Научная статья на тему 'МОРФОЛОГИК ҲОДИСАЛАРДА ЛИСОН ВА НУТҚ ДИХОТОМИЯСИ, СЎЗ ТУРКУМЛАРИ ВА ГРАММАТИК КАТЕГОРИЯЛАР ТАСНИФИ'

МОРФОЛОГИК ҲОДИСАЛАРДА ЛИСОН ВА НУТҚ ДИХОТОМИЯСИ, СЎЗ ТУРКУМЛАРИ ВА ГРАММАТИК КАТЕГОРИЯЛАР ТАСНИФИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

817
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
формал / формал-функционал / систем / систем-структур / субстанциаль / лисон / нутқ тил / тил бирликлар / ѐндаш маъно / ҳамроҳ маъно / сўз / сўзшакл / семантик / морфологик / синтактик / гап / сўз бирикмаси / formal / formal-functional / system / system-structural / substantial / lexical / speech language / language units / approximate meaning / concomitant meaning / word / phrase / semantic / morphological / syntactic / sentence / phrase

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Фазлиддин Галиевич Шарипов

Мақолада ўзбек тилшуносликнинг энг мураккаб сатҳларига алоқадор ва ечимини кутаѐтган, назарий асосланиши долзарб бўлган, назарий тилшуносликнинг ҳолатини белгилаб берувчи тадқиқотлар тўхталиб ўтган. Бунда профессор Р.Сайфуллаеванинг тилнинг ўзига хос – фонетик, лексик, грамматик структуранинг яхлит ўрганилганлигига, Б.Менглиевнинг лисон, нутқ, тил муносабатларини таҳлил қилинганлиги, М.Ў.Мирзақулов эса ўзбек тили морфемикасини систем-структур нуқтаи назардан дастлабки илмий-тадқиқот тажрибаларини, Ш.М.Искандарованинг ўзбек тили лексик системаси яхлит ҳолда “мазмундан шаклга” тамойили, шахс архисемаси орқали бирлашган лексемаларнинг майдонларга бирлашиш каби ўзбек тилшунослигидан ечимини кутаѐтган муаммоларни атрофлича ѐритиб берилади. Х.З.Хайруллаев, Ж.Ё.Ибрагимов ва А.Б.Пардаевларнинг тилга система сифатида ѐндашиш бўйича олиб борган илмий тадқиқотлари ҳам кўриб ўтилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUISTIC AND SPEECH DICHOTOMY IN MORPHOLOGICAL PHENOMENA, CLASSIFICATION OF WORD COMBINATIONS AND GRAMMATICAL CATEGORIES

The article deals with the research related to the most complex levels of Uzbek linguistics and waiting for their solution, the theoretical justification of which is relevant, determining the state of theoretical linguistics. At the same time, the problems awaiting solutions in Uzbek linguistics will be covered in detail, such as Professor R. Sayfullayeva's holistic study of the specifics of the language-phonetic, lexical, grammatical structure, B. Mengliev's analysis of linguistic, speech, and language relations, and M.U. Mirzakulov's first research experiments in the morphemics of the Uzbek language from a systemstructural point of view, S.M. Iskandarova's principle of” from content to form " of the lexical system of the Uzbek language, the unification of lexemes United through personal archetypy, in the fields. The scientific research of Kh. . Khairullaev, J.Y. Ibragimov, and A.B. Pardaev on the systematic approach to language is also considered.

Текст научной работы на тему «МОРФОЛОГИК ҲОДИСАЛАРДА ЛИСОН ВА НУТҚ ДИХОТОМИЯСИ, СЎЗ ТУРКУМЛАРИ ВА ГРАММАТИК КАТЕГОРИЯЛАР ТАСНИФИ»

МОРФОЛОГИК ХОДИСАЛАРДА ЛИСОН ВА НУТ^ ДИХОТОМИЯСИ, СУЗ ТУРКУМЛАРИ ВА ГРАММАТИК КАТЕГОРИЯЛАР ТАСНИФИ

Фазлиддин Галиевич Шарипов

Гулистон давлат университети доцент fazliddindpr@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Мацолада узбек тилшуносликнинг энг мураккаб сатхларига алоцадор ва ечимини кутаётган, назарий асосланиши долзарб булган, назарий тилшуносликнинг холатини белгилаб берувчи тадцицотлар тухталиб утган. Бунда профессор Р.Сайфуллаеванинг тилнинг узига хос - фонетик, лексик, грамматик структуранинг яхлит урганилганлигига, Б.Менглиевнинг лисон, нутц, тил муносабатларини тахлил цилинганлиги, М.У.Мирзацулов эса узбек тили морфемикасини систем-структур нуцтаи назардан дастлабки илмий-тадцицот тажрибаларини, Ш.М.Искандарованинг узбек тили лексик системаси яхлит холда "мазмундан шаклга" тамойили, шахс архисемаси орцали бирлашган лексемаларнинг майдонларга бирлашиш каби узбек тилшунослигидан ечимини кутаётган муаммоларни атрофлича ёритиб берилади. Х.З.Хайруллаев, Ж.Ё.Ибрагимов ва А.Б.Пардаевларнинг тилга система сифатида ёндашиш буйича олиб борган илмий тадцицотлари хам куриб утилади.

Калит сузлар: формал, формал-функционал, систем, систем-структур, субстанциаль, лисон, нутц тил, тил бирликлар, ёндаш маъно, хамрох маъно, суз, сузшакл, семантик, морфологик, синтактик, гап, суз бирикмаси.

LINGUISTIC AND SPEECH DICHOTOMY IN MORPHOLOGICAL

PHENOMENA, CLASSIFICATION OF WORD COMBINATIONS AND

GRAMMATICAL CATEGORIES

ABSTRACT

The article deals with the research related to the most complex levels of Uzbek linguistics and waiting for their solution, the theoretical justification of which is relevant, determining the state of theoretical linguistics. At the same time, the problems awaiting solutions in Uzbek linguistics will be covered in detail, such as Professor R. Sayfullayeva's holistic study of the specifics of the language-phonetic, lexical, grammatical structure, B. Mengliev's analysis of linguistic, speech, and language relations, and M.U. Mirzakulov's first research experiments in the morphemics of the Uzbek language from a system-structural point of view, S.M. Iskandarova's principle of' from content to form " of the lexical system of the Uzbek language, the unification of lexemes United through personal archetypy, in the fields. The scientific research of Kh. . Khairullaev, J.Y. Ibragimov, and

A.B. Pardaev on the systematic approach to language is also considered.

Keywords: formal, formal-functional, system, system-structural, substantial, lexical, speech language, language units, approximate meaning, concomitant meaning, word, phrase, semantic, morphological, syntactic, sentence, phrase.

КИРИШ

Умуман олганда, тил-система сифатида кадимдаёк идрок этилган, унга Аристотель хам, Форобий, Беруний, Ибн Сино, МДошгарий, Замахшарий хам, йирик тилшунос Сибавайхий хам, деярли барча тилшунослар хам система сифатида ёндашган. Унинг таркибий кисмлари хам алохида системалардан иборат булади. Шундай экан, идрок этиладики, тилни яхлит холда системавий урганиш билан унинг алохида сатхларини система сифатида урганиш хам бир-биридан фарк килади. Тилшунослик фани системани, яъни унинг системаларини урганар экан, бундан тилнинг бирорта сатхи мустасно булмайди. Бирок тилнинг у ёки бу сатхини алохида система сифатида дастлабки урганилиш даврларга кура ёки эътиборнинг куп-кам каратилганлигига, урганилганлик даражасига хамда бошка жихатлардан фарк килиши мумкин. Жумладан, купчилик олимларнинг эътирофича, лексик сатх тилнинг марказида туради. Шунга кура, лексикани тадкик этиш нисбатан анча илгари бошланган, деган фикрлар юради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тилшунослик тарихига оид ишлардан хам маълум буладики, бу гапда, албатта, жон бор. Бунга амин булиш учун В.А.Звегиндевнинг «История языкозания XIX-XX веков в очерках и извлечениях» асари[1] билан танишишнинг узи кифоя килади. Бирок шуни хам айтиш керакки, бу китобнинг аввалги сахифаларида хинд ва грек тилшунослиги тарихи борасидаги уринларда тилнинг фонетика ва грамматика сатхларини урганишнинг олдинрок бошланганлиги, айникса, энг аввал гап урганилганлиги хакида хам фикрлар билдириладики, бу лексик сатхни урганишга эътибор, хакикатан хам, илгари бошланган деган фикрни тула кувватламайди. Х,ар холда лексик сатхни системавий урганиш билан лексик сатхни компонент тахлил усулида урганиш бир-бирига тенг эмас. Демак, тилни, унинг сатхларини система сифатида урганиш билан, маълум тадкик усулларини (компонент тахлил, парчалаб туриб тахлил килиш, эзгилаб тахлил килиш, майда гурухларга бирлаштириб туриб тахлил этиш - номларини аник ажратиб олишнинг узи хам муаммоли: баъзан «формал», «формал-функционал», «систем», «систем-структур», «субстанциаль» каби терминлар билан аталиб кетилаверган) аралаштириб куллаш хам кузатилади. Бу хакдаги фикрлар XXI асрнинг бошларида «Узбек тили ва адабиёти» журналининг «Тилшуносликнинг долзарб муаммолари» рукнида берилган академик А.Хржиев ва профессор Ё.Тожиевларнинг маколаларида ёритиб берилган.

Тадцицотнинг объекти сифатида морфологик ходисаларда лисон ва нутц дихотомияси, суз туркумлари ва грамматик категориялар таснифи билан боглиц илмий асарлар тахлилга тортилди. Бундан ташцари мацолада жахон тилшунос олимларининг илмий тадцицотларидан, яъни лисон ва нутц билан боглиц мунозарали масалаларга ойдинлик киритганлиги тугрисидаги маълумотлар урин эгаллаган. Тадцицот мавзусини ёритишда тарихий-циёсий ва функционал тахлил усулларидан фойдаланилган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбек тилшунослигининг 90-йилларидан кейинги холати олдинги давр ютуцларидан бахраманд булган холда, унинг узвий давоми, шаклланиб булган босцичи сифатида бахоланиши мумкин. XX асрнинг 90-йилларидаги тилшуносликда хам, XXI аср бошларидаги тилшуносликда хам, уз илмий фаолиятларини XX асрнинг, хусусан 40-80-йиллари тилшунослигини пухта урганиб чициб, илмий фаолиятларини 60-70-йиллардан бошлаган етакчи тилшуносларнинг, купчилиги истицлол даври тилшунослигида хам етакчилик цилмоцдалар.

Истицлол даврида узбек тилшунослигининг олдинги авлод вакиллари ва улар цаторини тулдирган кейинги авлод вакиллари илмий тилшунослигининг тулиц шаклланишини таъминлашда катта хиссаси бор. Бу даври узбек тилшуносликнинг энг мураккаб сатхларига алоцадор ва ечимини кутаётган, назарий асосланиши долзарб булган, назарий тилшуносликнинг холатини белгилаб берувчи тадцицотлар сирасига М.Миртожиевнинг «Узбек тили семасиологияси» (2010), А.Хржиевнинг «Узбек тили морфологияси, морфемикаси ва суз ясалишининг назарий масалалари» (2010), А.Нурмоновнинг «Структур тилшунослик илдизлари ва йуналишлари» (2006), Ш.Сафаровнинг «Когнитив тилшунослик» (2006) ва «Прагмалингвистика» (2008), Р.Расуловнинг «Умумий тилшунослик» (2005) каби илмий асарлар киради.

Азим Хржиевнинг 2010 йил нашр цилинган "Узбек тили морфологияси, морфемикаси ва суз ясалишининг назарий масалалари" монографиясида лисон ва нутц масаласига жиддий эътибор царатган. Олим тил бирлигининг мохиятини тугри белгилашида, аввало, унинг лисон ва нутцца муносабатини - лисоний ва нутций бирлик булишини аниц белгилаш талаб этилишини таъкидлайди. Чунки узбек тили системаларининг шаклланиш билан боглиц назарий муаммоларга жиддий эътибор царатилиши орцали лисон ва нутцни аниц фарцлаш, хар бирининг мохиятини аниц белгилаш биринчи навбатдаги вазифа деб царалишни таъкидлайди. Олимнинг таъкидлашича, лисон ва нутц масаласини узбек тилшунослигида эътибор царатишда икки хил мухим камчиликка йул цуйилганлигини айтади:

а)лисон ва нутц масаласида узга тилшуносликда мавжуд булган фикрлардан тула ва уринли фойдаланмаганлиги;

б)лисон ва нутц масаласида бевосита узбек материаллари асосида иш

курилмаганлигидир.

Чунки бу икки холат масалани ижобий хал килишга тускинлик килиш хамда бошка тилшуносликдан олинган фикрларни узбек тили материаллари тасдикламаслигини алохида уктириб утади.

Олим 1995 йилда Х,.Неъматов ва Р.Расуловлар томонидан нашр килинган "Узбек тили систем лексикологияси асослари" китобининг 7-бетидаги нуткка берилган таъриф "жуда мавхум, тамтарокли гаплардан иборат булиб, тил билан нуткнинг мохияти, хар бирининг узига хос хусусияти хакида аник тасаввур бермайди" - деб келтирган[9.Б.6].

А.Хржиев яна бир, яъни Ш.Рахматуллаевнинг "Тил курилишнинг асосий бирликлари" китобидаги маълумотларга диккатини каратади. Унинг 12-13-сахифасидаги тилга берилган таърифда, дастлаб, лисон ва нуткни фарклаш лозимлигини айтиб, булар буйича хулосаларини келтиради. Лисоний бирлик, нуткий бирлик ходисаларига ойдинлик киритганини таъкидлаб, "лекин, барибир, лисон билан нутк хакида аник тасаввур бермайди" - деб фикр билдиради[9.Б.6].

Олим юкоридаги икки ишда лисоннинг асосий хусусиятлари куйидагича деб белгилайди: а) бевосита кузатишда берилмаганлик; б) киши миясининг тил хотираси марказида мавжуд бирликлардан уларнинг узаро муносабати хакидаги тасаввурлардан ва улардан фойдаланиш коидаларидан иборат тайёр бойлик эканлиги[9.Б.7].

Китобнинг 7-8-сахифасида лисонга, лисоний бирликлар бериладиган таърифларга эътирози йуклигини билдириб, лекин "тил бирликларнинг узаро бирикиши хакидаги коидалар" ва "узаро муносабат хакидаги тасаввурлар" лисоний бирлик хисобланмаслиги, улар нутк хосил булиш жараёнида хам нутк бирлигига айланмаслигини айтади. Бунга мисол сифатида "теримчиларни" сузни келтиради: теримчиларни сузида уч унли фонема (а, э, и), бир туб суз (тер), икки ясама суз (терим, теримчи) вокеланади, хар бир ясама сузда суз ясовчи бирлик(-им, -чи), шунингдек, шакл ясовчи икки тил бирлиги (-лар, -ни) вокеланади хамда суз ясалиши ва шакл ясаш коидаларига амал килади, яъни ясама суз ва суз шакллари маълум коидалари асосида хосил килинади. Яхлит килиб айтганда, "намоён булиш" тула ифодасини топади. Лекин бирон бир нутк ходисаси юз бергани йук, яъни айтилган лисоний бирликларнинг бирортаси нутк бирлигига айлангани йук" деб фикр билдирган.

Бундан шундай хулосага келинадики, лисоний ва нуткий бирликларни белгилашда ва бир-биридан фарклаши хам лисон билан нуткнинг шу асосий хусусияти асосланиш керак булишини, яъни лисоний бирлик лисонга мансуб булиб, унинг нуткка алокаси йуклигини айтади[9.Б.8]. Нутк бирлиги эса факат нуткда мавжуд булиши, нутксиз нутк бирлиги булиши мумкин эмас деб, лисоний бирликлар нуткдан ташкарида хам амал килинишини катъий таъкидлайди. Ва теримчиларни

сузи таркибидаги тер сузи, суз ясовчи, суз шаклини ясовчи -им, -чи, -лар, -ни морфемалари лисоний бирлик, улар уз вазифалари билан суз ясаш, суз шаклини ясаш учун хизмат цилиш айтилиб, бирортаси нутц бирлиги хисобланмаслигини келтирган. "Теримчиларга мукофотлар топширилди" - гапидаги теримчиларга суз шакли гап булаги вазифасини бажаради ва нутц бирлиги хисобланиши, лекин таркибидаги фонема, морфема, хаттоки, "тер" цисми нутц бирлиги була олмаслиги асослаб берилган.

Китобнинг 9-сахифасидан 17-сахифасигача тил бирлиги, тил цурилиши, тил сатхи, тузилиши, тил системаси терминлари хацида суз боради. Бу терминларнинг узбек тилшунослигида кенг цулланилаётганлиги, лекин бу терминлар ифодалайдиган тушунчалар мохияти, булар тил ходисасини ифодалай олиш-олмаслиги масаласида аниц бир фикрга келинмаганлиги айтилиб, бу холат тил системаси билан боглиц энг мухим ходисаларнинг мохиятини ёритишида узига хос салбий оцибатларга олиб келиши изохланган. Мисол учун тил бирликларининг турлари: фонологик бирлик, лексик бирлик, морфологик бирлик булиб, тил цурилиши бирлиги, морфологик сатх бирлиги каби бирикмалардаги "тил цурилиши" бирлиги термин талабга жавоб бермаслиги, унинг таркибидаги "тил цурилиши" бирикмаси, бу бирикма таркибидаги "цурилиш" сузи ходисанинг (лингвистик тушунчанинг) мохиятини аницлаштириш учун хизмат цилмайди дейилган. Бунга сабаб булган ходиса сифатида бошца туркий тилларда цулланилган терим узбек тилида цулланиш хам сабаб булган деб курсатади.

Шу уринда система ва структура ходисаларига хам алохида ургу берилган. А.Нурмановнинг системага берган таърифига цонициш хосил цилмаган холда "системанинг асосий мухим хусусияти бир хил цийматга эга булган тил бирликларнинг муайян белги асосида бирлашувидан ташкил топган бутунлик булиши" деб таърифлайди[9.Б.15]. "Структура" сузига таъриф берар экан, аввало, системадан фарцли эканлиги, яъни тил бирликларининг сатхланишида аницроц тасаввур этиш мумкинлигини, яъни тил сатхлари йигиндиси тил бирликларидан ташкил топганлигини айтади. Бунда тил бирликлари билан боглиц ходисалар, яъни тил бирликларининг узаро муносабати асосида юз берадиган ходисалар, масалан, тузилмалар, парадигмалар назарда тутилмаслигини тушунилади. Шунинг учун хам муайян тил системасига мансуб тил бирликлари билан боглиц ходисаларга нисбатан тузилиш, тузилма (структура) сузлари цулланилмаслигини "эгалик шакллари" мисолида келтиради. Бундан ташцари "тил цурилиш" терминнинг изохли лугатларда учрамаслиги, узбек тили материаллари асосида ёндашилса, "цурилиш" ходисаси йуцлиги таъкидланади.

Китобнинг "Тил бирликларининг таснифи" цисмида "тасниф" сузининг лугавий маъноси, цулланиши жихатларни тахлилга тортиб, бевосита суз туркумларнинг номланиши эътибор царатади. Бунда хар цандай тасниф муайян белги, нуцтаи назар асосида амалга оширилиши асосий вазифа эканлиги билдирилади.

Масалан, сузларни мустацил ва мустацил булмаган сузларга ажратишида, лугавий маъно эгалиги ва эга эмаслиги назарда тутилади ва хаказо. Лекин тилга система сифатида ёндашилса, тил системаларининг шаклланиш билан боглиц ходисалар урганилганда, бундай таснифлар ахамият касб этмаслиги "ёрдамчи суз" термин мисолида асосланган. Бунда шундай изохланади: "ёрдамчи суз" бирикмасида,

СС •• 99 4с v> •)•> v> <.(, v> 55 (.(.Г" 99 (,(, 99 С

ёрдамчи сузи хам, суз сузи хам кумакчи , богловчи , юклама деб аталаётган тил бирликларига хос умумий белгини хам хар бирига хос хусусий белгини хам цайд эта олмайди, яъни уларда шу хусусият (белги)ларни цайд этиш билдириш имкон умуман термин хосил цилиш имкони йуц. Хдтто "ёрдамчи суз" бирикмаси "мустацил суз" бирикмаси ифодалайдиган тушунчага зид булган тушунчани хам билдира олмайди. Чунки "мустацил"нинг зиди "номустацил" булади деб бугунги кунда тилшунослигидаги мунозарали масалага асосли фикрларни айтиб утди.

Яна бир ходисага алохида ургу берадики, кумакчи, богловчи ва юклама хацида гап борганда, бу тил бирликларининг суз ва аффикс шаклидаги турини хисобга олиб,

СС V> ЧЧ U XJ

суз сузи цулланилмайдиган термин топишини ва истеъмолга киритиш шартлигини айтади.

Бундай ходисаларга профессор Р.Сайфуллаеванинг 2010 йилда нашр этилган «Х,озирги узбек адабий тили» дарслигида хам изох бериб утилган. Бунда тилнинг узига хослиги - фонетик, лексик, грамматик структуранинг яхлит урганилганлигига гувох буламиз[7.Б.213; 10.Б.50-64]. Тил яхлит система сифатида мавжуд булиб, зохирий ва ботиний тарзида тушуниш имконини беради. Зохирий аломатида товуш,

vy vy v> vy /— • • \J

суз ва цушимчаларни, суз - гап ва суз бирикмаларини ташкил этишда намоён булиши

XJ (-Г /~* XJ 1 v>

айтилади. Яхлитликнинг ботиний идрокида эса, фонетик омилнинг цушимча суз, суз бирикмалари маъносини, лексик омилнинг - фонетик, грамматик, грамматик омилнинг фонетик ва лексик ходисаларини фарцлаши ва нутцца олиб чициш каби холати эътиборга олиниши назарда тутилган[7.Б.214].

Грамматика - тилнинг суз узгартириш ва суз бириктириш цоидалари хацида булиб, бунда суз узгартириш доирасида сузшакллари, сузшаклларини хосил цилувчи грамматик категориялар ва узгариш асосида фарцланувчи сузнинг грамматик гурухи - суз туркуми хамда бу ходисаларнинг махсули булмиш суз бирикмаси ва гап бир вужуднинг икки томони сифатида царалиб, морфология ва синтаксисни фарцлашни тацозо этилишини билдиради. Китобда грамматик маъно, грамматик шакл ва грамматик категорияларга алохида тухталиб утилган.

Грамматик маъно таърифида учта асосий унсурни: грамматик маънонинг барча тил бирликларига хослиги, бевосита нутцни шакллантириши хамда умумлашма ва абстрактлигини тахлил цилиб утган[7.Б.217]. Демак, бу унсурлар бевосита нутцни шакллантиришга хизмат цилади, чунки лисоний бирлик грамматик маънодан холи цилинса, у нутц учун тайёр булмаслиги мисоллар орцали асосланган. Масалан, бола лексемасининг лугавий маъноси нутц грамматик маъно воситасида киради. Унинг

келишик, сон, субъектив бахо, хоким ёки тобе алоца, цайси гап булаги эканлиги каби грамматик маънолари лисоний сатхда йуц, лекин улар цаватланса нутц таркибга кира олиш айтилган[7.Б.217;11].

Демак, грамматик маъно, морфологик сатхда сузларнинг умумий маъноси булган суз туркумлари, шунингдек, хар бир сузшаклнинг маълум бир морфологик категория доирасида царама-царши цуйилувчи маъноси сифатида, синтаксисда эса, предикативлик, суз бирикмасидаги хоким ва тобелик узвларнинг, гап булакларнинг бир-бирига узаро муносабати сифатида намоён булишини назарда тутган.

Мустацил сузлар бир вацтнинг узида хам лугавий (болалар - одам жинсига мансуб булган, ёш жихатдан) хам грамматик маъно (турдош от, куплик сон, бош келишик, эга) га эгалиги билан фарцланиб туради. Грамматик маънони цуйидаги 3 турида морфологик маъно цирраларини курамиз: а) маълум бир туркумга кирувчи

vy и 1 \J и

сузнинг улар цайси морфологик шаклда булишидан цатъий назар, барчаси учун бирдай тегишли булган грамматик маъно (отлар предметлик); б) бир туркумдаги бирор гурухнинг цандай грамматик шаклда булишидан цатъий назар барча сузларга хос булган грамматик маъно (озайтирма даража сифатнинг фацат ранг билдирувчи турига хос); в) бирор туркумдаги маълум бир сузнинг маълум бир шаклдаги туригагина хос булган грамматик маъно (узлик олмошига келишик цушимчаси фацат эгалик цушимчасидан кейин цушилади, олмошнинг бошца турларида йуц).

Грамматик маънонинг умумий грамматик маъно, оралиц грамматик маъно ва хусусий грамматик маъно турларига булинади. 1 рамматик шаклнинг фахмии хис циладиган алохида маъноси хусусий грамматик маъно дейилади. Масалан, дафтарнинг вараги - варац сузини дафтар сузига боглаш, умумий грамматик маъноси эса, кейинги сузни олдини сузга боглаш[7.Б.220-221].

Демак, умумий грамматик маъно лисоний табиатли булиб, лисоний бирликларга хос барча белгига, хусусий грамматик маъно нутций маъно булиб, нутций бирликлари хос булган белгига эгалиги билан фарцланади. Умумий грамматик маъно хар доим хам цуйи маънога нисбатан олинади[7.Б.222]. Бундан категория ва шакл маъноси хамда унинг хусусий куриниш диалектиканинг умумийлик -махсуслик - алохидалик категориясига методология сифатида таяниш тилшуносликда грамматик маънога нисбатан умумий грамматик маъно - оралиц грамматик маъно -хусусий грамматик маъно тарзида татбиц этилганлигига гувох буламиз. Масалан, тушум келишиги, "олдинги мустацил сузни кейинги мустацил сузга боглаш - умумий грамматик маъно; "олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тулдирувчи сифатида боглаш" - оралиц грамматик маъно ва тушум келишигининг нутц парчаси "китобни уцимоц" бирикувида воцеланган "китоб" сузини "уциш" сузига воситасиз тулдирувчи сифатида боглаш -хусусий грамматик маъно сифатида талцин этилади.

Китобнинг 224-бетида яна бир жиддий мулохаза юритишга мажбур циладиган маълумотга дуч келамиз. Бу - умумий грамматик маъно ички тахлилда категориал

маъно ва унга ёндаш ходиса фарцланиши берилган. Масалан, -лар куплик шаклини

С ^ СС 99 СС 99 СС 99

оладиган булсак, унинг умумий грамматик маъноси мицдор , ноаниц , аниц , "сифат", "булинувчи", "булинмас" каби унсурларга эга. Бу унсурларнинг категория марказида "мицдор" унсури ётганлиги ва цолган унсурлар унга дахлдор эмаслиги сезилади. Хулоса шундаки, категория марказдаги унсур билан доимий равишда намоён буладиган унсур ёндош маъно сифатида бахоланади. Масалан, мицдор, сифат; эгалик, шахс, царашлилик каби. Лекин грамматик шакллар нутцда баъзан умумий грамматик маъносида булмаган маънони хам воцелантиради. Яъни шакл мохиятига хам умумий грамматик маъно таркибига хам кирмайди. Бу эса хамрох маъно деб юритилади. Масалан, -лар цушимчаси хурмат маъносини, -инг цушимчаси шахс-сон маъносини ифодалашини мисол сифатида келтириш мумкин.

Китобнинг 227-бетида суз шакллар тугрисида хам фикр билдирилган булиб, лексеманинг нутцда воцеланган куриниши сузшакл айланмаси билан берилган. Суз шаклларнинг бир неча тури мавжудлиги баён цилинган: а) аффикслар ёрдамида хосил буладиган сузшакл (синтактик ёки "ёпишган"); б) номустацил (фацат грамматик маъно ифодалайдиган) суз билан ифодаланадиган сузшакл (аналитик ёки "ажралган шакл"); в) хам аффикс, хам номустацил суз ёрдамида ифодаланган шакл (синтактик -аналитик ёки "аралаш" шакл); г) сузнинг такроридан хосил булган шакл (ёки такрорий шакл). Аффикс ёрдамида хосил булган суз шакл моддий шаклга эга булмаслиги ноль шакл деб юритилса (шоир - бош келишик бирлик), грамматик шаклланган суз шакллар моддий шаклга эга булган суз шакллардир (уциди-утган замон, III шахс). Шу уринда грамматик маънони аффиксал восита, соф номустацил ва номустацил суз, суз тартиби, такрор, оханг, синтактик цолиплар ташкил этишини эслатиб утишини жоиз топдик.

Грамматик маънони ифодаловчи энг сермахсул аффикс бу - шакл ясовчи аффикслардир. Лекин грамматик маънонинг характерига ва уз мохиятига кура аффикслар икки турга: суз ясовчи ва шакл ясовчи аффикс тарзида изохланган. Бунда

\J 1 1 V> и

суз ясовчи аффикслар хам сузга цушилиб янги лугавий маъно хосил цилади ва сузнинг грамматик табиатига таъсир утказади. Масалан, иш сузига -ла цушимчасини цушиш янги лугавий маънони вужудга келтириш билан бирга, янги грамматик маъно хам ифодалайди. Иш - "предметлик", "от"; ишла - "жараён","феъл".

Грамматик маънонинг суз тартиби орцали ифодаланишида, суз тартибининг узгариши грамматик маънонинг узгаришига олиб келади, яъни "гап" ва "суз бирикмаси" тарзида воцеланиш назарда тутилса, оханг орцали ифодаланган грамматик маънода эса, гапнинг турини (дарак, суроц, буйруц), гап булакларини (Укам сен кел - Укам, сен кел каби) ажратиш алохида эътиборга олинади.

Категория атамасига фалсафада "объектив борлиц ва билишдаги мохиятан купроц цонуний алоца ва муносабатни акс эттирувчи умумий тушунча" тарзида таъриф берилган[7.Б.239]. Тилшуносликда эса категория иккилик ёки куплик тарзида

ифодаланиши тушунилади.

Бундан ташцари китобда синтактик категорияга цушилиб булмаслик тугрисида хам суз боради. "Бугунги тилшунослигимизда грамматик категория атамаси остида, асосан, морфологик категорияни тан олиш устувор. Умуман олганда, синтактик категория хам грамматик категория сифатида царалса-да, хусусий холларда, яъни синтактик текширишларда категория тушунчаси эътиборга молик ахамият касб этмайди. Бунга цушилиб булмайди, албатта" - тарзида ифода цилинган[7.Б.239]. Грамматик маънони муайян маъно умумийлиги остида бирлашган ва узаро бу маънонинг парчаланиши, хусусийлашуви асосида зидланадиган грамматик шакл системаси сифатида беради, яъни маълум бир турдаги шаклланган умумий маъно асосидаги барцарор муносабати тузилмасидан иборат булган янги бир бутунлик. Бунда умумийлик ва фарц умумий маъно остида булиш лозим. Демак, бундан шундай хулосага келинадики, грамматик категория белгилашда барча жихатлари инобатга олиниши зарур, синтактик категорияда юцоридаги жихатларни цайсидир етишмаслигини курсатиб утган.

Умумий хулосалардан келиб чициб, грамматик категорияга цуйидаги таъриф берган "бир умумий грамматик маъно сифатида бирлашувчи, шу асосида бир-бирини тацозо ва бу умумий маънонинг парчаланиши асосида инкор цилувчи шакллар тизими грамматик категория дейилади[7.Б.241]. Грамматик категориянинг туцциз тури мавжудлигини айтиб, барчаси лисоний ходиса булганлиги сабабли турли томондан тасниф цилинади:

а) категория шаклларнинг маъновий таркибига кура;

б) морфологик категориянинг суз туркуми ёки гап булакларига хослигига кура;

в) морфологик категория синтактик цобилиятининг йуналишига кура.

Демак, биринчи таснифда грамматик категория содда ва мураккаб категорияга булинади. Содда грамматик категорияга нисбат, субъектив муносабат, сон, циёслаш, даража, эгалик категорияларнинг киритиб, уларнинг бошца категорияларда тажаллиси йуцлигини нисбий тарзида белги цилиб олган. Бу категориялар таркибидаги ёндош ва хамрох маънолар бошца категорияга тегишли эмас. Мураккаб категорияга эса эгалик, узгаловчи, харакат, тарзи, кесимлик каби грамматик категориялари киради. Масалан, эгалик категорияси: а) лисоний ва нолисоний муносабатни ифодалаш; б) шахс маъносини (нокатегориял); в) сон маъносини (нокатегориял) ифодалаб келади. Бу жихатлар кесимлик категориясида хам мавжуд.

Узгаловчи категория хам мураккаб булиб, унда равишдош, сифатдош ва харакат номи шакллар маънолари ёндош маъно сифатида бир бутунликни ташкил этади.

Суз туркуми ёки гап булагига хослиги жихатдан морфологик категория иккига булинади[7.Б.243].

а) лексик - морфологик категория;

б) фукнционал морфологик категория.

Лексик - морфологик категорияга нисбат, харакат тарзи, булишли-булишсиз, узгаловчи, сон, субъектив муносабати, циёслаш, даража категориялари киритилган булиб, улар айрим гурухга, яъни туркумларга хослиги билан фарцланади. Функционал-морфологик категорияларга келишик, эгалик, кесимлик категориялари кириш уларни шу вазифани бажарувчи барча суз туркумларига алоцадорлиги билан фарцланади. Масалан, кесимлик - барча кесим булиб келувчи суз туркумларига тегишли (феълга эмас), келишик ва эгалик категориялари фацат от суз туркумига цушилмаслиги бу - функционал-морфологик категорияни ташкил этишини билдиради.

Категориялар ичида бугунги кун янги тадцицоти сифатида бош цотиришга тугри келадиган турларидан бири - алоца муносабат категориясидир. Бу гап булакларига, сузнинг синтактик мавцеига хос булиб, цайси гап булаги вазифасида келаётганлиги, гапда цандай синтактик вазифа бажараётганлигига цараб алоца-муносабат шаклини цабул цилади. Бунда суз туркумининг купроц цайси гап булаги вазифасида хосланганлиги хам мухим ахамиятга эга. Масалан, от - тобе мавцеда булиб, эга, тулдирувчи, царатцич аницловчи, хол. Дарвоце, китобнинг 256-бетида суз туркумлари хусусида суз юритилган булиб, буларнинг цайси хусусиятларига цараб туркумларга ажратиш кераклиги, цайси белги кучли ёки цайси белгиси кучсиз эканлиги вазифа цилиб олинган.

Лексика ва грамматика, лисон ва нутц, тил ва борлиц муносабатларини шундай цоришган холати суз туркумларида уз аксини топган булиб, бу жихдти уларнинг таснифи мураккаб тарзда тузилганлиги айтилган.

Суз туркумларининг асосий мезони лексика, морфология ва синтактик эканлиги бугунгача тилшуносларимиз томонида уцитилиб келинаётган булса, 2010 йил нашр этилган "Хрзирги узбек адабий тил" дарслигида суз туркумларининг узаро муносабати, уларнинг кесишув нуцталари, яцинлашуви ва узоцлашуви купинча назардан четга цолиш айтилган[7.Б.256].

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, суз туркумларга ажратиш, уларнинг семантик хоссасига таяниш одат тусига кирган булса, баъзи тилшунослар томонидан маъновий ва синтактик белгилари асосида гурухланади.

Мазкур китобда яна бир жараёнга алохида эътибор бериш таъкидланган "таснифни фацат бир мезон асосида амалга ошириш, таснифнинг икки белгисини бир пайтнинг узида цуллаб, уларни цориштирмаслик" цоидасига цатъий риоя цилиш

\j ТТТ и ' v>

лозимлиги айтилади. Шундай булса-да, суз туркумларнинг ажратишнинг тугри изохи семантик, морфологик ва синтактик белгиларини инобатга олишдир дейди[7.Б.257].

Бугунги кунда тилшуносларимиз томонидан четлаб утаётган масалага Л.В.Щерба шундай изох беради: "Фацат гурухлар марказидаги бирликлар аниц. Суз туркумлари чегарасидаги оралиц бирликлар эса хамиша у ёц - бу ёцца тебраниб

туради. Ана шу ноаниц, хира ва тебраниб турувчи холат тилшуноснинг диццатини купроц узига жалб этмоги лозим". Бу цараш бугунги систем-структур тилшуносликнинг олдида турган вазифалардир.

^айд этилган уч мезондан хаммаси хам суз гурухларини белгилашда бир хил мавцега эга эмаслиги синтактик вазифага куз ташланишини айтади[7.Б.259]. Морфологик таснифда эса, икки мухим жихат: сузнинг шакл ясалишига потенциал имконияти ва муайян грамматик категориал маъно ифодаланишининг маълум бир суз гурухлари билан боглицлиги: биринчи жихатига кура узгарувчан ва узгармас суз фарцланса, иккинчи жихатида суз туркумлари (морфологик гурухлари) фарцланиши айтилган.

Тилшуносликнинг морфология булимидаги узгарувчи лексемалар феъл, от, сифат ва сон туркумлари булиб, лугавий шакл хосил цилувчиларни цабул цилиш

' ' vy vy vy /"* vy

биринчи босцичга цуйилган булса, тацлид, равиш, кумакчи, богловчи, юклама ва суз-гаплар бундай хусусиятга эга булмаганлиги боис узгармас лексемалар сарасига кирган[7.Б.260].

Сузларнинг семантик таснифига кура эса мустацил лугавий маъноли суз (от, феъл, сифат, сон, равиш, тацлид), номустацил лугавий маъноли суз (олмош ва суз-гап) ва лугавий маъносиз суз (кумакчи, богловчи, юклама) тартибида уч гурухга ажратилган булиб, олмош англатадиган маъно у алмаштираётган сузнинг маъноси булганлиги, суз-гапларнинг (тасдиц, инкор, таклиф, ундов ва модал) эса бутун бир гап вазифасида келиши лугавий маъносиз сузлардан фарцини курсатди[7.Б.260].

Лексемаларнинг синтактик таснифига келадиган булсак, гап булаги булишга хосламаган суз (ундов, модал, суз-гап), гап булаги булишига хосланган суз (феъл, от, сифат, сон, равиш, тацлид, олмош) ва синтактик алоца воситаси булишга хосланган суз (кумакчи, богловчи, юклама) тарзида уч гурухга тацсимланган.

Демак, узбек тилидаги лексемаларнинг семантик, морфологик, синтактик белгилари мажмуидан иборат серцирра мохиятини хисобга олиб, мустацил сузлар етти турга: феъл, от, сифат, сон, равиш, тацлид ва олмош; ёрдамчи сузлар уч турга: кумакчи, богловчи ва юкламалар хамда оралиц сузлар эса суз-гапларга ажралиши асослаб берилган[7.Б.265].

Б.Менглиевнинг 2018 йил нашр "Х,озирги узбек тили" дарслигида лисон, нутц, тил муносабатларини жуда содда куринишда тахлил цилган. Бу уч муносабат масаласига ойдинлик киритиш мацсадида, дастлаб, илмий билиш назариясини чуцур урганмоц лозимлигини таъкидлаб, бу - махсус методология ва усуллар асосида борлиц хацида билим хосил цилиш эканлигини таъкидлайди.

Илмий булимнинг фахмий ва назарий билиш орцали бугунги тилшуносликнинг мазмун-мохиятини тушунишлигини идрок цилиб берди. Чунки назарий билиш эмпирик яъни фахмий билишсиз амалга ошмайди. Эмпирик (сезги аъзолари) билиш жараёнида тупланган фактик материал назарий билиш жараёнида ацлий тафаккур

йули билан умумлаштириб, уларнинг мохияти очилиши берилган.

Узбек тилшунослиги ХХ асрнинг 20-йилларидан 80-йилларгача амалий босцични босиб утганлиги хамда "тилнинг сатхлари, тилшуносликнинг булимларини аницлаш", "хар бир сатхга доир бирликларни чегаралаш", "бирликларнинг сезги аъзоларига таъсир циладиган аломатларини ёритиш" каби ишларни амалга оширилганлиги тилга олинади[4.Б.9]. Ва шулар асосида фонетика, морфология ва синтактик каби тилшунослик булимларининг мохият очиб берила бошлаганлиги эътироф этилган.

Эмпирик - ажратиб олиб урганиш булса, хар цандай бирликларнинг мохиятини унинг бошца системадошларига муносабатини чуцур тахлил цилиш орцали урганиш, назарий урганиш, систем ёндашув эканлиги айтилади.

Борлицдаги хар цандай нарсанинг икки: умумийлик, мохият, имконият ва сабабсиз хамда алохидалик, ходиса, воцелик ва оцибат каби жихатларини урганишни тацозо этади. Бу жихатларни урганишдан олдин диалектика атамасининг магзини чацмай туриб амалга ошириш булмайди. Диалектика - лисоний омил онг билан идрок этилади. Нарса ва ходисаларни циёслаш, умумлашма хулоса чицарадиган фалсафий таъминот[4.Б.11]. Биз юцорида хам УМИС ва АХ,ВО га тухталиб утдик, шундай булса-да, яна чуцурроц тахлил цилиш мацсадида бунинг бошца бир жихатларига хам эътибор царатамиз.

УМИС - номоддий (фацат ацлий тасаввур), такрор (лисоний шакллар онгда такрорланади) ва чекли АХ,ВО - моддий, бетакрор (онгда турли куринишлардан намоён булади, чексиз (хар бири алохида ходиса).

Олим лисон, нутц ва тилга цуйидагича таъриф беради. Умумий борлиц учун хос булган УМИС нинг тилдаги куриниши лисон (аницроги, лисоннинг мазмуни) АХ,ВО ники эса нутц (аницроги, нутцнинг мазмуни) деб юритилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Лисон ва нутц мажмуи тил булиб[4.Б.19], унга цуйидагига таъриф беради. "Тил - тафаккурни шакллантириш ва ривожлантиришга, борлиц хацидаги билимларни хотирада цатъий система сифатида сацлашга, ахборот узатиш ва цабул цилишга хизмат цилувчи мухим бирламчи ижтимоий - рухий коммуникация воситаси булиб, у уз ичига лисоний гоя (УМИС) ва тажалли (АХ,ВО) ларни хам УМИС нинг АХ,ВО га утиш цонуниятларини хам цамраб олади[4.Б.22].

Лисон маълум бир тил жамиятининг барча аъзолари учун аждодлар томонидан тайёр холга келтириб цуйилган, умумий ва мажбурий, фикрни шакллантириш, ифодалаш, узатиш ва бошца мацсадлар учун хизмат циладиган восита (бирлик)лар хамда уларнинг узаро бирикиш цонуниятларнинг онгдаги системаси[4.Б.24].

Демак, аждодларимиз томонидан фонемалар, лексемалар иборалар морфемалар хамда уларнинг узаро бирикиш цолдирилган булиб, улар нутцца шай холда туриши назарда тутилади. Лисон ва нутц тилшуносликда сатх атамаси билан юритилишини айтиб, тил лисоний ва нутций сатхлардан иборатлигини таъкидлайди.

Хуллас, лисоний бирликлар виртуал хусусиятга эга булиб, яъни онгда мавжудлик табиатига эга. Бу шаклий ва мазмуний жихатлари борлигидан далолат беради хамда бири иккинчисиз намоён була олмаслигини эътироф этади.

Нутц лисоний бирликнинг жамият аъзолари онгида уринлашган меъёрий асосида муайян моддий (ёзма, огзаки ва бошц.) шакллардан бирида воцеланишидир[4.Б.25]. Меъёр - лисоний бирликнинг нутцда воцеланиши учун танланиш омил ва усуллари мажмуи.

Бугунги кунда тилшуносликнинг янги цирраларини урганиш ривожланиш босцичи десак адашмаган буламиз. Чунки янгилик бу фан ривожида М.У.Мирзацулов узбек тили морфемикасини систем-структур нуцтаи назардан дастлабки илмий-тадцицот тажрибаларини бошлаб берган олимлардандир. Олим 1994 йилда "Узбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари" мавзусида докторлик диссертациясини химоя цилди[5].

Диссертацияда узбек тили морфемикаси объекти, бирликлари, мазмуни ва мундарижаси, "суз таркибида морфема" цоидасини хам уз ичига олувчи беш (фундаментал) цоида - "тил системасида морфема цоидаси асосида белгиланиши, морфем айниятлилик, умумийлик, хусусийлик, алохидалик диалектикасига биноан, хар бир синхрон босцичда шакл ва мазмунинг нисбий уйгунлиги, мувофицлигига асосланиши, парадигматика цамровида биринчи марта морфемаларнинг янги функционал-семантик таснифи тавсия этилди, тил маъно-мазмун сатхи бирликлари тадциц цилинди. Бундан ташцари, олим морфемалар синтагматикаси, синтагматика жараёнида семантик ва асемантик бирликларнинг ёндаш келиши мазмун ва шаклнинг турига муносабатларига хам ойдинлик киритган[4.Б.7;12.Б.25-31]. Тилшуносликка систем-структур нуцтаи назардан ёндашиш масаласи жадаллаша бошлади. Бунга лисон сифатида Ш.М.Искандарованинг "Узбек тили лексикасини мазмуний майдан сифатида урганиш (шахс микромайдони)" мавзусидаги докторлик диссертацияси юзага келди[3].

Диссертацияда узбек тили лексик системаси яхлит холда "мазмундан шаклга" тамойили, шахс архисемаси орцали бирлашган лексемаларнинг майдонларга бирлашиш асослари хамда фарцловчи семалар воситасида микромайдонларга булиниш мезонларини белгилаш, майдон бирликлари уртасидаги погонали (иерархик) муносабат асослари, майдон ва унга ёндош ходисалар, мазмуний майдоннинг мантиций тузилиш хамда мазмуний категорияларнинг тил бирликларини тасниф этишидаги роли каби узбек тилшунослигидан ечимини кутаётган муаммоларни атрофлича ёритиб берган.

Х.З.Хайруллаевнинг "Тил ва нутц бирликларининг иерархик муносабатлари" мавзусидаги 2018 йилда химоя цилинган докторлик диссертациясида сатхни белгилашнинг тил бирликлари билан боглицлиги асосланган, тил бирликлари сатх тушунчасининг асосида ётиши, тил сатхи сони хам шуни мувофиц булиши тил

сатхлари хам, нутц сатхлари хам бир-бирининг иштирокисиз мавжуд була олмаслиги, тил сатхлари ичида синтагматик муносабат мавжудлиги ва уларнинг хар бири система ичида система тарзида фаоллик курсатиши каби мунозарали масалалар очиб берилган[8].

2019 йилда филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) даражасини олиш учун ёзилган диссертациясида "Узбек тилини субстанциал-прагматик тадциц цилишнинг методологик асослари" [2] мавзусини ёритиш узбек тилшунослигидаги яна бир ечимини кутиб турган муаммоларга царатилган эди. Бугунги кунда дунё тилшуносликда лисоний фаолият ва унда инсон омилининг намоён булиш аспектларини урганиш тенденцияси кучайиб, тилни инсон, унинг онги, тафаккури, рухий-амалий фаолияти билан боглаб талцин циладиган тадцицотлар кулами кенгайиб бормоцда. Бу диссертация хам шулар жумласига киради. Тадцицотда тилнинг имконият ва воцелик муштараклиги давр талаби эканлиги ва бу хозирги узбек тилшунослиги асосида руёбга чициши, тил имкониятининг нутций воцеланиш фонетик, лексик, грамматик хамда шахсий, макон-замон майллари хамкорлиги ва яхлитлигидан иборатлиги, диалектика ва синергетиканинг цонун ва категориялари узбек тилини имконият-воцелик яхлитлиги, очиц система назарияси эса, умумфан методологияси эканлиги хамда лисоний имкониятнинг нутций воцеланишида танлов, цонуниятнинг муцаррарлиги, маълум вазият, шароит учун бирор тил бирлигини танлашда уларнинг даражаланишига таяниш зарурлиги каби мунозарали масалаларга мисоллар орцали асосли ечим топилган. Бундан ташцари жахон тилшунослигида, цолаверса, узбек тилшунослигида бу муаммога доир фикр билдирган олимларни царашларини асосли равишда келтириб утган.

А.Б.Пардаевнинг "Узбек тили ёрдамчи суз туркумларнинг лисоний тизимидаги урни ва лингвопрагматикаси" мавзусидаги докторлик диссертацияси хам систем-структураси тилшуносликнинг маълум бир сатхини урганиши царатилган[6]. Диссертацияда ёрдамчи суз туркумларнинг субстанциал-прагматик хусусиятлари шаклий босцичлар ва вазифавий-семантик хусусиятлар суз сифатида цабул цилиниб, грамматик вазифа бажаришга хосланганлиги, "суз" - "морфема" зидланишда оралиц учинчи мавцеда эканлиги аниц мисоллар ёрдамида очиб берилган.

Бугунги кунда тилшуносликда ечимини куриб турган муаммолардан бири туркумдан туркумга кучиш масаласидир. Олим ёрдамчи суз туркумларнинг узаро кучиши билан боглиц жихатларни хам тахлил цилиб утган. Тадцицотда ёрдамчи сузларни шакл-вазифа жихатидан тизимий таснифлаш ва унга яцин параметрлар буйича илмий хулосаларга келиш учун формал, субстанциал ва дискурсив тахлил усулларидан фойдаланганига гувох буламиз.

ХУЛОСА

Узбек илмий тилшунослигидаги янги даврга янгича цуйилаётган цадамлар

олимларимиз томонидан турлича талцин этилмоцда. Истицлол даврида узбек тилшунослигининг олдинги авлод вакиллари ва улар цаторини тулдирган кейинги авлод вакиллари илмий тилшунослигининг тулиц шаклланишини таъминлашда катта хиссаси цушган. Бу даври узбек тилшуносликнинг энг мураккаб сатхларига алоцадор ва ечимини кутаётган, назарий асосланиши долзарб булган, назарий тилшуносликнинг холатини белгилаб берувчи тадцицотлар сирасига М.Миртожиев, А.Хожиев, А.Нурмонов, Ш.Сафаров, Р.Расуловларнинг илмий асарлар киритиш мумкин. Бироц Азим Хржиевнинг "Узбек тили морфологияси, морфемикаси ва суз ясалишининг назарий масалалари" монографиясида лисон ва нутц масаласига жиддий эътибор царатган хамда бу борада илмий тадцицот олиб борган олимларимизнинг ишларига хам тухталиб утган.

Профессор Р.Сайфуллаеванинг «Хозирги узбек адабий тили» дарслигида тилнинг узига хослиги - фонетик, лексик, грамматик структуранинг яхлит урганилганлигига гувох булсак, Б.Менглиевнинг "Хозирги узбек тили" дарслигида лисон, нутц, тил муносабатларини жуда содда куринишда тахлил цилган булиб, бу уч муносабат масаласига ойдинлик киритиш мацсадида, дастлаб, илмий билиш назариясини чуцур урганмоц лозимлигини таъкидлайди.

М.У.Мирзацулов эса узбек тили морфемикасини систем-структур нуцтаи назардан дастлабки илмий-тадцицот тажрибаларини узининг "Узбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари" мавзусида докторлик диссертацияси билан бошлаб берган олимлардандир. Ш.М.Искандарованинг диссертацияда узбек

СС 99 и

тили лексик системаси яхлит холда мазмундан шаклга тамойили, шахс архисемаси орцали бирлашган лексемаларнинг майдонларга бирлашиш асослари хамда фарцловчи семалар воситасида микромайдонларга булиниш мезонларини белгилаш, майдон бирликлари уртасидаги погонали (иерархик) муносабат асослари, майдон ва унга ёндош ходисалар, мазмуний майдоннинг мантиций тузилиш хамда мазмуний категорияларнинг тил бирликларини тасниф этишидаги роли каби узбек тилшунослигидан ечимини кутаётган муаммоларни атрофлича ёритиб берган.

Х.З.Хайруллаев, Ж.Ё.Ибрагимов ва А.Б.Пардаевларнинг илмий тадцицотларида хам тилга система сифатида ёндашиш, тилнинг барча сатхларини замон тилшунослиги билан хамоханг холатда олиб бориш ва келажакда тилнинг равнаци жахондаги барча тилшуносликлар цаторида туриши учун хизмат цилиши биринчи вазифа цилиб олинган.

REFERENCES

1. Звегинцев В.А. История языкозания XIX-XX веков в очерках и извлечениях. № 1,2. - Москва, 1964.

2. Ибрагимов Ж.Ё. Узбек тилини субстанциал-прагматик тадциц цилишнинг методологик асослари. Фил. фан. буй. фалсафа док. автореф.-^арши, 2019. -42б.

3. Искандарова Ш.М. Узбек тили лексикасини мазмуний майдан сифатида урганиш (шахс микромайдони). Фил. фан. док. дисс. автореф.-Тошкент, 1999.

4. Менглиев Б. Хрзирги узбек тили. -Тошкент: Тафаккур бустони, 2018. 5. Мирзацулов Т.У. Узбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари. Фил. фан. док. дисс. автореф.-Тошкент, 1994.

6. Пардаев А.Б. Узбек тили ёрдамчи суз туркумларнинг лисоний тизимидаги урни ва лингвопрагматикаси. Фил. фан. док. дисс. автореф.-Тошкент, 1994. 71 б.

7. Сайфуллаева.Р. Хрзирги узбек адабий тили. -Тошкент, 2010.

8.Хайруллаев Х.З. Тил ва нутц бирликларининг иерархик муносабатлари. Фил. фан. док. дисс. автореф.-Тошкент, 1994. 69 б.

9. Хржиев А. Узбек тили морфологияси, морфемикаси ва суз ясалишининг назарий масалалари. -Тошкент: Фан, 2010. -Б.6.

10. Sharipov F.G. Attitude to the piural affix in Uzbek language // Buxoro davlat universiteti Ilmiy axboroti. -Бухоро. 2021. №1. -Б.50-64.

11. Sharipov F.G., Sharipov T.F. O'zbek tilshunosligida morfonologoyaga doir talqinlar // Academic research in educational sciences. -Toshkent, 2021. №2/2.

12. Sharipov F.G., Sharipov J.G. The Intial period of formation of the uzbek scientific linguistics // Guliston davlat universiteti axborotnomasi. -Guliston, 2020. №4. -Б. 25-31.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.