Научная статья на тему 'ТУРКИЙ ТИЛЛАРДАН ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАН РУС ТИЛИГА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ КИЕСИЙ ТАДҚИҚИ'

ТУРКИЙ ТИЛЛАРДАН ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАН РУС ТИЛИГА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ КИЕСИЙ ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Математика»

256
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
тил / ходиса / фарқ / исбот / тараққиѐт

Аннотация научной статьи по математике, автор научной работы — Нигора Сабировна Ахрарова

Тил фактларини қиѐслаш оддий таққослашдан иборат бўлмаслиги учун туркий тилларга хос барча ҳодисалар диахрон планда ўрганилади. Зеро, туркий тилларнинг фонетик ва грамматик хусусиятларини ўзаро қиѐслашни тарихий талқинсиэ амалга ошириб бўлмайди. Ҳозирги туркий тилларга хос айрим грамматик ҳолатлар синхрон асосда ҳам ѐритилади. Жумладан, туркий тилларнинг фонетик тизимида рўи берган ўзгаришлар, унли ва ундошларнинг мослиги масаласи, товушларнинг талаффузи, ѐзилишидаги фаркларни ажрата олиш туфайли у ѐки бу тилга оид матнни ўрганиш мумкин бўлади. Ҳар бир тил қариндош ѐки қариндош бўлмаслигидан қатьи наэар бошқа тилнинг таъсирига учрамай қолмайди. Кўпгина, хусусан, собиқ шўро ҳукмронлиги таъсирида қолган туркий тилларнинг тараққиѐтига фақатгина қариндош тиллдр эмас, балки рус тили, шунингдек, урал —олтой тилларининг ҳам таъсири сезиларли даражада бўлган. Шунга кўра, муайян туркий тилдаги ҳодисаларни изоҳлашда юқорида айтилгаи гиллар билан қиеслашга ҳам ўрин берилади. Қиѐслаб ўрганиш жараенида туркий тиллар бошқа урал —олтой тиллари билан бирга ягона система сифатида олйнади. Чунки грамматик шакллар генезисини ѐритишда бу 1рамматик ҳодисаларнинг ўзаро таъсири иа боғлиқлигини ҳисобга олиб, чуқур систем — структур таҳлил амалга оширилиши, уларнинг шаклланиши ва ўзгаришларини аниқ мантиқий фикрлаш орқали исботлаш керак бўлади. Бу эса туркий тилларга хос грамматик шаклларнинг тараққиѐти ва умумий тузилиш моделини кўрсатиш имкониятини яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИЙ ТИЛЛАРДАН ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАН РУС ТИЛИГА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ КИЕСИЙ ТАДҚИҚИ»

ТУРКИЙ ТИЛЛАРДАН ВА УЗБЕК ТИЛИДАН РУС ТИЛИГА УЗЛАШГАН СУЗЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ КИЕСИЙ ТАД^ЩИ

Нигора Сабировна Ахрарова

Тошкент давлат транспорт университета у^итувчиси nigoraahrarova9@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Тил фактларини циёслаш оддий таццослашдан иборат булмаслиги учун туркий тилларга хос барча ходисалар диахрон планда урганилади. Зеро, туркий тилларнинг фонетик ва грамматик хусусиятларини узаро циёслашни тарихий талцинсиэ амалга ошириб булмайди. Х,озирги туркий тилларга хос айрим грамматик холатлар синхрон асосда хам ёритилади. Жумладан, туркий тилларнинг фонетик тизимида руи берган узгаришлар, унли ва ундошларнинг мослиги масаласи, товушларнинг талаффузи, ёзилишидаги фаркларни ажрата олиш туфайли у ёки бу тилга оид матнни урганиш мумкин булади. Х,ар бир тил цариндош ёки цариндош булмаслигидан цатьи наэар бошца тилнинг таъсирига учрамай цолмайди. Купгина, хусусан, собиц шуро хукмронлиги таъсирида цолган туркий тилларнинг тарацциётига фацатгина цариндош тиллдр эмас, балки рус тили, шунингдек, урал —олтой тилларининг хам таъсири сезиларли даражада булган. Шунга кура, муайян туркий тилдаги ходисаларни изохлашда юцорида айтилгаи гиллар билан циеслашга хам урин берилади. ^иёслаб урганиш жараенида туркий тиллар бошца урал —олтой тиллари билан бирга ягона система сифатида олйнади. Чунки грамматик шакллар генезисини ёритишда бу 1-рамматик ходисаларнинг узаро таъсири иа боглицлигини хисобга олиб, чуцур систем — структур тахлил амалга оширилиши, уларнинг шаклланиши ва узгаришларини аниц мантиций фикрлаш орцали исботлаш керак булади. Бу эса туркий тилларга хос грамматик шаклларнинг тарацциёти ва умумий тузилиш моделини курсатиш имкониятини яратади.

Калит сузлар: тил, ходиса, фарц, исбот, тарацциёт.

КИРИШ

Туркийшуносликда ханузгача узил —кесил хал этилмаган бир цанча муаммолар мавжуд. Модомики, прототурк даври тарацциёти цадимги ва хозирги туркий тилларнинг типологик бирлиги хамда лексик умумийлигининг асоси саналар экан, бу муштараклик белгилари тула асосланиши лозим Турлича тузилишда тил белгиларининг ареал тацсимланиши, туркий цабила ва элатларнинг бир хил бирикмаганлиги ёки ажралганлигининг нагижаси, уларнинг цардош ёки цардош булмаган этник

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

237

гурухлар билан тил белгиларига кура турлича интеграллашуви окибати деб караш мумкин булади. Шунинг учун туркий тилларни киёсий — тарихий аспектда урганишда уларнинг ареал хусусиятларини хам хисобга олиш зарур.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Олтой, муFул, корейс каби тилларнинг кариндошлиги масаласи мунозаралидир. Айрим олимлар бу тилларнинг генетик жихатдан кариндош эмас, балки типологик ухшаш деган фикрни билдирадилар. К,иёсий — тарихий метод оркали бу ходисаларга аникликлар киритилади. 1. Олтой гипотезаси.| Олтой тилларининг генетик кариндошлиги хакидаги гипотеза ёки олтой гипотеэаси угган асрда Р.Раск, В.Шотт ва М.А.Кастренлар томонидая илгари сурилган ва аввал Урал —Олтой, сунг Олтой вариантларида кенг куламда таркалди. Урал — Олтой вариантининг Олтой деб узгартирилиши муносабати билан урал тиллари алохида оила тарзида ажратилди. Олтой тиллари деб туркий, муFул, тунгус — манжур ва айрим мулохаэалар билан корейс тиллари ажратилди Айтилган гурухларни бирлаштирувчи бслгилар сифатида В.К.Мэмьюс унлилар уЙFунлиги, суэ бошида жаранглиларни кулламаслик тендрнцияси суз охиридаги н харфининг бнкарорлиги, суз боши ва суз охирида ундош товушлар гурухланиб келиши мавжуд эмаслиги, чузик ва иккиланган ундошларнинг йуклиги ва очик буFинларнинг куп ишлатилишини курсатади. Е.Д.Поливанов морфологиянинг суффиксал типда эканлиги, урFунинг доимий уэгармас (аввалги буFинда) эканлиги, лексик морфемалар типик микдорий таркибидаги тахминий ухшашликлар (бир ва икки буFинли сузлар), сингармонизм, фонетикадаги ухшашликларни асос хилиб курсатади. "Дунё тиллари" китобининг( янги нашри) кириш кисмида муаллиф Ж.Дени туркий, муFул ва тунгус — манжур тилларини тасвирлашда бу уч гурухнинг умумий белгилари сифатида куйидагиларни курсатади: — фонетика сохасида унлилар уЙFунлиги, суз бошида сонорларни ишлатмаслик (айникса турк тилида), ярим унлиларнинг ахамиятсизлиги, суз охиридаги н товушининг бекарорлиги, суз боши ва суз охирида ундошларнинг каторлашиб келмаслиги — морфологияда эса грамматик роднинг йуклиги, факат икки грамматик соннинг мавжудли™. узакни узини ишлатиш имкониятининг мавжудлиги, морфологиянинг агглютинатив — суффиксал характерда эканлиги (префиксларнинг йуклиги), предлогларнинг йуклиги(улар урнида кумакчилар ишлатилади) ва хоказо — синтаксис сохасида гаца,аги сузлар тартиби (иккинчи даражали булакларнинг бош булаклардан

олдин келиши), боFловчиларнинг деярли йуклиги ва нисбат олмошлари (относнтельние местоимение)нинг деярли мавжуд эмаслиги (Х,инд —Евроиа тилларидаги эргаш гапларга "квази гаплар" туFри келади, яъни феълнинг шакллари(харакат номи, равишдош, сифатдош билан) тугайдиган сузлар гурухи мос келади). Х,ар учала гурух учун умумий белги сифатида урин—жой келишигидаги да", локатив аффикс " —ки" ларни курсатиш мумкин. Кишилик олмошларида хам ухшашлик мавжуд. Юз йилдан ортикрок вахт ичида Олтой гипотезаси уз кучини саклаб турди. Компаративистик олтойшуносликнинт кульминацион нухтаси сифатида икки киёсий грамматиканииг яратилганлиги катта вокеадир (Рамстед ва Поппе асарлари). Икки муаллиф уз карашлари ва уларгача булган материални туплаб, умуман бу борада килинган ишлар хулосасини бердилар. Аммо бу киёсий грамматикаларнинг пайдо булиши билан тадкикотчиларнинг купчилиги томонидан Олтой гипотезаси илмий кимматга эга эмас, дегаи фикр айтилди, чунки бу асарлар ухшашликларни топиш ва бобо шаклларни кайта тиклашдаги услублар умуман туFри эмаслигини ойдинлаштирди. Сунгги йилларда компаративистик олтойшунослик билан бир каторда бошка йуналиш хам ривожланаяпти, у олтой тилларининг тарихий алокасини назарда тутиб, факат ухшашликларни эмас, фаркларни хам хисобга олади. Олтой —урал тилларида кузга ташланадиган асосий типологик белгилар куйидагичадир: 1 Фонетпк сатхда: сингармонизм (унлилар уЙFунлиги)нинг маажудлиги, ундош товушларнинг ассимиляцияга учраши конуниятининг амал килипга, суз уэагида жарангли ундошнинг катъийлиги, суз бошида битга ундош товушнинг келиши, семантик дифференцияга учраган сузларда сингармоник параллелизм учраши мумкинлиги, суз бирикмасидаги кесим суэга бош урFунинг тушиши кабилар. 2. Морфологик сатхда: суз... ва суз узгаришида кушимчалар агглютинацияга йул куйилишининг устунлиги ва баъзан узак морфеманинг фузияга йул куйиши, олд кутиимчалар вазифасида кумакчиларнинг кулланиши, аргиклларнинг учрамаслиги, грамматик род категориясининг мавжуд эмаслиги, эгалик категориясининг борлиги, чикиш келишигидаги конструкциясида киёслаш маъносининг ифодаланиши, бирлик ва куплик сонларда суз узгартирувчи кушимчаларининг нисбатан куплиги, бош келипшк ваэифасининг куплиги кабилар 3. Синтактик сатхда: сон билан ифодаланган аникловчиларда сонда мослашувнинг учрамаслиги, сурок маъносини ифодалашда юкламаларнинг катнашиши, эргаш гаплар урнида сифатдош ва равишдош оборотларининг кенг ишлатилиши, тушум келишигида ифодаланган объектнинг

мантилий ypFyra тортилиши, гап булаклари тартибининг нисбатан катъийлиги, аникловчи вазифасида келувчи сифат, сон ва олмошларнинг аниклашишга мувофик холда узгармаслиги ва бошкалар 4. Лексик сатхда: Туркий тиллар луFат таркибида умумий катламнинг мавжудлиги.бир буFинли сузларда муштараклик яккол намоён булиши,сиёсий - ижтимоий мухит таъсирида хукмрон тил лексикасининг узлашганлиги ва б. Олтой ва туркий тилларининг айрим гурухларидаги лексик фарклар бу тилнинг кейинги тараккиети натижаси хисобланади. Олтой тиллари луFавий бойлигида турк, муFул ва тунгус — маньжур тиллари учун умумий суэлар учрайди Туркий тилларнинг шаркий тармоFида хитой, санскрит, форс —араб лексикаси ва фин тили элементларининг учраши туркий тиллар лингвистик харитаси кенглигининг нишонасидир. Туркий тиллар тараккиётининг мутул даврида Сибирь ва Марказий Осиё тилларида муFулча сузларнинг узлаштирилганлиги олтой тиллари орасидаги тилларнинг луFат таркибини бойитишга хизмат килган, ХУ асргача булган муштарак туркий адабий - бадиий матнлэр тилини чукур урганиш иатижасида туркий тилларнинг умумтипологик хусусиятларини аник белгипаш, кейинги тил тараккиётидаги узгаришлар билан солиштириш, хозирги туркий тилларнинг турли сатхларида руй берган фаркли белгиларнинг сабабларини аникдаш мумкин булади.

ХУЛОСА

Х,озирги туркий тилларни киёсий аспектда урганиш, уларнинг турли тил сатхдаридаги мослиги даражасини белгилаш, замонавий ёндошувлар ва тадкик методлари асосидаги наэарий маълумотларни бойитиш, кариндош тилларнинг турли сохалардаги киёсий луFатларини яратиш такозо этипмокдаги, буларнинг барчаси туркийшунослик олдида турган масалаларни ойдинлаштиришга хизмат килади.

REFERENCES

1. Абдурахмонов F., Шукуров Ш. Узбек тилининг тарихий грамматикаси . Морфология ва синтаксис. —Т ., 1973

2. Гаджиева Н.З. Основнме пути развития синтактической структурм тюркских язмков. — М., 1973. 3. Закиев М. Синтактический строй татарской яэмка. — Казань, 1963.

4. Дмитриев Н.К. Строй турецкого язмка, —Л., 1939. 5. Б.А.Серебренников,Н.З.Гаджиева.Сравнительно — историческая грамматика тюркских язмков.-М., Наука, 1986.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.