Научная статья на тему 'ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА СЎЗ УРҒУСИ ДАРАЖАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА СЎЗ УРҒУСИ ДАРАЖАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

495
88
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бош урғу / ритмик яққоллик / эмфатик урғу / ўзгарувчангенератив фонология / дифтонг / юқори частота / сўз структураси / primary stress / rhythmic clarity / emphatic stress / variablegenerative phonology / diphthong / high pitch / word structure

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шахриёр Холматов, Муштарийбегим Йўлдошева

Ушбу мақолада сўз урғусидаги даражаланиш ҳодисаси инглиз ва ўзбек тиллари мисолида таҳлил қилинади. Сўз урғусидаги даражаларнинг ҳар иккала тилдаги ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ѐритиб берилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PECULIARITIES AND IMPORTANCE OF WORD STRESS GRADATION IN ENGLISH UZBEK LANGUAGES

In this article the gradation of word stress is analyzed with the examples of English and Uzbek languages. Similar and dissimilar features of word stress are clarified via both languages

Текст научной работы на тему «ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА СЎЗ УРҒУСИ ДАРАЖАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ИНГЛИЗ ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИДА СУЗ УРГУСИ ДАРАЖАЛАРИНИНГ АХДМИЯТИ ВА УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Шахриёр Холматов

Фаргона давлат университети укитувчиси

Муштарийбегим Йулдошева

Фаргона давлат университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада суз ургусидаги даражаланиш ходисаси инглиз ва узбек тиллари мисолида тахлил килинади. Суз ургусидаги даражаларнинг хар иккала тилдаги ухшаш ва фаркли жихатлари ёритиб берилади.

Калит сузлар: бош ургу, ритмик якколлик, эмфатик ургу, узгарувчан-генератив фонология, дифтонг, юкори частота, суз структураси.

THE PECULIARITIES AND IMPORTANCE OF WORD STRESS GRADATION IN ENGLISH UZBEK LANGUAGES

Shakhriyor Kholmatov

Teacher of Fergana State University

Mushtariybegim Yuldasheva

Student of Fergana State University

ABSTRACT

In this article the gradation of word stress is analyzed with the examples of English and Uzbek languages. Similar and dissimilar features of word stress are clarified via both languages.

Keywords: primary stress, rhythmic clarity, emphatic stress, variablegenerative phonology, diphthong, high pitch, word structure.

КИРИШ

Лексик ургу маълум омиллар таъсирида вужудга келувчи мураккаб жараён булиб, тилларда лексик ургунинг бир неча даражалари мавжуд. Бундай турлича ургу даражалари товушдаги асосий тоннинг таъсири, маълум

товушнинг ритмик томондан яккол намоён булиши, ургули ва ургусиз бугинларнинг муайян хусусиятлари хамда бу бугинларнинг редукцияга учраши натижасида вужудга келади. Мазкур маколада типологик хусусиятларига кура турли гурухларга мансуб булган инглиз ва узбек тилларидаги лексик ургунинг даражаланиш хусусиятларини куриб чикамиз.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Даставвал, инглиз тили суз ургусининг даражаларга ажратиш масаласига тухталиб утайлик. Тилшунос олимлар уртасида турли бахс-мунозараларга сабаб булган суз ургуси даражалари инглиз тили бутун дунё глобал тилига айлангач, бундай мунозараларни янада кучайтирди. Олимларнинг олиб борган тажрибалари натижасида янги илмий карашлар юзага кела бошлади. Утган асрнинг 50-60-йилларида фонетик тадкикот инглиз тилида суз ургусининг учтадан бештагача даражаси борлигини курсатди. Инглиз тилшунослари Деннис Фрай ва Алфред Чарлз Гимсоннинг айни шу даврдаги емперик тадкикотлари турли умумий деб каралган назарияларни янада аниклаштиришга ёрдам берди. Бу уринда лингвистларни икки гурухга ажратишимиз мумкин:

1. Рус ва инглиз тилшунослари. Уларнинг фикрича, инглиз тили лексик ургусининг учта даражаси мавжуд: бош ургу ( ), иккинчи даражали ургу (,) ва кучсиз (ургу олмаган) [4:80].

2. Америкалик тилшунослар фикрича эса бундай даражалар туртта: асосий ( ), иккинчи даражали(л), учинчи даражали (') ва кучсиз (v). [5:67]

Бунда инглиз тилидаги куп бугинли сузларда учдан орти; ургу даражаларини аниклаш мумкин деган олимлар куп уринларда танкидга учрай бошладилар. Ахир ургунинг куйи даражалари асосан махсус тажрибада кулланиладиган асбоблар ёрдамида аникланади. Шунинг учун хам, тингловчи турт ёки бешта суз ургуси даражаларини ажрата олмайди ( Д.Жонс ва А.С.Гимсон буни тасдиклаган). Айрим олимлар ушбу фикрга эътироз билдириб инглиз тилидаги беш бугинли сузларда бештадан даража мавжуддир деган хулосага келишди. Масалан, examination сузида e3xa2mi4na1tion5 шаклида ургу даражаларини белгилашни таклиф этдилар [9:128]. Бизнинг фикримизча назарий жихатдан, бундай ургу даражалари факатгина куп бугинли сузлар учун мухим булиши мумкин холос, колаверса, бундай даражаларни инсон муайян нутк шароитида яккол ажрата олиши имконсиз. Ушбу фикримизнинг далили сифатида, киёсий фонология доирасида сегмент ва суперсегмент бирликларни тадкик килган олим А.Абдуазизовнинг "амалий жихатдан инсоннинг кулоги

ургунинг учта даражасини ажрата олиши мумкин" деган сузларини мисол килишимиз мумкин. [7:128]

Д.Жонснинг тахлилига кура, инглиз тилидаги куп бугинли сузларнинг ургули бугин ёки бугинларини аниклаш нормалари мавжуд эмас [3:3]. Яъни ургунинг урнини аниклаш автоматик тарзда содир булади, масалан, суздаги бош ургунинг урни чузик унли ва дифтонглар билан узаро алокадордир. Масалан semantic /si'mœntjk / сузида иккинчи бугиндаги /œ/ товуши чузик унли булганлиги учун бош ургуни айнан шу бугинда эканлигини аниклаш мураккаб эмас, албатта. Д.Жонс уз гоясига асосланган холда "Инглиз тили талаффузи" номли рисоласида келтиришича бош ургудан кейинги даражалар киска унлиларга боглик булиши мумкин.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Замонавий инглиз тилидаги деярли барча лугатларда ургунинг асосий иккита даражаси (бош ва иккинчи даражали ургу ) курсатиб утилган. Иккинчи даражали ургу бош ургуга нисбатан кам холатда асосан бирдан ортик бугинли сузларда кузга ташланади. Масалан, suprasegmental сузининг биринчи бугинида, syllabification сузининг иккинчи бугинида иккинчи даражали ургуга дуч келамиз. Бош ва иккинчи даражали ургу уртасидаги асосий фаркни биринчи даражали ургу деярли барча сузларда факатгина битта бугинда мавжуд булиши билан изохлаш мумкин, бирок иккинчи даражали ургу сузларнинг узунлигига боглик равишда бир нечта булиши хам мумкин: contamination сузида битта иккинчи даражали ургу булса, decontamination сузида уларнинг сони иккита. Кузатувларга кура, иккинчи даражали ургунинг биринчиси иккинчисига караганда бироз кучлирок булгани учун баъзи муаллифлар учинчи даражали ургу атамасини куллайдилар.

Асосий ургуга доим карама-карши куйиладиган, бошка суз билан айтганда, ритмик якколликка эга булмаган ургу одатда кучсиз ёки редукция ходисаси содир булган бугинларда учрайди. Редукция товуш чузиклигининг кискариши, ёхуд талаффузнинг кучсизланишига боглик холда унинг артикуляцион ва акустик сифатларининг узгаришидир. Инглиз тилидаги сузларда кучсиз бугиндаги дастлабки ундош айрим уринларда талаффузда тушириб колдирилади. Масалан, /h/ товуши аксарият холатларда гойиб булади (vehicle [Vi:ik(9)l], shepherd ['Jspsd], ва хоказо) ва айни шу бугиннинг бугинлилик мавкеи (даражаси) ноаниклигича колиб кетади. Тил

тадкикотчилари бундай бугинларга ургу олмаган бугинлар деб ном беришди. Шунга карамай, баъзи кучсиз бугинлар редукцияга учрамаган унлини хам уз ичига олишини инобатга олсак, муайян холларда кутилган унли редукцияга учрамаслиги хам мумкин: activity [^k'trviti] сузидаги биринчи бугин каби. Бундай ритмик ва тоник жихатдан яккол булмаган ургу учинчи даражали ургу деб аталади. Учинчи даражали ургу олган бугинлар суперсегмент хусусиятига эга эмас, бирок ургу олмаган бугиндан кучлирок булиб, бу жараёнда унлининг редукцияга учраши хам, ундошнинг кучсизланиши хам учрамайди. Масалан Abraham ['eibrsh^m] сузининг охирги бугинида унли ва /h/ товуши тулик талаффуз килинади, айнан шу холат учинчи даражали ургу деб аталади, бирок Graham ['greism] сузидаги /h/ эса тушиб колади ва шу бугин ургусиз деб аталади.

Суперсегмент бирликларнинг алохида хусусиятларини урганиш буйича илмий изланишлар олиб борган С.Солижоновнинг фикрича, узбек тилида суз ургусининг туртта даражаси мавжуд: бош ( ), иккинчи даражали ( л ), учинчи даражали ( " ) ва кучсиз (v ) [8:47]. Узбек тилида суз ургусининг урни ва даражалари сузнинг бугин структурасига богликдир. Худди инглиз тилидаги тадкикот натижалари сингари, узбек тилида хам куп бугинли сузларнинг исталган бугини турли даражадаги суз ургусини олиши мумкин. Ушбу фикрни маЪкуллаган холда, узбек тилида ургу олмайдиган деб таъриф бериладиган кушимча шаклидаги юкламалар -ми, -чи, -ку, -да, -ок (-ёк), -а (-я), -гина (-кина, -кина) куп бугинли сузларга кушилганда иккинчи даражали ургу шу юкламаларга хам тушиши мумкин деган хулосага келдик. Чунончи, булсанг -чи, ширин-ку каби сузларида айнан аффикс шаклидаги юкламалар иккинчи даражали ургу олган бугин сифатида талкин этилиши тарафдоримиз.

Лисоний ходисалар таърифи мутлок характерга эга эмасдир, зеро тилни айнан бир колипга солинган холда тадкик этиб булмайди ва лисоннинг ижтимоий мухитда шаклланишини хам унутмаслик лозим. М.Абулазова ва Д.Йулдошева хам нуткий мухитнинг лисоний изланишларда бирламчи эканлигини инобатга олган холда, узбек тилида турли омиллар суз ургуси даражаларига таъсир килишини таъкидлайдилар. Тилшунослар ушбу омилларни [-миз], [-сиз] тусловчи кушимчалари ёрдамида исботлашга уринадилар. Биринчи фактор бу оханг булиб, яъни иккинчи даражали ургунинг тушиш-тушмаслиги шу аффикслар кушилган сузнинг айтилиш охангига боглик. Оханг лисондаги энг узгарувчан ва мухим элемент сифатида сузловчининг кайфияти, нуткий мулокотдан кузлаган максади сабаб турли

уринларда кулланилади. Масалан "Хали курамиз!" нуткий тузилмасида -миз аффикси бош ургу олади ва "Холи курамиз. " гапидаги иккинчи даражали ургу оладиган -миз кушимчасини айнан такрорламайди. Ушбу тафовут нуткда охангнинг узгарувчанлиги билан характерланади. Иккинчи фактор, турли шева вакилларининг нуткида лексик ургунинг хар хил куринишда кулланишидир. Узбек тилида шевадаги айрим сузлар, кушимчалар, хаттоки, товушлар хам фонетик жихатдан сезиларли лисоний тафовутга эгадир. М.Абулазова ва Д.Йулдошеванинг кайд этишича, Тошкент ва, Фаргона шевалари вакиллари нуткида борамиз, келамиз каби сузларнинг охирги бугини кучсиз талаффуз этилади ва суз охиридаги з ундоши жарангсизлашиб с тарзида эшитилади. Айнан шу сузлар Бухоро, Самарканд шеваларида бошкачарок талаффуз этилади, яъни охирги [-миз] кушимчасига ёрдамчи ургу туширилади, натижада суз охиридаги з ундошининг аник талаффузи сакланади [1:49].

Утган асрдаги карашлардан фаркли равишда, сунги йилларда асосан инглиз тили лугавий ургусининг даражалари ва уларнинг хосил булиш сабаблари, даражаларнинг амалий ва назарий жихатдан тахлилига янада аниклик киритилди. Чунончи, тилшунослар томонидан ургудаги даражаланиш ходисаси аникрок, кенг камровли таъриф ва тавсифлар билан бойитилди. Аввалги олиб борилган илмий изланиш натижаларига кушимча равишда, суз ургусининг иккинчи ва учинчи даражаси уртасидаги фарк, учинчи даражали ва ургу олмаган бугинлар ва уларнинг манбаи турли таснифлар асосида ёритила бошланди. Инглиз тилининг фонетика ва фонология сатхини тадкик этган олимлар Б.Балогне ва С.Слизард "лексик ургу даражаланишида мухим ва умумий хусусиятлар мавжуддир" деган тухтамга келдилар. Биринчидан, иккинчи даражали ургу аксарият холатларда бош ургу олдидан келади, яъни бош ургу энг кучли булган охирги ритмик зарбда намоён булади ва суз талаффузидаги якколликнинг авжи бош ургунинг урни билан изохланади. Иккинчидан, инглиз тилида ургусиз ёки учинчи даражали ургуга эга булган бугин билан бошланувчи сузлар деярли мавжуд эмас.[2:113]. Биз ушбу карашларга таянган холда, инглиз тилидаги уч бугинли сузларнинг дастлабки икки бугинидан биттаси бош ёки иккинчи даражали ургуга эга булиши лозим деган хукм тарафдоримиз.

Инглиз тилида иккинчи даражали ургу тахлилидан шуни хулоса килиш мумкинки, муайян суффикслар сузга кушилгандан кейин бош ургу урнини узгартиради: âtom-àtômic каби. Бундан ташкари, суффиксация иккинчи даражали ургу хосил килишнинг асосий манбаидир: décorate-dècorâtion каби.

Шубхасиз, инглиз тили лексик ургунинг даражаларини тадкик килишда морфология мухим ахамиятга эга эканлигига юкоридаги сузлар яккол далил була олади.

Инглиз тилидаги иккинчи даражали ургуни хосил килувчи холатлар узбек тилида хам учраб туради. Масалан, суз ясовчи кушимчалар аташ маъносига эга булган сузларга кушилганда, ёки кушма сузлар хосил килинганда дастлабки бош ургу энди иккинчи даражали ургуга айланади: saÂÂâ-saÂàKÔp, жигâр+рâнг-жигàррâнг каби.

ХУЛОСА

Юкорида келтирилган фикрлардан шуни хулоса килиш мумкинки, лексик ургу даражалари хакидаги карашлар турлича булса-да, уларнинг айнан бирини доминант сифатида кабул килиш кийин. Сабаби, биз сузлардаги хар бир бугинни хосил килишда жисмоний жихатдан турлича энергия сарф этамиз. Шу нуктаи назардан суздаги бугинлар ва даражалар сони бир хил дейиш хам мумкин. Баъзи олимларнинг, хусусан, М.Гозиеванинг фикрича, сузда факатгина битта талаффузнинг якколлик авжи (бош ургу) мавжуд булиб, иккинчи даражали ургу эса фонологик жихатдан ахамиятга эга эмас, чунки унинг урнини узгариши сузлар уртасида хеч кандай маънони фарклаш вазифасини бажармайди, колаверса, ургуни даражаларга ажратиш асосли далилларга эга эмас.[10:262] Ушбу тилшуносимизнинг фикрини бошка йусинда билдиришни таклиф этган булардик. Ургунинг даражалари тахлили семантик жихатдан катта ахамиятга эга булмаса-да, сузнинг ритмик структурасида унинг урни бекиёсдир. Зеро, тадкикотлар натижасида, куп бугинли сузлардаги лексик ургу даражаларининг изчиллигисиз ритмни хосил килиш имконсиз эканлиги исботланди.

REFERENCES

1. Abulazova M, Yo'ldosheva D. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent.: Universitet, 2005.

2. В alogné В. К, S lizard S. The pronunciation of English. Korbai Hajnaltol. 2006.

3. Halle M, Keyser S. English Stress. Its Form, its Growth, and its Role in Verse. New York.; 1970.

4. Ladefog P. A course in phonetics. Harcourt Brace Jovanovich. Inc, 1975. Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. -Москва.; 1959.

5. Southworth F, Daswani Ch. Foundation of linguistics. —New York.; 1974.

6. Sweet H. A Primer of Phonetics. —Oxford.; 1929.

7. Абдуазизов А. Theoretical Phonetics Of Modern English. —Ташкент.: "Укитувчи", 1986.

8. Салиджанов С. Силлабическая и аксентная структуры слова и их соотношение в разно системних языках. (Сопостовительно-типологическое и экспериментально- фонетическое исследование на материале англиского и узбекского языков.) Автореферат канд. Диссертации. Москва:. 1982.

9. Соколова М, Гинтовт К, Тихонова И, Тихонова Р. English Phonetics. A Theoretical Course. —Москва.: Высшая школа, 1991.

10. Гозиева М. Узбек тилида ургу.// Kognitiv tilshunoslik va filologiyaning dolzarb masalalari. Farg'ona. 2017.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.