булган хиссий образ, дастлаб, хар бир шахсда алохида, индивидуал куринишда булади. Масалан, "гул" бир киши учун "атиргул" булса, бошка бирор киши учун эса "райхон". Х,иссиёт ва тафаккур фаолиятининг юкори боскичларида индивидуал образ аник предметдан узоклашиб боради ва асл мантикий "аклий" ходисага айланади. Вокеликнинг бундай хис ва тафаккур этилиши, умумлашган ва кисман мавхумлашган образнинг юзага келиши барча учун бир хил код-рамзий белги хосил булишига сабаб булади. Бу хилда пайдо буладиган мантикий

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

тузилмани психолог Н.И. Жинкин "универсал предмет коди-УПК" деб аташни таклиф килади. Олим бу ходисанинг юзага келишини инсон миясининг ирсий ва наслий хусусиятлари каторига киритади.Унинг фикрича аклий кобилият тушунча, хукмни яратади, вокеликни тасвирлаш ва инсон фаолияти сабабини курсатиш учун турли хулоса ва мулохазаларга келади.Бу мантикий харакатларнинг бажарилиши шахснинг кайси тил сохиби эканлигига боFлик эмас. Худди шунинг учун хам интеллект (акл) умумий бошкарув функциясини ижро этади, бу универсал предмет коди куринишидаги кодлаштиришдир. [Н.И. Жинкин, 1982, 88 б.]

Шундай килиб, тушунча ва хукмнинг хосил булиши аклий фаолиятнинг турли боскичларига оиддир. Бир гурух олимлар хукмнинг бирламчи эканлигини эътироф этишади. Бошкалар, хакикатдан хам, мантикий субъект ва предикат бирикишидан хосил буладиган хар кандай оддий хукм (Масалан: кор ёFмокда) предмет образларининг узаро муносабатдалиги, боFланишдан бошка хеч нарса эмас,-деган фикрни илгари сурадилар.

Концепт хам тафаккур бирлиги ва унинг асосида тушунча, образ ва лисоний маъно умумлашмаси ётади. Концептнинг шаклланиши индивидуал образ туFилишидан бошланиб, лисоний бирликнинг пайдо булиши билан тугайди. Таникли файласуф ва психолог Ж.Фодор вокеликнинг онгда инъикос этилиши ва бу инъикоснинг тафаккурда кайта ишланиши жараёнини урганаётиб, бу жараённи тафаккур лисонига ухшатади.Чунки " хар кандай мантикий тасаввур харакати маълум куринишдаги структурага эга булади, хамда бу структура табиий тил бирлигининг синтактик шакли такрорига ишорадир".[ Fodor J. 1975, 110-бет] .

Концепт - ментал тузилма булиб, у турли таркибдаги ва куринишдаги билимлар кванти ёки умумлашмасидир. [Кубрякова Е.С., Панкрац Ю.Г. 1985. -90-бет] Концептлар инсон онгида шаклланадиган турли категорияларнинг асосини ташкил килади, улар учун таянч нукта булиб хизмат килади. Одатда, концептнинг умумий хусусиятлари сифатида унинг ички тузилиши жихатидан аник тузилишга эга эмаслиги кайд килинади. Бирок бу кайд унчалик хакикатга мос эмас. Зеро, концептнинг асосини ташкил килувчи предмет образи етарлича аник ва иккиламчи уринни эгаллаган булаклари мавхумликка эга булиши билан биргаликда, улар ягона негиз (ядровий асос) атрофида узаро муносабатга киришиб бирикадилар. Шу сабабли, концепт таркибининг тизимий хусусиятлари тузулиш жихатдан мураккаб тартибли булишида ва бир бутун ментал тузилма сифатида идрок килинишида номоён булади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

Предмет- ходисаларнинг онгли идрок этилиши ва уларнинг тасаввурида образ хосил булиш йули билан жамланадиган билим турлича шаклланади ва хар хил характерга эга булади. Бу бевосита турли гурухдаги ва тузилишдаги концептларни шаклланишига сабаб булади. Концептларнинг гурухланишида уларнинг лисоний ифодаланиш услубларига таянилади. Тадкикотчилар лексик ва фразеологик концептлар каторида, грамматик тахлил килишни афзал курадилар.

Тилшуносликда бизнес туризми атамаларининг туризм ва бизнес туризми максадини англанишида, когнитив тахлил 3 хил моделда олиб борилади: 1.

Концептуал модел; 2. Демографик характердаги модел; 3. Тест натижалари асосидаги модел, кабилар.

1. Концептуал модел: Хорижий тил укитувчилари тажрибаларидан маълумки, баъзи талабалар ва тил урганувчилар янги тилни концептуал моделда тезрок ва осон урганадилар. Албатта, тил урганувчиларнинг чет тилини урганишга булган иштиёки ва табиий мотивацияси бундан мустасно. Рубиннинг [Рубин, 1981] таъбирича, когнитив омиллар: вербал интелигентлик, кобилиятнинг фонологик жараёни, атамаларни узок вактли хотирада саклаш кобилияти ва хорижий тилни урганишга булган кучли иштиёки ва кизикиши кабилар иккинчи чет тилини урганишни тезлаштирадиган когнитив омиллар хисобланади. Биринчи омил вербал илтеллигенция тил урганишда, айникса, бизнес туризми атамаларини урганишда сузлар, ёзма ва сузлашув дискурсида амалга оширилади. Шу уринда Харвард Гарденернинг салохият борасидаги назарияларини эслашимиз уринлидир. [Howard Garderner,1993 ]. Бизнес туризми атамаларини укитишнинг педагогик жихатдан куйидаги фаолияти мавжуд ва улар: а) Сузлашув жараёнида расмий ва норасмий тинглаб тушуниш; б) овоз чикариб ёки овозсиз укиш, ёзиш, хикоя сузлаб бериш, изланишлар, шеър, драма, хазиллар, тасвирлаш, янгиликлар ва шархлар; в) дебатлар ташкил этиш, бадиий укиш, нотиклик, импровизация тайёр булмаган нутк; г) Газета журнал ва матбуотларда чикишлар килишга ургатиш; д) Интервьюлар уюштириш, сузлашув шоу ва сухбатлари, ролли уйинлар, драма, хикоя сузлаш; е) Жумбок ечимини топиш, кросворд, вокабуляр уйинлар, тез айтишлар; ж) Такдимотлар тайёрлаш ва намойиш этиш; з) Лозунглар яратиш, кейс муаммоларини топиш. Сунгги суз урнида хулосалаш; ё) лугат банкини яратиш кабилар интерфаол фаолиятлар оркали амлага оширилади.

Иккинчи когнитив омил, яъни хорижий тилда бизнес туризми атамаларининг узок вакт хотирада саклаб колиш омили тил урганувчиларда

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

кучли хохиш ва иштиёкка сабаб булиш билан бирга тинглаб тушуниш куникмаларини ривожлантиради. Бу борада тинглаш, эшитиш, тушуниш, англаш, сузларни тахлили ва талаффузни тугри бажариш каби малакалар ривожлантирилади. Бу омилга кура тилда худди табиий хорижлик сифатида сузлашга талаб юзага келади. Бизнес туризмида бу омил етакчи булиши билан характерлидир, чунки сайёхларни кутиб олиш ва уларни мамлакатимиз хакида ижобий таассуротлар билан юртига кайтишида хорижликларни тушуниш ва улар билан юксак даражасида мулокот килиш зарур булади.

Учинчи энг зарур когнитив омиллардан бири хорижий тилни урганишда лугат тизимини тула ва мукаммал эгаллашдан иборат. Суз, суз бирикмалари, фразалар, атамалар ва нутк этикетлаприни урганиш ва ёдда узок вакт саклаб колиш бизнес туризми атамаларини ургатишда ва урганишда сузсиз етакчи омил булади. Бизнес туризмига оид суз, суз бирикмалари, фразалар ва атамаларни урганувчилар тушуниши, парадигматик ва синтагматик жихатларини фарклаши зарур, бу борада кейинги уринларда тулик тухталиб утамиз. Сломов [Slomov, 2012, 13б.] нинг таъкидлашича, бу омил хорижий тил ва она тили уртасидаги семантика ва прагматика билан боглик. Суз, суз бирикмалари, фразалар ва атамаларни иккала она тили ва урганилаётган тилда солиштириб, фаркли ёки ухшаш томонларини билишга каратилган когнитив омил тил урганувчлардан икки хил зарурий нарсани талаб этади. Улардан бири аудив ухшашлик (Audible similliarities) маъно ва талаффуз жихатидан ухшаш суз ва ибоарларни тугри англаш ва куллай билиш; иккинчи омил (mnemonics) мнемоника булиб, биз урганишимиз зарур булган бизнес туризми атамаларини бирорта вокелик, кушик, шеър, нарса холат аник реал вазият ва фильм оркали ёдлаш, узлаштиришдир. Кейинчалик эса суз бойлигини ошириш фаолияти махсус мавзу^орю) ёки матнлардан узлаштирилиши мумкин.

Умуман айтганда, тилни когнитив урганишда ва укитишда контекстуал характердаги модел лингвистик малака ва куникмаларни ривожлантириш билан узвий богликлигини куришимиз мумкин. Бизнес туризми атамаларининг когнитив жихатидан урганиш хам сохани ривожлантиришдаги мугим харакатлардан эканлиги ва туризм тил ва тилларни урганиш билан амалга ошади.

2. Демографии характердаги модел: Демографик моделдаги когнитив тахлил ахолининг демографик ёши, усиши ва камайиши билан боглик ижтимоий холати, яшаш тарзи ва келиб чикиши билан боглик. Маълумки, мустаккиллигимизнинг дастлабки йилларида Узбекистон ахолисининг уртача

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

ёши 35 - 40 ёшни ташкил этган булса бугунги кунда 60 - 70 ёш оралигини курсатмокда. Туризм ва бизнес туризмининг ривожланиши ахолини демографик холатига узвий богликлиги омиллари туризмда энг мухим сифатлардан биридир. Ахолининг демографик ёши юкорилиги мамлакатимизда диний туризм саёхатини ривожланиши учун яккол омилдир. Х,ар йили мамлакатимизда хаж сафари ва умра саёхатларини 30 фоизга купайиши фиикримизнинг исботидир.

3. Тест натижалари асосидаги модел: тест натижалари асосидаги модел асосан туризм ва бизнес туризмида 3 хил улчамда олиб борилади; Когнитив, таъсир курсатувчи ва эмоционал ва фаол харакатланиш улчамлари кабилар [W. Gatner, 1993: 191-215] 1. Когнитив улчамлар (Cognitive dimensions) (туризм саёхати тушунчаси семантикаси ва мохияти, туризм ривожи омиллари, турлари, ички ва ташки туризм салохияти, бизнес туризми ривожи кабиларни очик тест ва суровномалар оркали англашдан иборат); 2. Таъсир курсатувчи ва эмоционал улчамлар (Affective dimensions) (туристлар хиссиётларини ва фикрларини, саёхатдан сунг кайта саёхат килиш иштиёкини ривожлантириш юзасидан тестлар ва анкеталар оркали амалга оширилади); 3. Фаол харакатланиш улчамлари (Conative dimensions) (фаол харакатланиш улчами туризм ва бизнес туризми максадини амалга оширишда хизматлар ва транспорт сохаларида куринади).

ХУЛОСА

Умумий хулосаланимизда, тилни когнитив урганишда ва укитишда контекстуал характердаги модел лингвистик малака ва куникмаларни ривожлантириш билан узвий богликлигини куришимиз мумкин. Бизнес туризми атамаларини когнитив тарзда урганиш хам сохани ривожлантиришдаги мухим харакатларданлиги ва туризм тил ва тилларни урганиш билан амалга ошади.

Бизнес туризм сохасида турли куринишдаги фаолиятлар: ушбу сохани ривожлантириш ва жадал юритилиши билан боглик малакали кадрларни, гидларни тайёрлаш, янги мехмонхоналар очиш, миллий хунармандчилик, саноатни туризм билан боглик махсулот ишлаб чикаришини йулга куйиш, турли хил фирмалар, хорижга жунатиш ва сайёхларни кутиб олиш хизматлари ёки ички ва ташки туризмда фаолият олиб борувчи ташкилот ва идораларни очилиши, ташкилотлар ва муассасалар томонидан турли хил тадбир ва конференцияларни утказилиши, туристларни дам олиши билан боглик фаолият

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

олиб борувчи хизматлар масалан мехмонхона ва транспорт хизматини юритиш, туристлар учун миллий ва чет эл таомлари ози; овкатларини тайёрлаш, етиштириш ва етказиб бериш каби бизнес сохалари хам жадал ривожлананиши хамда сохалар буйича давлат соликлари ва божларини туланиши хам алохида ривожланиш омиллари сифатида эътироф этилиши билан бирга бу сохада тилга булган эхтиёжни инглиз ва узбек хамда бошка тилларида соха атамаларини ва туризм йуналишларини илмий ва назарий тахлили кенг когнитив жихатдан урганилиши жуда мухим тадкикотларнинг асоси хисобланади.

REFERENCES

1. Бодуэн де Куртенэ И.А. О задачах языкознания. В кн.: Избранная труды по общему языкознанию. М.: Изд-во АН СССР, 1963. T.I -с.203-222.

2. Бодуэн де Куртенэ И.А. О задачах языкознания. В кн.: Избранная труды по общему языкознанию. М.: Изд-во АН СССР, 1963. T.I -217-бет.

3. Войшвилло Е.К. Понятие как форма мышления. -М.: Изд-во МГУ, 1989. -91-бет.

4. Gatner W., Image formation process. In M.Uysal and D. Fesenmainer Communication and channel systems in Tourism marketing, New -York, The Harworh press, pp 121-215, 1993.

5. Gardener H., Intelligence and Intelligences: Universal principles and individual differences. Archives de psychologie, 61, 169-172.

6. Горский Д.П. Обобщение и познание. -М.: Мысль. 1985. -208 с.

7. Иванов В. Вс. Четные и нечетные асимметрия мозга и знаковых систем. -М.:Советское радио, 1978. -184 с.

8. Жинкин Н.И. Речь как проводник информации. -М.: Наука, 1982: 88-бет.

9. Кочергин А.Н. Взаимодействие наук как комплексная проблема. В кн.: Взаимодействие наук как фактор их развития. - Новосибирск: Наука, 1988. - с. 5-20.

10. Кацнельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. -Л.: Наука, 1972. 110-бет.

11. Fodor J. The Language of Thought.-Sussex, 1975, 110-бет.

12. Katz J. Language and other abstract objects. Oxford: Blackwell, 1981.

13. Rubin, J., Study of cognitive process in second language learning, Applied linguistics, 2, 117-31.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-195-208

14. Sapir E. The status of linguistics as a science. In: Selected writings of Edward Sapir in language, culture and personality. Berkley: Univ. of California Press, 1968.-p.160-166.

15. Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениям языка. М.: Наука. 1983. -103-110-бетлар.

16. Сафаров Ш., Когнитив тилшунослик, Сангзор нашриёти, Жиззах, 2006.

17. Slomov D., How to master successifully any language of the world, www.free-ebooks. net\to s. html.

18. Schnelle H. Introspection and the description of language use. In: A festschrift for native speaker. The Hague: Monton, 1981.-p 105-126.

19. Кацнельсон С.Д. Категории языка и явления. Из научного наследия. Москва: Языкы славянской культура. 2001, 480-бет.

20. Кубрякова Е.С., Панкрац Ю.Г. Падежная грамматика. В кн. современные зарубежные грамматические теории. М.: ИНИОН. 1985. -90-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.