Научная статья на тему 'СЎЗ ЯСАЛИШ ТАРИХИГА ДОИР МУНОСАБАТ'

СЎЗ ЯСАЛИШ ТАРИХИГА ДОИР МУНОСАБАТ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

535
103
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сўз ясалиши / аффиксатсия / композитсия / синтактик инверсия / лексик / фонетик сўз ясалиши / қисқартириш / қайта ѐъналтириш / префикс / word formation / affixation / composition / syntactic inversion / lexical / phonetic word formation / abbreviation / rederivation / prefix

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Галиевич Фазлиддин Шарипов, Моҳичеҳра Бектемир Қизи Алиқулова

Тилшуносликда сўз шаклланиши муаммоларига алоҳида эътибор Маҳмуд Кошгарий давридан бери бериб келинмоқда. Умуман олганда жаҳон тилшунослигида сўз ясалишининг шаклланиш ѐълларини аниқлаш, таснифлаш ва тавсифлаш каби масалалар бўйича ишлар олиб борилган. Бундан ташқари, туркий тиллар лингвистикасида туркий тилларда сўз ясалиши муаммоларига алоҳида эътибор қаратилган. Бундан ташқари, ўзбек тилшунослигида сўз ясалишининг моҳиятини очиб беришга қаратилган бир қатор тадқиқот ишлари мавжуд. Шу нуқтаи назардан таниқли ўзбек тилшуноси А.Ғуломовнинг сўз ясашга бағишланган асарлари ушбу муаммони ҳал қилишда асос бўлиб хизмат қилади ва А.Ғуломов ўз ишида А.Ҳожиев асарларининг ўзбек тилида сўз ясалиш ѐълларини синчковлик билан ўрганишда қўшган ҳиссасига мурожаат қилади. тил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Галиевич Фазлиддин Шарипов, Моҳичеҳра Бектемир Қизи Алиқулова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VIEWS ON THE WAYS OF WORD FORMATION

Special attention to the problems of word formation in linguistics has been paid since the times of Mahmud Koshgariy. In general in world linguistics works have been conducted on such problems of word formation as identifying, classifying and describing the ways of formation. In addition, in linguistics of Turkic languages special attention is paid to problems of word formation in Turkic languages. Moreover, there are number of research studies focused on revealing the essence of word formation in Uzbek linguistics. In this regards, well-known Uzbek linguist A.Gulamov’s works on word-formation serves as a baseline study in this problem and A.Gulamov in his work refers to the contribution of A.Hojiev’s works in scrutinizing the ways of word formation in Uzbek language

Текст научной работы на тему «СЎЗ ЯСАЛИШ ТАРИХИГА ДОИР МУНОСАБАТ»

СУЗ ЯСАЛИШ ТАРИХИГА ДОИР МУНОСАБАТ

Галиевич Фазлиддин Шарипов

Гулистон давлат университети доценти fazHddindpr@mail. ru

Мохдчехра Бектемир кизи Аликулова

Гулистон давлат университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Тилшуносликда суз шаклланиши муаммоларига алохида эътибор Махмуд Кошгарий давридан бери бериб келинмокда. Умуман олганда жахон тилшунослигида суз ясалишининг шаклланиш ёълларини аниклаш, таснифлаш ва тавсифлаш каби масалалар буйича ишлар олиб борилган. Бундан ташкари, туркий тиллар лингвистикасида туркий тилларда суз ясалиши муаммоларига алохида эътибор каратилган. Бундан ташкари, узбек тилшунослигида суз ясалишининг мохиятини очиб беришга каратилган бир катор тадкикот ишлари мавжуд. Шу нуктаи назардан таникли узбек тилшуноси А.Гуломовнинг суз ясашга багишланган асарлари ушбу муаммони хал килишда асос булиб хизмат килади ва А.Гуломов уз ишида А.Хржиев асарларининг узбек тилида суз ясалиш ёълларини синчковлик билан урганишда кушган хиссасига мурожаат килади. тил.

Калит сузлар: суз ясалиши, аффиксатсия, композитсия, синтактик инверсия, лексик, фонетик суз ясалиши, кискартириш, кайта ёъналтириш, префикс.

VIEWS ON THE WAYS OF WORD FORMATION ABSTRACT

Special attention to the problems of word formation in linguistics has been paid since the times of Mahmud Koshgariy. In general in world linguistics works have been conducted on such problems of word formation as identifying, classifying and describing the ways of formation. In addition, in linguistics of Turkic languages special attention is paid to problems of word formation in Turkic languages. Moreover, there are number of research studies focused on revealing the essence of word formation in Uzbek linguistics. In this regards, well-known Uzbek linguist

A.Gulamov's works on word-formation serves as a baseline study in this problem and A.Gulamov in his work refers to the contribution of A.Hojiev's works in scrutinizing the ways of word formation in Uzbek language.

Keywords: word formation, affixation, composition, syntactic inversion, lexical, phonetic word formation, abbreviation, rederivation, prefix.

КИРИШ

Тилшуносликда суз ясаш, тугрироги, ясалиш усулларини белгилаш борасидаги фикрлар, карашлар жуда турли-туман. Бирок шуни алохида таъкидлаш керакки, минг йиллик тарихи давомида суз ясалишга эътибор каратилган илк ишлардан бошлаб, то XX асрнинг охирларига кадар ва яратилган илмий тадкикотларда хам сузлар иккита фаол усулида ясалиши маълумдир. Бу деярли барча тилшунослар томонидан якдиллик билан кабул килинган. Лекин бошка холатлар кайд этилган уринларда хам дастлаб ана шу икки: аффиксация ва композиция-синтактик усулда суз ясалиши берилган.

Умуман олганда суз ясалиши хар бир даврда турлича талкин этилган. Академик А.Хржиевнинг "Узбек тили суз ясалиш тизими" укув кулланмасида узбек тилшунослигидан барча суз ясаш холатларининг тахлилини берибган булса, Р.Сайфуллаева ва бошкаларнинг 2009 хамда 2010 йилларда нашр этилган "Хрзирги узбек адабий тили" дарсиликларида суз ясалиш билан боглик ва фаркли жихатларига батафсил тухталган. Лекин маколамизда А.Гуломов ва унинг сафдошларининг суз ясалиши билан боглик карашларини келтириш билан кифояланамиз.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек илмий тилшунослигида суз ясалиши билан боглик илмий асарлар, жумладан, жахон, рус ва узбек тилшунослигининг грамматикасига оид илмий карашлар олинди. Бундан ташкари маколада тилшунос олим А.Гуломовнинг илмий тадкикотларидан, яъни суз ясалиши билан боглик мунозарали масалаларга ойдинлик киритганлиги тугрисидаги маълумотлар урин эгаллаган. Тадкикот мавзусини ёритишда таснифлаш, тавсифлаш, тарихий-киёсий тахлил усулларидан фойдаланилган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

XX асрнинг 40-йилларида А.Гуломовнинг «Узбек тилида суз ясаш йуллари хакида» 50 сахифали маколаси нашр этилади [5.Б 37-87]. Олим ушбу

ишида «Суз ясаш термини, дунё тилларида суз ясаш усулларининг бир канча хил булишига карамай, бизнинг онгимизда, одатда, аффикс оркали янги сузнинг муомалага кириши тушунилади, чунки хозирги тилларда энг куп кулланадиган, жуда сингиб кетган усулдир. Бирок маколанинг 32-бетида бундан бошка (аффикссиз) суз ясаш усуллари хам бордир»,- дейди. Олим агар аффикссиз бошка усуллар хам бордир, деганда, ёрдамчи суз сифатида суз ясашда иштирок этган воситаларни (кам, хуш, кил, бул, эт...) назарда тутган холда ушбу фикрни айтган булса хам, барибир, хаклидир. А.Гуломов ушбу маколасида [11. Б.22] уз карашларини кисман узгартириб, холатларни умумлаштириб, янгича ёндашиб, суз ясаш усулларини учтага бирлаштириб, грамматик суз ясаш, лексик-семантик суз ясаш ва фонетик суз ясаш тарзида ажратади. Албатта, олим шу уринда берилган жумлада "...узбек тилида суз ясаш воситалари хар хил булиб, уларнинг типлари шундай куринишларга эга: морфологик тип, лексик-семантик тип, морфологик-синтактик тип, фонетик тип" тарзидаги фикрни айтади. Куринадики, А.Гуломов ушбу фикрида, хакикатдан хам, айрим олимлар тугри таъкидлаганларидек, гуё "суз ясаш типи" ва "суз ясалиш йули" тушунчаларини кориштириб юборган, уларни эквивалента сифатида куллаган. Хдтто, тип маъносида «модел» сузини хам кулланганлиги кайд этилади. А.Гуломов, умуман олганда, суз ясаш типининг мохиятини тугри тушунган, яъни олим ясама сузларни узаро бирлаштирувчи маъно, бир томондан, бир типга оид ясама сузларнинг хаммасини уларнинг суз ясалиши асосларидан фарклашини хам, иккинчи томондан, суз ясалишининг шу типини бошка суз ясалиши типларидан фарклашини, учини томондан, бир типга оид хар бир ясама сузнинг маъноси гурухловчи маънога тенг булмаслигини хам билган. Шу билан бирга, суз ясалиш типининг умумийлик билан характерланишини хам, бунинг эса системага хос, системани белгиловчилардан хисобланишини хам билган. Бирок шу холатларни фарклаган олим, хакикатан хам, А.Хржиев курсатганидек, суз ясалиш типи ва суз ясаш йуллари, суз ясаш усуллари терминларини эквивалент сифатида куллагани хам фактдир. Олим суз ясалиш типи ва моделларини фарклаб, иккинчиси биринчисининг таркибида булишини тугри курсатган.

А.Гуломов XX аср урталарида суз ясаш усуллари терминини куллаб, бундай усулларни: морфологик, синтактик, лексик, семантик, фонетик усуллар тарзида белгилаган булса[4. Б.7], 70-йилларга келиб учта колипга келтиради[15. Б. 22].

Барча тилшунослар каби рус олимлари суз ясалиш усули тушунчаси

мохиятини тугри англаган холда умумлаштириб, иккита тарзида бир кадар умумлаштирган холда эса туртта тарзида белгилаганлар. Рус тилининг узига хос суз ясалиши тизими нуктаи назаридан бунинг канчалик тугри ва асосли эканлиги асосланади. 1980 йилда, Н.Ю.Шведова бош мухаррирлигида яратилган «Русская грамматика» (1-китоб) фундаментал ишида умумлаштирилган тарзда, асосан, иккита суз ясаш усули, 1970 йилда нашр этилган «Грамматика современного русского литературного языка» [17. Б.37-301] китобидаги суз ясалишга оид кисмида хам шундай ифодаланган. Факат кейинги китобда сон, олмош хамда экспрессивлик ифодаловчи юкламалар, таклид ва ундовлар, узгарувчан сузларнинг ажратилган шаклларига хос суз ясалиш структураси, шунингдек, суз ясалишида морфонологик ходисалар кушимча тарзида берилган булиб, рус тилида суз ясашнинг асосан икки усули кайд этилганлигига гувох буламиз. Н.М.Шанскийнинг «Очерки по русскому словообразованию» [16] монографиясида суз ясалишнинг аббревиация ва редеривация усулларини хам бирлаштирган холда туртта: лексик-семантик; морфолого-синтактик; лексик-синтактик ва морфологик усуллар алохида бобда берилган[16. Б.253]. Суз ясаш усулларини шу тарзида белгилаш Галкина-Федарук ва бошкалар томонидан тузилган «Современный русский язык» китобида хам кайд этилган.

Бошка туркий тиллардаги адабиётларда, жумладан, козок тилига оид «Современный Казахский язык» китобида суз ясалиши хар бир туркум доирасида берилиб, от, сифат, феъл ва равишларнинг ясалишида асосан аффиксация усули хамда суз кушиш усул борлиги кайд этилади. Бу китобнинг узида: «Аглютинатив тилларда суз ясалишининг аффиксация усули ягона усул эмас. Козок тилида янги сузлар турли хил усуллар билан, жумладан, лексик-грамматик усул (суз кушиш, иккилантириш, такрорлаш кабилар) билан хам ясалиши мумкинлиги катъий таъкидланган булиб, узак, негиз, узак морфема тушунчалари ва уларнинг мохияти, шунингдек, аффиксларнинг, асосан узакдан кейин кушилиши кайд этилади.

1975 йилда нашр этилган «Хакас тили грамматикаси»да [3. Б. 52] суз ясашининг морфологик, синтактик, лексик (лексик-синтактик) усуллари кайд этилган. Морфологик усулнинг энг унумли усул эканлиги, лексик усул изохланар экан, бунда, суз маъносида туб узгариш хосил булиб, сузнинг иккита сузга ажралиб кетиши назарда тутилган. Худди шу тарзда Озарбайжон, Коракалпок ва бошка туркий тиллардаги суз ясашининг аффиксация ва композиция усуллари кайд этилиб, лексик ёки лексик -

семантик каби бошка усуллар хам мавжудлиги курсатиб утилади. Шуниси характерлики, кайд этилган адабиётларга эътибор каратилса, курсатилган усуллар каторида факат фонетик усулда суз ясалиши асосан А.Гуломовнинг шу масалага багишланган ишларидагина кузатилади. Рус тилига оид адабиётларда хам, туркий тилларга оид адабиётларда хам бошка олимлар томонидан бу усул кайд этилмайди. Демак, А.Гуломов узбек тилида тарихан, суз ясалишининг шундай усули мавжуд булганлигига эътибор каратади ва узбек тилининг узига хос фонетик материаллари асосида, ясалишнинг конуниятларини тугри белгилагани холда, бу усулда куплаб сузлар ясалганлигини (тил тарихида) асослаб берган, дейиш мумкин. Албатта, бу усулда суз ясалиши (олим кузда тутган тарзда) хозирги кунда кузатилмайди хамда уз фаоллигини йукотган. А.Гуломов фонетик усулда суз ясалишининг биринчи куриниши булган ички узгаришлар асосида суз ясалишига куп маротаба мурожаат килади ва бунинг конуниятларини хам белгилаб беради[8]. Бу эса олимнинг хак эканлигига кишини ишонтиради. Кейинги этимологик кузатишлар хам куз-кур, кун-тун, дада-ада-ота; ога-тога, кул-кил, кел-кет, олд-орт, ост-уст, ака-ука, ота-она, тош-теш, катик-каттик, тугри-угри, сол-ол, буз-туз, суз-сиз, бос-ос, хирр-ир, югур-йур, сугур-сур, арт-арч, ёй-ёз каби яна бошка жуфтликларнинг шу усулда ясалганлигини курсатади (дам-дим каби кулланишлар хам мавжуд). Бу масала хали жиддий тадкикотларни талаб этади, албатта. Лекин, А. Fуломовнинг бу усулга алохида эътибор каратганлигини ва бу холат узбек тилининг этимологик лугатларини тузишда назарий асослардан бири булганлигини хамда келгусидаги яна куп тадкикотларга манба булиш мумкинлигини таъкидлаймиз. Узбек тилшунослигида «соддалашиш» ходисасига багишланган кейинги бир ишда хам юкоридаги каби жуфтликларда фонетик воситалар янги сузларнинг ясалишида мухим ахамият касб этганлиги кайд этиб утилади [10].

Гап шундаки, А^уломовнинг морфонология ва суз ясалишига доир ишларида, шунингдек «Феъл» китобида, ^оп-йоп, бос, бот-бол-болта-боскон; суз-йуз; йор-йир-жир-жар (йара), буз-бур-буш; тим-том-дом; кур-гур;кез-кес-кеч ва хоказо жуда куп бир-биридан ясалган, бир-бирига товуш жуфтликлари (фоностома) жихатидан хамда маъно алокадорлигига кура богланувчи бирликлар борки, улар 3 -4 та эмас, яхлит системани ташкил этади. Уларнинг бир-биридан ясалганлигини белгиловчи конуниятлари хам мавжуд. Жумладан, карама-карши, якин тушунчаларни ифодаловчи сузлар, от-феъл

жуфтлиги, от-феъл-сифат жуфтлиги каби алохида конуниятлар асосида юзага келганлиги ишончлидир. Фонетик узгариш асосида фаркланиш тарзида янги сузлар хосил булиши масаласи А.Гуломов томонидан жиддий тадкик этилган булиб, шу усулда суз ясалиши мавжуд булганлиги асослаб берилган. Бизнингча, узбек тилига хос, одатда, бир бугинли, икки товуши бир хил булган туб сузларни, жиддий тадкик этилса олимнинг фикрлари тугри эканлиги янада равшанлашди, узининг аник исботини топади. Масалан, йоп ва коп сузлари «бекитмок» семаси билан бирлашади; суз-йуз узиш «бирор нарса сатхи оркали «утиш» семаси билан, буз-бур сузлари «хом», «ишлов берилмаган», «ок» семалари билан, тим-том сузлари «усти бекилган жой» (тимнинг тагида) семаси билан, йор-йир жуфтлиги «ажратиш» семаси билан билан бирлашади. Куринадики, бари бир, кандайдир фонетик ходиса содир булган: кун-тун жуфтлигида олдинги товуш алмаштирилган ва хоказо. Буларнинг барчасида ана шундай фонетик узгариш асосида, дейлик кейин фаркланиш руй бериб янги бир лугавий бирлик юзага келган. Узбек тили материаллари тарихда шу усулда янги сузлар ясалганлигини тугрисида маълумот беради.

XX аср охири XXI аср бошларида узбек тилшунослигида суз ясалишининг асосан битта усули мавжудлиги тугрисида маълумотлар бор, лекин барча тилшуносликларда аксарият олимларнинг чикишларида композиция усулида суз ясалиши йуклиги кайд этила бошланди [13]. Академик А.Хржиев узининг 1989 йили нашр этган «Узбек тили суз ясалиши» кулланмасида композиция усулини курсатиб беради. Олим аббревиация, лексик-семантик, фонетик, синтактик-лексик усулларни алохида усуллар тарзида кайд этмасликни баён килган хамда аббревиация усулини суз ясалиши усули сифатида карамаслик хакидаги фикрлари яхши асосланган. Суз ясаш муаммолари, жумладан, суз ясаш усуллари борасида узига хос тарзда мукаммал фикрлар айтган, уз карашларини билдирган. Олим 80-йилларда композиция усули асосий усуллардан бири эканини тан олган эди. Бирок тил системасига янгича ёндашувлар, янги кузатишлар асосида уз фикрини узгартирди. «Узбек тили суз ясалиши тизими» кулланмасида композиция усулида суз ясалишини алохида усул сифатида карамаслик кераклигини таъкидлаб 3 пунктдан иборат хулоса беради[13. Б. 16-17]. Албатта, хозирги кунгача хам, хозир хам кушма суз деб аталиб келинган ва от+сифат, сон+от, феъл+от, таклидий суз+от, от+сифат, от+сифатдош, от+от типида ясалган бирликлар «суз ясалиш усули билан хосил булган сузлар

хисобланмайди деб таъкидлаган[14]. "Бинобарин, улар суз ясалиши тизими объектига кирмайди, таркибида бирдан ортик лугавий маъноли кисмнинг борлиги «кушма суз»лик белгиси, композиция усули билан ясалганлик белгиси була олмайди" каби фикрларнинг тугри ёки тугри эмаслиги мунозаралидир. Буларнинг хар бири аввало атрофлича асосланиши керак. Жумладан, кушма сузлар деб аталиб келинаётган янги лугавий бирликларни тан олмаслик мумкин эмас, чунки лугат, грамматикаларда хам кайд этилган. Лекин уларни кушма сузлар деб аташ керакми ёки соддалашиш жараёни содир булганлиги ва бир тушунчани ифодаловчи бирликка айланганини хисобга олиб содда сузлар деб аташ керакми? Соддалашиш жараёни, иккита сузнинг оддий бирикиши кушма сузни - шундай лугавий бирликни юзага келтира оладими? Каби саволларга жавоб топишга хам харакатлар килинган.

А.Гуломов хам бу борада фикр юритиб, суз бирикмалари турли хил узгаришлардан кейин - шу йусинда, бирикмалигини йукотиб бир тушунчани ифодалайдиган лугавий бирликка - кушма сузга айланишини айтади ва хатто, тан олинган аффиксация усулида суз ясалиши хам биринчи куринишдаги суз ясалиш усулининг янада соддалашишидан хосил булганлигини таъкидлайди: «Тарихий жихатдан караганимизда, аффиксация йули композициядан тугилган: узак+узак-узак+аффикс: аффикслар аслида мустакил сузлардан келиб чиккан: ошхона, халкобод, барибир[10. Б.24-25] деган фикр бизга маълум ёки проф.Ё.Тожиев узининг «Узбек тилида кушма сузларнинг ясалишига доир маколасида[6] «Кушма сузлар, хакикатан хам, икки сузнинг оддий кушилувчидан ясалмайди, улар, одатда, суз бирикмаларининг фонетик, грамматик ва семантик узгаришлари натижасида узаро сингишиб кетиб яхлитлашишидан, улар орасидаги синтактик муносабатнинг йуколишидан, лексикализациялаш асосида юзага келади, бу композиция усули тарзида шартли белгиланиши мумкин. Кушма сузнинг хосил булиши оддий суз кушилиши усулида хосил булмайди», деган фикрни айтади ва буни асослаб беради. Бундан факат усулнинг номинигина аниклаш кераклиги ойдинлашади. Хдмма кушма сузлар шу тахлит суз бирикмаларининг уч жихатдан узгариши ва соддалашишнинг юзага келиши билан хосил булади, баъзи тарихан узгаришлар хисобга олинмаса, ясама кушма сузларда маъно улар таркибидаги компонетлари маъноларидан ташкил топади, ана шу компонентлар оркали унинг ясалма эканлиги мотивланади: белнинг боги-белбог, томнинг оркаси - томорка, ерда усадиган ёнгок - ерёнгок ва хоказолар. Кушма суз таркибида иккита узбек тилига оид, хозир ажратиб олса

буладиган, мустакил холда кулланиб, маъно англатадиган бирликнинг мавжудлиги уларнинг ясалишини мотивлайди. Улардан бири булмаса, ясалмалик уз кимматини йукотади.

Профессор Ё.Тожиев бирикма таркибида фонетик узгариш, грамматик узгариш - караткичли бирикмаларда караткич шаклининг ёки эгалик шаклининг тушиб колиши, хар иккаласининг тушиб колиши, синтактик алоканинг, яъни караткич-карашлилик муносабатининг йуколиши; сифатловчили бирикмаларда сифатловчи-сифатланмишликнинг йуколиши; эга-кесим муносабатидаги бирикмаларда эга-кесимлик муносабатининг йуколиши: кумбосди, туячукди, бурибосар, отчопар, келин тушди охангнинг узгариши; семантик узгариш - маънолар коришиб, сингишиб кетиши, бир тушунчани ифодалаш холига келиши каби ана шу уч узгариш булмаса, бирикма кушма сузга айланмаслигини курсатади (сув+тупрок-улар сингишиб, коришиб кетишидан бир тушунча ифодаловчи лой сузи вужудга келгани каби). Демак, кушма суз тилда бор булса, унинг мавжудлиги тан олинган булса, у хакикатан хам, тилда мавжуд бирликлар воситасида- шулар асосида хосил булган булса, лугатларда кайд этилса ва лугавий бирлик саналса, куринадики, у - янги суз, айнан, янги ясалган, янги хосил килинган суз -лугавий бирликдир. Албатта, у аффиксация усулидаги ясалган эмас, унинг ясалиши бошка усулда, яъни суз бирикмасининг юкорида айтилган уч узгариши асосида бирикмаликдан чикиши, таркибидаги компонентларнинг бир-бирига сингишиши усулида ясалган. Унга аффиксация усулидаги ясалиш холатини татбик этиб булмайди. Кушма сузнинг мотивланиши хам, таркибий кисмларининг хусусиятлари хам бошкачадир. А.Гуломов кушма сузларга ана шу жихатларидан келиб чикиб, узига хос ясалиш усули борлигини хисобга олиб ёндашган. Шунга кура, буни алохида усул сифатида белгилаган. Туркий тилшуносликнинг минг йиллик тарихи давомида хам олимлар шу ва шунга ухшаш яна куп жихатларни эътиборга олиб бу усулда янги бирлик вужудга келишини кайд этишган.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан келиб чикиб шуни айтиш мумкинки, олимнинг XX асрнинг 70 йилларида суз ясалишига хам тарихан, хам замонавийлик нуктаи назаридан ёндашган холда узбек тилида суз ясалишининг учта усулини курсатиши, «...улар ичида хозирги кунда аффиксация ва композиция усуллари етакчилик килиши, фонетик усул эса уз фаоллигини деярли

йукотган», деган фикри хамон уз кучини йукотган эмас.

-биринчидан, ривожланган тилшуносликларнинг барчасида хали хеч ким композиция усулида суз ясалиши мавжуд эканлигини асосли тарзда инкор этмаган (уни синтактик, лексик-синтактик, семантик-синтактик усуллар тарзида номлаганлар борлиги маълум), рад эта олган эмас;

-иккинчидан, хали туркий тилшуносликда, хатто, опке типидаги бирликларни префиксация усулида суз ясалишга киритиб, туркий тилларда хам префиксация бор-префикслар мавжуддир-деб олимлар изохлаган[1;2;7] ва А.Гуломов кайд этган фонетик усулда суз ясалишини асосли тарзда бекор кила олган эмаслар. Бирок бу усулнинг, хакикатан хам, тил тарихида мавжуд булганлигини куллаб-кувватловчи, буни атрофлича урганишга даъват этувчи, фактларга асосланган холда, бу усулни тан олувчилар бор.

Мазкур холатлар А^уломов тадкикотларининг узбек тили фактларига тула асосланганлиги, чукур тахлиллар асосида хулосаланганлиги, тилшунослик тараккиёти учун назарий манба булганлигини яна бир бор тасдиклайди.

REFERENCES

I.Sharipov F.G. Attitude to the piural affix in Uzbek language // Buxoro davlat universiteti Ilmiy axboroti. -Бухоро. 2021. №1. -Б.50-64.

2.Азимов П. Префикасация в туркменском языке. -Ашхабад, 1947.

3.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. -Москва, 1952.

4.Гуламов А. Узбек тилида тарихий суз ясалиш масалалари: Фил.фан.док. дисс. Автореферат. -Тошкент, 1955.

5.Гуломов А. Узбек тилида суз ясаш йуллари хакида. -Тошкент, 1949.

6.Тожиев Ё. Узбек тилида кушма сузларнинг ясалишига доир // Узбек тилшунослигининг долзарб масалалари. -Тошкент: УзМУ илмий ишлари туплами, 2009.

7.Поцелуевский А.П. Происхождение в личных и указательных местоимений. -Ашхабад, 1947.

8.Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг этимологик лугати. -Тошкент: Университет, 2000.

9.Тожиев Ё. Узбек тили морфемикаси, Тошкент, 1992.

10. Узбек тили грамматикаси. -Тошкент: Фан, 1975. №1.

II.Узбек тилининг илмий грамматикаси. -Тошкент: Фан, 1975.

12. Усмонова М.К. Узбек тилида соддалашиш: (ясама суз ва сузшакллар

мисолида) фил. фан. ном. Диссертацияси. -Тошкент, 2012.

13. Хржиев А. Узбек тили суз ясалиши. -Тошкент: Укитувчи, 1989.

14. Хржиев А. Узбек тилида кушма, жуфт ва такрорий сузлар. -Тошкент, 1963.

15. Хожиев А. Узбек тили суз ясалиши тизими. -Тошкент: Укитувчи, 2007.

16. Шанский Н.А. Очерки по русскому словообразованию.-Москва: МГУ, 1968.

17.Шведова. Грамматика современного русского литературного языка. -Москва: Наука, 1970.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.